• aniq yoki haqiqatdagi chiqimlar

TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI

IQTISODIYOT VA TURIZM FAKULTETI
BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT
YO`NLASHI 2- KURS 121-GURUH TALABASI
NORMAMATOVA MUSLIMANING
MOLIYA FANIDAN
MUSTAQIL ISHI

Mavzu: Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning xarajatlari: mohiyati, tarkibi, klassifikatsiyalanishi va samaradorligini baholash

Glossary tuzish

1. 
   Ishlab chiqarish chiqimlarini dastlab ikki guruhga bo‘lish mumkin:
   

• aniq yoki haqiqatdagi chiqimlar;
• aniq bo‘lmagan chiqimlar.

2. 
   Aniq xarajatlar- ish haqi, xomashyo va materiallar xarajatlari, ijara uchun to‘lov va boshqalardan iborat.
   
3. 
   Aniq bo'lmagan, almashgan chiqimlar yoki qo‘ldan boy berilgan, qo‘ldan chiqarilgan imkoniyatlar chiqimlari esa shu bilan bog‘liqki, xo`jalik yurituvchi subyektlar mahsulot ishlab chiqarish uchun kapitaldan foydalanib, shuning o‘zida uning muqobil foydalanish imkoniyatini qo`ldan chiqaradi.
   
4. 
   Foyda olish yoki xo`jalik yurituvchi subyektlar ning boshqa maqsadlariga erishish uchun foydalaniladigan resurslarning pul qiymatiga xo`jalik yurituvchi subyektlarning xarajatlari deyiladi.
   
5. 
   Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining shart-sharoitlari va yo‘nalishlariga bogiiq ravishda xarajatlar quyidagi ikki yirik guruhga boMinadi:
   

• ishlab chiqarish va realizatsiya bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar;
• realizatsiyadan tashqari xarajatlar;

6. 
   Ishlab chiqarish va realizatsiya bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar tarkibiga, odatda, quyidagilarkiritiladi:
   

• mahsulotlarni tayyorlash, saqlash va yetkazib berish, ishlami bajarish, xizmat ko‘rsatish, tovar (ish, xizmat, mulkiy huquq) lami sotib olish va realizatsiya qilish xarajatlari;
• asosiy vositalar va boshqa mol-mulklami saqlash va ekspluatatsiya qilish, ta’mirlash va texnik xizmat ko‘rsatish, shuningdek, ulami tuzatilgan holatda saqlab turish xarajatlari;
• tabiiy resurslami o‘zlashtirish xarajatlari;
• ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanmalari bilan bog‘liq boigan xarajatlar;
• majburiy va ixtiyoriy sug‘urta xarajatlari;
• ishlab chiqarish va realizatsiya bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa xarajatlar

7. 
   Xo‘jalik yurituvchi subyektlar umumiy xarajatlarining summasidan iborat bo‘lgan ishlab chiqarish tannarxining tarkibiga quyidagilar kiradi:
   

• moddiy xarajatlar;
• amortizatsiya ajratmalari;
• mehnatga haq to`lash xarajatlari;
• ijtimoiy ehtiyojlarga ajratmalar;
• tugallanmagan ishlab chiqarish qoldiqlarining o‘zgarishi va boshqa xarajatlar;
• kelgusi davr xarajatlari;
• kelgusi xarajatlar va to‘lovlar rezervlari
• va boshqalar.

8. 
   Ishlab chiqarish hajmiga nisbatan xarajatlar quyidagi guruhlarga klassifikatsiya qilinadi:
   

• doimiy xarajatlar;
• o‘zgaruvchan xarajatlar.

9. 
   O‘zgaruvchan xarajatlar ishlab chiqarish hajmiga nisbatan proporsional ravishda o‘zgaradi. Bunday xarajatlaming tarkibi xomashyo, materiallar, butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar, texnologik ehtiyojlar uchun yoqilg‘i va energiya, asosiy ishchilaming ish haqlari va boshqalar bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlardan iborat.
   
10. 
    Iqtisodiy elementlariga ko‘ra xarajatlami quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin:
    

a) moddiy xarajatlar:
- xomashyo va materiallar;
- sotib olingan butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar;
-yoqilg ‘i;
- texnologik maqsadlar uchun elektr energiyasi;
- va boshqalar.
b) mehnat haqi xarajatlari;
v) tasdiqlangan yagona ijtimoiy soliq stavkasiga muvofiq ravishda ish haqi fondiga hisoblashlar; g) asosiy vositalaming amortizatsiyasi;
d) boshqa xarajatlar:
- ijara haqi;
- majburiy sug‘urta to‘lovlari;
- tannarx tarkibiga kiritiladigan soliqlar;
- va boshqalar.

11. 
    Xarajatlami kalkulatsiya moddalari bo‘yicha klassifikatsiya qilinishi mahsulotlaming alohida turlari bo‘yicha uning o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlarini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Bu belgiga ko‘ra XYuSlaming xarajatlari ikkiga bo‘linadi:
    

• to‘g‘ri xarajatlar;
• egri xarajatlar.

12. 
    To‘g‘ri xarajatlarga mahsulotning aniq bir turini ishlab chiqarish bilan bog'liq bo‘lgan xarajatlar kiradi. Ular shu mahsulotning tannarxiga bevosita kiritilishi mumkin.
    
13. 
    Egri xarajatlar butun xo‘jalik yurituvchi subyektlarda ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish yoki mahsulotlaming bir necha turlarini ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘ladi.
    
14. 
    Davlat tomonidan tartibga solinish darajasiga qarab xarajatlar ikkiga bo‘linadi:
    

• me’yorlashtiriladigan xarajatlar;
• me’yorlashtirilmaydigan xarajatlar.

15. 
    Me’yorlashtiriladigan xarajatlarga soliqqa tortiladigan foydani hisoblash maqsadida o‘matilgan me’yorlar doirasidagi xarajatlar kiradi.
    
16. 
    Chiqimlami kamaytirish xo‘jalik yurituvchi subyektlar ishi samaradorligini oshirishning eng muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi.
    
17. 
    Chiqimlami kamaytirishning quyidagi asosiy yo‘llari ajratilib ko‘rsatiladi:
    

• resurslami tejaydigan ishlab chiqarish innovatsion texnologiyalami qo'llash;
• mehnat unumdorligini oshirish;
• ishlab chiqarishni tashkil qilish va boshqarish sifatini yaxshilash;
• kadrlaming malakaviy darajasini oshirish;
• taraqqiyotining strategik maqsadlarini asoslash va qabul qilingan strategiyani aniq ijro etish;
• xo‘jalik yurituvchi subyektlarni boshqarish texnikasi va texnologiyasini takomillashtirish, qabul qilingan boshqaruv qarorlarining asoslanganligini ta’minlash;
• xomashyo va material xarajatlarining salmog‘ini pasaytirish, ta’minlovchi xizmatlaming uzluksiz ishlashiga erishish;
• marketing xizmatining samarali ishlashi.

18. 
    Xo‘jalik yurituvchi subyektlar xarajatlarini tahlil qilish uchun asos boiib budjetlashtirish (smetalami ishlab chiqish, xarajatlami rejalashtirish va farqlanishni na- zorat qilish) xizmat qiladi.
    
19. 
    Mahsulot ishlab chiqarish chiqimlarini kamaytirish xo‘jalik yurituvchi subyektlarning mol yetkazib beruvchilar bilan munosabatlarini rivojlantirish va optimallashtirish bo‘yicha rejali ishiga, mehnat, moddiy va moliyaviy resurslardan oqilona foydalanishiga, iste’molchilaming talablariga va ilmiy-texnika taraqqiyoti yutuqlariga javob beradigan harakatchan ishlab chiqarishni yaratishiga bogiiq.
    
20. 
    Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning o‘z mablag‘lari quyidagilar hisobidan shakllanadi:
    

• mahsulotni realizatsiya qilishdan olingan tushum;
• moliyaviy operatsiyalardan keladigan daromadlar;
• investitsion faoliyatdan olingan daromadlar;
• boshqa daromadlar