 Biznes modellar nima va ularning qanday turlari mavjud

Elektron tijoratdagi muvaffaqiyat omillari
Elektron tijoratda muvaffaqiyatga erishishning asosiy omillari jumlasiga quyidagilarni kiritishimiz mumkin:
1. Rivojlanish strategiyasini to’g’ri tanlash – misol sifatida shuni aytishimiz mumkinki, OZON (ozon.ru) kompaniyasining muvaffaqiyatga erishishidagi asosiy omil „lider ortidan yurish“ deb nomlangan rivojlanish strategiyasini tanlash bo’lgan. G’oya bunday bo’lgan „Rossiyaning Amazon tizimini tashkil etamiz va rivojlantiramiz“. Bu sohadagi shubhasiz yetakchi-lider bo’lgan Amazon kompaniyasining rivojlanish yo’lidan og’ishmay ketilgani uchun OZON Rossiya bozorida juda katta muvaffaqiyatlarga erishgan va hozirda uning oboroti bir necha yuz million dollarga yetgan.Amazon (amazon.com) kompaniyasi esa 1995 yilda Djeff Bezos tomonidan tashkil qilingan va o’z faoliyatining boshlarida internetda kitoblar savdosi bilan shug’ullangan. Bu kompaniya 2001 yildagina birinchi marta foyda olishga erishgan va hozirda uning oboroti bir nehca milliard dollarga yetadi. O’z faoliyatining boshida bu kompaniya olingan foydani o’z rivojlanishi uchun investitsiylarga yo’naltirgan.
2.Monetizatsiya sxemasi, ya’ni foyda olishning asosiy modellari biznesni ishga tushurishdan oldin aniqlanib olingan bo’lishi lozim.Masalan, ijtimoiy tarmoqlar reklamadan, savdo maydonlari joylashtirishdan, ichki virtual valyuta aylanmasidan, pulli registratsiyadan, onlayn o’yinlar sotishdan, sovg’a va smayliklardan daromad qilishadi. Turli xildagi informatsion resurslarning daromad keltiradigan manba’lari reklama, daydjestlar, trafiklar, alohida ma’lumotlarni sotishlar bo’lishi mumkin. Kompaniyalar tanlangan monetizatsiya sxemasiga muvofiq kontentning bir qismibi berkitib qo’yib, uni pullik qiladilar, qolgan qismini esa yaxshi trfaik olish va reklamada pul ishlash uchun tekin qilib qoldiradilar. Bloglarning mualliflari esa ko’pincha reklamada, hamkorlik dasturlarida, ilovalar sotishda, hamda kontentlar sotishda daromad qiladilar. Monetizatsiyaning har bir konkret sxemasi u yoki bu biznes-modelning asosida yotadi, jumladan, Freemium, Free-to-Play, Full-Crowdsourcing, Donation, Print-on-Demand va boshqalar. Monetizatsyia sxemasini tanlashda ularning her biri qanday natijalarga olib kelishi mumkinligini firklab ko’rish kerak bo’ladi.
3.Mahsulot yoki xizmat narxining maqsadga va aqlga muvofiq bo’lgan modelini tanlash.
Mahsulotyokixizmatuchunbahoni aniqlash modeli qo’shimcha qiymat zanjiri
va monetizatsya sxemasi bilan uzviy bog’liq bo’lishi kerak. Tabiiyki, xar bir
mahsuot uchun o’z bahosini aniqlash modeli mos keladi. Shuning uchun ham tegishli bo’limlarda keltirilgan va elektron biznesda baholar strategiyalari hamda narx xosil qilish modellari bilan yaqindan tanishib chiqish foydadan xoli bo‘lmaydi.
4. Kuchli va salohiyotli komanda hamda sifatli insoniy kapital – bu omilni
muvaffaqiyat nuqtai-nazaridan eng asosiy omillardan biri deb hisoblash ham
mumkin. Bu guruhga mansub konkret omillar sifatida kompaniya faoliyatini o’z xayotining mazmuni deb biladigan g’oyaviy asoschilarni, kuchli menejmentni, ishga berilgan yollanma ishchi-xizmatchilarni kiritish mumkin. Google kompaniyasini ishga qabul qilish kontseptsiyasi ham ishtiyoqli, iqtidorli, ko’zi yonib turgan va ishiga berilgan fanatlarnigina kompaniyaga ishga olishdir.
5. Kuchli motivatsiya tizimi va KPI (Key Performance Indicators) – Ishchi-xizmatchilar qanchalik ishga berilgan va kompaniyaga sodiq bo’lishiga qaramay,
ular uchun juda kuchli motivatsiya tizimi ishlab chiqilgan bo’lishi lozim. Ayniqsa,
bu zakazlar yetkazib berish tezligini ta’minlab beradigan personalga tegishlidir.
Motivatsiya tizimini KPI ga, ya’ni, kompaniyaning boshqaruv samaradorligi eng ko’p bog’liq bo’lgan xodimlarning ko’rsatgichlari bilan hamda ish haqlari kattaligi bilan bog’lab qo’yish zarur.
