' G. P. Xomchenko, I. G. Xomchenko
qiymatiga qarab tuproqlar kuchli kislotali (pH =3 — 4), kislotali
Download 6.95 Mb. Pdf ko'rish
|
|
qiymatiga qarab tuproqlar kuchli kislotali (pH =3 — 4), kislotali (pH =4 — 5), kuchsiz kislotali (p H = 5), ishqoriy (pH= 8 — 9) va, nihoyat, kuchli ishqoriy (pH =9 — 11) tuproqlarga bo'linadi. Ko'pincha o'simliklar kuchli kislotalilikdan zararlanadi, uni kamaytirish uchun tuproqlar ohaklanadi — ularga ohaktoshlar — kalsiy yoki magniy karbonatlar solinadi. Agar tuproqlar kuchli ishqoriy (sho'rxok va sho'rtob tuproqlar) bo'lsa, u holda ish- qoriylikni kamaytirish uchun tuproq gipslanadi — ungamayda- langan gips C a S 0 4 2H 20 qo'shiladi. Tuproqni ohaklash yoki gipslash zarurligi eritmaning (tuzli so'rimning) vodorod ko'rsatkichini hisobga olib aniqlanadi; pH ning qiymatiga qarab jadvallar bo'yicha solinadigan moddalaming miqdori aniqlanadi. 5.13- §. Kislota va asoslarning protolitik nazariyasi Elektrolitik dissotsilanish nazariyasi elektrolitlarning suvdagi eritmalarida boradigan juda ko'p hodisa va jarayonlarni tushuntirib berdi. Masalan, turli xil neytrallanish reaksiyalarida N a 0 H + H C l= N a C l+ H 20 K 0 H + H N 0 3
3
3
= N a + + N O J + K + + С Г issiqlik effekti kuzatilmaydi. Bunga sabab shuki, N a+, Cl", K+, N 0 ^ ionlar orasida kimyoviy reaksiya sodir bo'lmaydi, bu hoi ionli tenglamadan ham ko'rinib turibdi. Elektrolitik dissotsilanish eritmalar nazariyasining yanada rivojlanishiga va eritmalarda sodir bo'ladigan jarayonlami o'rganishga asos bo'ldi. Uning kimyodagi katta ahamiyati ana shundadir. Lekin bu nazariya suvsiz eritmalarda boradigan jarayonlarni tushuntirib bera olmaydi. Masalan, agar ammoniy xlorid suvdagi eritmada tuz kabi bo'lsa (N H + va СГ ionlariga dissotsilanadi), u suyuqlantirilgan ammiakda kislota xossalarini namoyon qiladi — metallami eritib, vodorod ajratib chiqaradi. Suyuq vodorod ftoridda yoki suvsiz sulfat kislotada eritilgan nitrat kislota asos sifatida ta’sir etadi. Bu dalillar elektrolitik dissotsilanish nazariyasiga mos kelmaydi. Ularni kislota va asoslarning protolitik nazariyasi tushuntirib beradi, bu naza- riyani 1923- yilda bir-biridan bexabar holda daniyalik olim Brensted bilan ingliz olimi Louri taklif etganlar. Bu nazariyaga muvofiq. Berilgan reaksiyada molekula yoki ionlari protonlar ajratib chiqaradigan moddalar k is lo ta la r deyiladi. Molekula yoki ionlari protonlarni biriktirib oladigan moddalar a s o s la r deyiladi. Bunday moddalaming ikkalasi ham umumiy nom bilan p r o t o l i t l a r deb ataladi. Proton ajralib chiqish reaksiyasi ushbu tenglama bilan ifodalanadi: kislota = asos+H + Bunday jarayonda kislota bilan asos bir-biriga bog'liq deyiladi. Bu kislota — asos juftidir. Masalan, H 3
