& Tildin` ja`miyetlik xιzmeti

&Qaraqalpaq tilinin` irkilis belgilerine su`yenetug`ιn negizler.
Til biliminde irkilis belgisin punkutuatsiyalιq belgi dep te ataydι.Punktuatsiyalιq qa`deler u`sh negizge su`yenedi:ma`nilik,grammatikalιq,intonatsiyalιq.Sebebi irkilis belgileri arqalι tildin` ma`nili bo`lekleri,sintaksislik qurιlιsι,intonatsiyalιq pu`tinligi ko`rinedi.Ma`selen,ga`ptin` aqιrιna qoyιlatug`ιn noqat mazmunlιq jaqtan tamamlang`anlιqtι,sintaksislik bir sintaksislik birlik bolg`an ga`pti bildiredi.Intonatsiyalιq jaqtan tu`sinin`ki dawιs penen aytιladι.Birgelki ga`p ag`zalarιnιn` arasιna qoyιlg`an u`tir mazmunlιq jaqtan birgelki ga`p ag`zalarιnιn` ulιwmalιq qa`siyetke iye ekenin,sintaksislik jaqtan olar ga`ptin` bir ag`zasι xιzmetin atqaratug`ιnιn,intonatsiyalιq jaqtan olar sanaw yamasa salιstιrιw intonatsiyasιn bildiredi.
Ko`pshilik jag`dayda punktuatsiya menen sa`ykes keledi.Basqasha aytqanda jazιwda qoyιlg`an irkilis belgiler awιzsha so`ylewde sa`ykes o`z ko`rinisine iye boladι.Sonday-aqpunktuatsiya menen intonatsiya sa`ykes kelmewi de mu`mkin.Ma`selen,ga`ptin` baslawιshlιq ha`m bayanlawιshlιq toparι awιzeki so`ylewde pauza menen ayιrιlιp turadι.Biraq jazιwda ol jerge irkilis belgisi qoyιlmaydι.Sonday-aq u`tir qoyιlg`an barlιq jerde pauza birgelki bola bermeydi.Qospa ga`p qurιlιsιndag`ι jay ga`plerdin` arasιnda islenetug`ιn pauza menen ga`ptin` birgelki ag`zalarι ortasιnda islenetug`ιn pauza,qaratpa ha`m kiris so`zlerde qollanιlatug`ιn pauza birdey emes.Al,olardιn` ba`rinde bir qιylι irkilis belgisi(u`tir)qollanιladι.
& Irkilis belgilerinin` tu`rleri ha`m jumsalιw ornι.
Ha`zirgi qaraqalpaq tilinin` jazιwιnda mιnanday irkilis belgileri jumsaladι ha`m olar ayrιqsha tan`balar menen belgilenedi: noqat, soraw, u`ndew, ko`p noqat, noqatlι u`tir, u`tir, qos noqat, sιzιqsha, qawιs, tιrnaqsha, defis. Bulardιn` son`g`ι ekewi imla belgileri dksekte boladι.
Irkilis belgilerinin` sanι bunday az bolg`anι menen jazιwda olardιn` atqaratug`ιn xιzmeti ha`m ma`nileri ko`p tu`rli boladι. ma`selen:, tek bir u`tirdin` o`zi qospa ga`p qurlιsιndag`ι jay ga`alerdi, birgelki ga`p ag`zalarιn, qaratpa so`zlerdi, kiris so`zlerdi ayιrιw ushιn jumsaladι.
Irkilis belgilerinin` ishinde noqat, soraw belgisi, u`ndew belgisi ga`ptin` aqιrιnda, u`tir ga`ptin` ortasιnda, sιzιqsha ga`ptin` basιnda ha`m ortasιnda, qos noqat ha`m noqatlι u`tir ga`ptin` ortasιnda ha`m aqιrιnda, al tιrnaqsha, qawιs, ko`p noqat ga`ptin` basιnda ha`m aqιrιnda jumsaladι.