6. Elektron xizmatlarning yuqori sifati – umuman aytganda, elektron
hizmatlarning sifati ancha murakkab sintetik ko’rsatgichdir. Uning qandayligi
xizmat ko’rsatish sifati bilan, shaxsiy tarkibning sifatli xizmat ko’rsatishi bilan, ishonchlilik bilan, informatsion tizimning uzluksiz ishlay olishi bilan,
marketingning sifati bilan hamda teskari aloqaning sifati bilan aniqlanadi. Yuqori
sifat – bu haridorlarni jalb qiladigan va ularni mahsulot va xizmatlarning doimiy
iste’molchisi bo’lishga undaydigan bir ko’rsatgichdir. Misol sifatida quyida qanday
muammolar qanday natijalarga olib kelishi mumkinligi keltirilgan (DATAinsight, Insales, PayU, p.107):
Mahsulotning narxi: Agarda zakaz berish jarayonida mahsulotning narxi biroz oshib ketsa, taxminan 70% haridorlar hariddan voz kechishlari mumkin;Salbiy taqrizlar: Haridorlarning taxminan 64,5% qismi kimlardir tomonidan berilga salbiy taqriz natijasida kompaniya hizmatidan voz kechishlari mumkin;Bu mahsulot bizda yo’q edi: Agarda saytda bor deb ko’rsatigan mahsulotlar internet magazinda yo’q bo‘lsa, u xolda 47,8% haridorlarda kompaniya haqida salbiy fikr xosil bo’lishi mumkin.
7.Tizim rivojlanishi uchun zarur bo’lgan o’tkazuvchanlik imkoniyatlarini ta’minlab berish – Elektron tijoratning biznes-modileni tanlashda bu bilan bog’liq bo’lgan ko’rsatgichlarga, shu jumladan, tizimga kiruvchilar soni, mahsulotni
yetkasib berish vaqti, hizmat ko’rsatish vaqti, klikka javob berish tezligi kabi
parametrlarlarga alohida ahamiyat berish kerak. Kompaniyaning o‘sishi bilan bir vaqtda logistikaga bo’lgan talablar kuchaya boshlaydi. Agar kompaniya o’tkazuvchanlikni juda katta qilib tanlagan bo’lsa, u xolda bu infratuzilmaning bahosini haddan tashqari oshirib yuboradi. Shuning uchun ushbu ko’rsatgichni mashtablashtirish yordamida ko’paytirishni rejalashtirgan ma’qulroq bo’ladi.
8. Kompaniya internet-vitrinasini tashkil qilishning eng yuqori va sifatli darajasiga erishish – ni amalga oshirishda sakkiz soniya qoidasidan foydalaniladi,
ya’ni, agar elektron vitrinaning tashrifchisi sakkiz soniya davomida kerakli
ma’lumotlarni topa olmasa, u darxol elektron resursni tark etadi va boshqa bu yerga qaytib kelmaydi. Agarda internet-magazin o’z shaxsiy ombori modelida ishlayotgan bo‘lsa, internet-vitrinani ombor bilan sinxronizatsiya qilish kerak, ammo agar vitrina va ombor bo’lingan bo’lsa, u xolda ma ’lumotlarning sinxronizatsiyasini amalga oshirish lozim.
9. Tizim parametrlarining informatsion tizim konfiguratsiyasi va infratuzilmaarxitekturasi bilan korrelyatsiyasi - bog’liqligini quyidagi ma’lumoytlardan bilib olishimiz mumkin, ya’ni, internet-magazin ko’rsatgichlarini tanlashning muvaffaqoiytga erishishdagi muhimlilik darajasini quyidagi tartibda joylashtirishimiz mumkin:
 Saytda mahsulotlar xaqidagi to‘liq ma’lumotlar borligi – 37,1%
 Mahsulotning tavsifi qandayligi – 34%
 Mahsulot yetkazib berish xaqidagi ma’lumotning borligi – 32,2%
 Turli xildagi to’lov imkoniyatlarini mavjudligi – 28,4%
 Mahsulotlar katalogining qulay usulda tashkil qilinganligi – 25,6%
 Mahsulotlar haqidagi rasmlarning sifati va o’lchami – 20,7%
10. Daromadlarni reinvestitsiya qilish – Kompaniya o’z faoliyat doirasini kengaytira boshlasa va osish jarayoni kuzatilsa, u investitsiyalarga muxtoj bo’la boshlaydi. Elektron biznes uchun daromadlarni reinvestitsiya qilish infratuzilmaga bo’lgan investitsiyalardir, shu jumladan, informatsion texnologiyalar, elektron servislar va logistik tizimlar rivojlanishiga moliyaviy mablag’larni jalb qilishdir. Mutavassilarni fikrlaricha (GÖran Bergendahl.
Invetment in Elektronic Commerce, Financial Perspectives and Profit Conditions, 2002, p.5) elektron tijoratga investitsiya qilishning uch bosqishi
mavjud:
 Web-servisga investitsiya (IT);
 Marketingga investitsiya;
 Yangi logistik tizimga investitsiya.
11. Analitik bo’limning tajribali va kuchli bo’lishi – hech qanday kompaniya
analitiklarsiz, bozor haqidagi ma’lumotlarni yig’masdan, qayta ishlamasdan va tahlil qilmasdan, mijozlarni o’rganmasdan va natijalarni har tomonlama tahlil qilmasdan muvaffaqiyatli ravishda ishlay olmaydi. Shuning uchun ham har bir katta kompaniya o’zining analitik bo’limiga ega, kichik kompaniyalar esa bunday ma‘lumotlarni kimlardandir oladilar va o’z kuchlari bilan ularni tahlil qiladilar. Statistika usullarini qo’llash foydalanuvchilar oqimi ko’payishi yoki kamayoshi hmda buning sabablarini o’rganishga imkon beradi. Ma‘lumotlarni yig’ish va tahlil qilishga mo’ljallangan servislar qatorida Spylog, Rambler,
WebTrends.com, Omniture.com larni kiritishimiz mumkin. Ommabop statistika servislariga esa Yandex.Metrika, Google Analitics, LiveInternet va Rambler Top100 lar misol bo’la oladi.Kompaniyaning muvaffaqiyatga erishish omillarini tahlil qilish bo’yicha juda yaxshi bir misol Groupon kompaniyasining tarixi va uning unikal biznes-modelidir. 2008 yilda bozorga chiqqan bu kompaniyaning asosiy kontseptsiyasi foydalanuvchilarga chegirma kuponlarini taklif qilish bo’lgan. Atigi 18 oy ichida kompaniya bir necha yuz shtatga ega bo’lgan katta kompaniyaga aylandi va 2009 yilda AQSH ning 30 shtatida o’z filiallarini ochdi. Kompaniya asoschisi Endryu Meysonning aytishicha (Cennet F.Groupon. Bizning qanday harid qilishimizni o’zgartirib yuborgan biznes-model. M.: Al’pina Publisher, 2013), Grouponkompaniyasining muvaffaqiyati quyidagilarga asoslangan ekan:
 Insonlarni baxtli qilish va ularni qoyil qoldirish;
 Qilingan ishlar bilan hech qachon qoniqmaslik;
 Zerikarli bo‘lmaslik;
 Mijozlarga eng yuqori darajada xizmat ko’rstish.
Bu loyihaning mohiyati yangiligi nimada bo’lgan? Istalgan inson bu resurs yordamida qandaydir yangi tadbirni boshlashi mumkin. Masalan, biror bir investitsiyon loyihani boshlash va unga mablag‘ yig’ish uchun quyidagi prinstip tanlandi deylik: „G’oyani amalga oshirish uchun yetarli bo’lgan ishtirokchilar yig’ilmaguncha, ularning schetlaridan pullar olinmaydi“, yoki tadbirkorlarga bunday ko’rinishda murojaat qilinadi: „Agar biq sizga yuzta mijoz topsak, siz bizga 50% chegirma qilib bera olasizmi?“ Bunday yondoshuv iste’molchlar uchun moliyaviy foyda olish va tadbirkorlar uchun kutilgan natijalarga erishish borasida faol aloqa o’rnatishga imkon beradi. Bunday kontseptsiya tadbirkorlar orasida tarqatilib, mahsulot va hizmatlarga ma’lum darajadagi chegirma be rish evaziga ularga kafolatlangan sondagi mijozlar topib berilgan. Haqiqatan ham har kuni tadbirkorlardan sotilmagan tovarlar, tez orada muddati o’tib buzilib ketadigan oziq-ovqat mahsulotlari, turli xildagi tadbirlarga biletlar ortib qoladi. Tadbirkorlar esa zarar ko’rmaslik uchun kerakli sondagi mijozlar topilgan taqdirda, o’z tovar va xizmatlariga yaxshigina chegirmalar berishga ham rozi bo’ladilar. Grouponkompaniyasi tadbirkorlarga xuddi shu muammolarni hal qilish uchun yordam bergan va katta muvaffaqiyatga erishgan. 2010 yilning kuzida Google bu kompaniyani $5,75 milliard dollarga sotib oldi.Groupon ning quyidagi asosiy servislari mavjud: servis Groupon.live kontsertlar va shunga o’xshash tadbirlarga chegirma bilan biletlar sotgan, GrouponGetaways esa turizm sohasidagi foydali tadbirlar va sayohatlar sotgan, Groupon Goods servisi tovarlarni bevosita sotish bilan shug’ullangan, GrouponReserve elita restoranlariga mahsus takliflar bo’yicha mukofotli servis xizmati bilan shug’ullangan, Groupon Now! servisi yordamida iste’molchilar o’z turar joylari atroflaridagi kafe va restoran, parklarda o’tkaziladigan tadbirlar bo’yicha ma’lumotlar olish imkoniyatiga ega bo’lganlar.