xlorid — ion Cl~ esa — asos bo'lib, kislota HC1 ga bog'liq. Eritmalarda erkin protonlar mustaqil ravishda mavjud bo'lmaydi. Ular kislotadan biror asosga o'tadi. Shu sababli eritmada doimo ikkita jarayon sodir bo'ladi: kislota = asos:+ H" asos2+ H+= kislota, va ular orasidagi muvozanat ushbu tenglama bilan ifodalanadi: kislota(+ asos2<=> a so s^ kisIota 2
quyidagicha tasvirlash mumkin: СН 3
3
3
4
3
3
3
4
3
152 qaytar jarayonda ular protonlarni biriktirib olishi va yana sirka kislotalarga aylanishi mumkin), ammoniy ionlari N H 4
(protonlar berishi mumkin). Suyuq vodorod ftoridda eritilgan nitrat kislotaning asos xossalarini namoyon qilishini ham xuddi shunga o ‘xshash tasvirlash mumkin: HF + H N O 3
kislota, asos 2
asos, kislota 2
kislota va asos olinadi. Protolitik nazariya neytrallanish reaksiyasini protonning kislotadan asosga o'tishi sifatida qaraydi. K o‘rinib turibdiki, protolitik nazariya elektrolitik dissotsilanish nazariyasidagiga nisbatan kislota va asoslar doirasini kengaytirdi: ionlar ham kislota va asos bo'lishi mumkin. Bitta moddaning o ‘zi nima bilan reaksiyaga kirishayotganiga qarab kislota yoki asos bo'la oladi. Bu nazariya kislota va asoslar haqidagi tushuncha nisbiy ekanligini ko'rsatib berdi va ularning o'zaro ta’sir mahsulotlarini yangi kislota va asoslar sifatida qarash lozimligini ko'rsatdi. Protolitik nazariya kislota va asoslarning zamonaviy va ancha umumiy nazariyasidir. 5.14- §. Namunaviy masalalar yechish. Moddalaming suvda eruvchanligi 1- masala. Tuzning eruvchanlik koeffitsiyenti 17 ga teng. 220 g to'yingan eritmada shu tuzdan necha gramm bo'ladi? Yechish. 100 g suvda 17 g tuz bor. Tarkibida 17 g tuz bor eritmaning massasi (100+17) g = 117 g bo'ladi: 117 g da — 17 g tuz bor 220 g da — x g tuz bor Proporsiya tuzamiz: 117: 17=220: x v a quyidagini topamiz: 2 - masala. 25 °C da to'yingan 160 g eritmada 21 g tuz bor. Shu tuzning eruvchanlik koeffitsiyentini aniqlang. Yechish. 160 g eritma tarkibidagi suvning massasi (160 — 21) g =139 g bo'ladi: 139 g suvga — 21 g tuz to'g'ri keladi. 100 g suvga — л: g tuz to'g'ri keladi. 100-21 . . . х = ~ [ ў Г ё = 15’ ё 3 - masala. Ammoniy xloridning 50 °C dagi eruvchanlik koef fitsiyenti 50 g ga, 15 °C da esa — 35 g ga teng. 50 °C da to'yintirilgan N H 4C1 ning 330 g eritmasi 15 °C ga qadar sovitilsa, necha gramm tuz cho'kmaga tushadi? Yechish. Tarkibida 50 g N H 4C1 bor, 50 °C da to'yintirilgan eritmaning massasini aniqlaymiz: 100+50=150 g. Tarkibida 15 °C da 35 g N H 4C1 bo'ladigan eritmaning massasi 100+35=135 g ga teng. D em ak, 50 °C to'yintirilgan 150 g eritma sovitilganda 150—135=15 g cho'kma tushadi: 150 g dan — 15 g cho'kma 330 gd an — x g cho'kma Proporsiya tuzamiz: 150 : 15=330 : Jcva quyidagini topamiz: 3 3 0 1 5 „
Yechish. 300 g 100% li eritma tayyorlash uchun qancha C u S 0 4 kerak bo'lishini aniqlaymiz: 100 g - 10 g 300 g — jc g Proporsiya tuzamiz: 100:10=300:x, bundan 300-1 0 * = ~ i o i T s g Mis kuporosining molyar massasi (yaxlitlangani 250 g /m ol) bilan mis (II) sulfatning molyar massasini (160 g/m ol) bilgan holda C u S 0 4-5H20 ning qancha massasida 300 g C u S 04 bo'lishini aniqlaymiz: 160 g CuS04 - 250 g CuSO, • 5H20 30 g CuS04 — у
CuS04 • 5H20 Proporsiya tuzamiz: 160:250 = 30:y va quyidagini topamiz: 3 0 -2 5 0 AC n •>'= - f 6 0 - = 4 6
- 9
Shunday qilib, eritma tayyorlash uchun 46,9 g mis kuporosi va (300—46,9)=253,1 suv kerak b o‘lar ekan. 4 - masala. N aO H ning 20 ml 40% li eritmasiga (zichlik 1,44 g/m l) 150 ml suv q o ‘shildi. Olingan eritmadagi N aO H ning massa ulushini aniqlang. Suvning zichligini 1 g/m l deb qabul qiling. Yechish. 200 ml boshlang'ich eritmaning massasini aniqlaymiz: 200-1,44=288 g 288 g 40% li eritma tarkibidagi N aO H ning massasini topamiz: 100 g da — 40 g N aO H bor 288 g da — x g NaOH bor Proporsiya tuzamiz: 100:40=288:*, bundan 2 8 8 - 4 0 ~ Г о с Г е B’ Suvning zichligi 1 g/m l ga teng bo'lganligi uchun qo'shilgan suvning massasi 150 g ga, eritmaning suv qo'shilgandan keyingi massasi esa (288+150) g = 438 ga teng. Hosil bo'lgan eritmadagi NaOH ning massa ulushini aniqlaymiz: 438 g da - 115,2 g N aO H bor 100 g da — у g N aO H bor 1 0 0 1 1 5 , 2 , У = ~ 338 S ’ 8
ga teng. Molyar konsentratsiya 1- masala. 200 ml 0,3 M eritma tayyorlash uchun necha gramm kaliy karbonat kerak bo‘ladi? Yechish. Masala shartida (K ,C 0 3) = 0,3 mol/1, V = 0,2 1. Bu qiymatlarni (5.2) tenglam aga qo'ysak, 0 ,3 = л (К 2С 0 3) /0 ,2 ni olamiz, bundan «(K 2C 0 3)= 0,3 • 0,2 m ol= 0,06 mol. Kaliy karbonatning molyar massasi 138 g/molga teng, shu sababli uning 0,06 moli 0,06 • 138 g=8,28 g ga teng, ya’ni eritma tayyorlash uchun 8,28 g kaliy karbonat kerak bo'ladi. 2- masala. 300 ml eritmada 40 g natriy sulfat bor. Eritmaning molyar konsentratsiyasini aniqlang. Yechish. Natriy sulfatning molyar massasi 142 g/m olga teng. 40 g natriy sulfat moddasining miqdori quyidagicha bo'ladi: ^ mol = 0,28 mol 300 ml da — 0,28 mol N a 2S 0 4 bor 1000 ml da — x Na2S 0 4 bo'ladi Proporsiya tuzamiz: 300 : 0,28 = 1000 : x, bundan; 1 0 0 0 - 0 , 2 8 , „ . x = --------- 1
300 ya’ni eritmaning konsentratsiyasi 0,93 M. 3- masala. K M n 0 4 ning 120 ml 0,02 M eritmasini tayyorlash uchun uning 0,1 M eritmasidan necha ml olish kerak? Bunda boshlang'ich eritmani necha marta suyultirish lozim? Yechish. KM n04 ning 120 ml 0,02 M eritmasini tayyorlash uchun 12100002
mol = 0 ’0 0 2 4 m o1
K M n 0 4 olish kerak. Tarkibida shuncha miqdorda kaliy permanganat bor 0,1 M eritmaning hajmini aniqlaymiz: 1000 ml d a — 0.1 mol KMnO, x ml da — 0,0024 mol K M n 0 4
0,0024-1000 , n ~ x = - — —----- ml = 24 ml 0,1 M K M n04 . Boshlang'ich eritma 120/24 = 5 marta suyultiriladi. Eritmalarda boradigan reaksiyalaming tenglamalari bo'yicha hisoblashlar 1- masala. 4 g natriy gidroksidni neytrallash uchun sulfat kislotaning 0,1 M eritmasidan necha ml kerak bo'ladi? Yechish. Reaksiya tenglamasini tuzamiz: 2NaOH+H,SO = N a,S 0,+ 2H ,0 2 4
4 2
natriy gidroksidniki — 40 g/m ol, sulfat kislotaniki — 98 g/m ol. Reaksiya tenglamasidan ko'rinib turibdiki, 2 mol N aO H 1 mol H2S 0 4 bilan o'zaro ta’sirlashadi, ya’ni 2 • 40g = 80 g NaO H bilan reaksiyaga kirishish uchun 1 • 98 g H2S 0 4 kerak bo'ladi. Shunga asoslanib quyidagicha yozamiz: 80 g NaOH uchun — 98 g H ,S 0 4 4 g NaOH uchun —x g H 2S 0 4 Proporsiya tuzamiz: 80 : 98=4 : x, bundan: jc = i j £ = 4,9g 100% li H2S 0 4 80 2 4
4,9g H2S 0 4 4,9/98 = 0,05 molni tashkil etadi. 0,1 M eritmaning kerakli hajmini aniqlaymiz: 0,1 mol H 2S 0 4— 1000 ml da 0,05 mol H2S 0 4—у ml da Proporsiya tuzamiz: 0,1:1000 = 0,05:^, bundan 0,05 -1000 у = ------------ = 500ml 0,1
2- masala. Mo'l miqdor ruxga xlorid kislotaning 30 ml 20% li eritmasi (eritmaning zichligi 1,1 g/m l) ta’sir ettirilganda normal sharoitda necha litr vodorod ajralib chiqadi? Yechish. Reaksiyaning tenglamasini yozamiz: 30 ml 20% li HC1 ning massasi 30-1,1=33 g bo'ladi. 33 g 20% li eritmada 33-20/100=6,6 g HC1 (100% li) bo'ladi. HC1 ning molyar massasi 36,5 g/m olga teng, vodorodning norm al sh a ro itd a g i m o ly ar hajm i 2 2 , 4 1/m ol. R eak siya tenglamasidan ko'rinib turibdiki, 2 mol HC1 rux bilan o'zaro ta ’sir ettirilganda 1 mol H 2 ajralib chiqadi. Shunday qilib, 2-36,5=73 g. HCI rux bilan o'zaro ta’sir ettirilganda 1-22,4 1 H2 ajralib chiqadi. 73 g HCI—22,4 litr H, 6,6 g HCI—x litr H 2 ' Proporsiya tuzamiz: 73:22,4=6,6 : x, bundan 6,6-22,4 0
u x = -----------= 2,03 litr Hi 73 2
masala. NaOH ning zichligi 1,27 g/ml bo'lgan 40 ml 25% li eritmasi bilan FeCl3 ning 60 ml 0,5 M eritmasi aralashtirilganda tushadigan cho'kmaning massasi qancha bo'ladi? Yechish. 40 ml 25% li N a O H eritm a sin in g m assasi 1,27- 40=50,8 g bo'ladi. 50,8 g 25% li eritmada quyidagi miqdorda c(\ o 9
— — = 12,7g NaOH 100
bo'ladi. NaOH ning molyar massasi 40 g/molga tengligi sababli, 12,7 g miqdori 12,7/40 mol = 0,32 mol NaOH bo'ladi. 60 ml 0,5 M FeCl3 eritmasida 60-0,5/1000 mol = 0,3 mol FeCl3 bor. Reaksiya tenglamasini yozamiz: FeCl 3
3
Elektrolitlar eritmalaridagi almashinish reaksiyalari 1- masala. Reaksiya ushbu tenglamaga muvofiq boradi: 3Ba 2
43
3
Shu reaksiyaga muvofiq keladigan ikkita tenglamani molekular shaklda yozing. Yechish. Boshlang'ich tenglamaning chap qismidagi ionlarga qo'shimcha ravishda zaryadining qiymati bir-biriga qarama-qarshi va koeffitsiyentlari m oddalam ing formulasini tuzishga imkon beradigan ionlarni yozamiz. Bunda boshlang'ich moddalar suvda yaxshi erishini e ’tiborga olamiz. So‘ngra qo‘shimcha yozilgan ionlarni o ‘sha koeffitsiyentlari bilan tenglamaning o ‘ng qismiga ham yozamiz: 3Ba 2
43
3
„)2 6
6 Н+= 6
6
2
3
Download 6.95 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|