Joqarιda ko`rsetilgen ayrιqsha sha`rtli tan`balarg`a iye bolg`an irkilis belgileri menen birge, jazιwdι tu`snikli etiw ushιn, dara so`zlerdin` ha`m ga`plerdin` ortasιnda qaldιrιlatug`ιn bos orιnnιn` da a`hmiyeti bar. Ga`ptegi so`zlerdin` bo`lek-bo`lek ayrιqsha irkilis belgisi retinde qaralmasa da, bul jag`day sol ga`pti durιs tu`siniwdi ta`miynlewdin` a`hmiyetli usιlι bolιp tabιladι.
Jazιwda taza joldan (abzatstan) jazιwdιn` da belgili da`rrejede a`hmiyeti bar. Bir abzatsqa mazmunι jag`ιnan jaqιn bolg`an o`z-ara baylanιslι ga`pler ja`mlestiriledi. Jazba tekste abzats penen abzatstιn` baylanιsιna salιstιrg`anda ga`p penen ga`ptin` baylanιsι tιg`ιzraq boladι.
Jazba tekstti ga`plerge bo`liw xιzmetin basqa qurallar menen birge ga`ptin` basιnda jazιlatug`ιn bas ha`rip te atqaradι.Ha`r bir ga`ptin` bas ha`ripten baslanιwιnιn` o`zi jazιwda ga`pten ga`pti ayιrιp turadι.Solay etip bas ha`rip basqa da xιzmetleri menen birlikte jan`a ga`ptin` baslanιwιn an`lata otιrιp,aldιnda kelgen ga`pten son`g`ι ga`pti ayιrιp turadι.
Irkilis belgileri qurιlιsιndag`ι sιn`arlarιnιn`(bo`leklerinin`) sanι jag`ιnan bir sιn`arlι(noqat,u`tir,sιzιqsha),eki sιn`arlι(soraw belgisi,u`ndew belgisi,qos noqat,noqatlι u`tir,qawιs),u`sh sιn`arlι(o`p noqat),to`rt sιn`arlι(tιrnaqsha) bolιp bo`linedi.Irkilis belgilerinin` ishinde qawιstιn` eki tu`ri bar(tik qawιs-[ ] ha`m jay qawιs –( ) ).
&Jazιwda noqattιn` qoyιlatug`ιn orιnlarι
Noqat ga`ptin` aqιrιna qoyιlιp, onιn` tamamlang`anlιg`ιn an`latadι ha`m sol ga`pti basqa ga`plerden ayιrιp turadι.A`dette noqat xabar ga`plerden keyin qoyιladι.Mιsalι: Hawa ashιq. Aspanda asιqtay bult joq. Elp etken samal espeydi.Do`gerekti tιnιshlιq qaplag`an.
Sonday-aq, o`lpen` dawιs tolqιnι menen tamamlanatug`ιn buyrιq ma`nisin an`latatug`ιn ga`plerdin` ha`m juwap talap etilmeytug`ιn sorawlιq ma`ni an`latatug`ιn ga`plerdin` aqιrιna da noqat qoyιlιwι mu`mkin.Mιsalι: Jer aydasan` gu`z ayda. Jeti o`lshep bir kes.Kitaptι oqιp shιq.Onι kim bilmeydi deysen`.(«Ha`mme onι biledi» degen ma`nide). Bul waqιyanι kim esitpegen deysen`. («Ha`mme esitken» degen ma`nide).
Tamamlang`an oydι bildiretug`ιn xabar ga`plerden keyin noqattιn` qoyιlιwι onιn` tiykarg`ι xιzmeti bolsa, sonιn` menen birge qιsqartιlg`an adam atlarιnan keyin de noqat qoyιladι.Mιsalι: N.A.Baskakov (Nikolay Aleksandrovich Vaskakov), I.Yusupov (Ibrayιm Yusupov), A.Bek. (Aytbay Bekimbetov).
Sha`rtli tu`rde qιsqartιlg`an ha`riplerden (yamasa ha`ripler dizbeginen) keyin noqat qoyιladι. Mιsalι: T.(Tashkent), N.(No`kis), gaz.(gazeta), j.(jurnal), t.(tom),h.t.b.(ha`m tag`ι basqa).Sonday-aq oy-pikirdin` qatar ta`rtibi menen izbe-izligin an`latatug`ιn arab tsifrlarιnan keyin noqat qoyιladι.
Mιsalι: Ga`p ag`zalarι ekige bo`linedi: