0 ‘zbekist0n madaniyati
-§ . Bronza davri madaniyati
Download 5.87 Mb. Pdf ko'rish
|
O\'zbekiston madaniyati Usmon Qoraboyev, G\'ayrat Soatov
|
3 -§ . Bronza davri madaniyati
M arkaziy O siyoda bronza davri taxm inan eram izdan aw aigi III m ing yillik o 'rta larid an to I m in g yillik boshlariga q ad ar davom etgan. Bronza davrida cho'i va adirlarda chorvachilik madaniyati rivojlangan bo‘lsa, janubiy hududlarda hunarm andchilik m adaniyati ravnaq topgan. Shu bilan biiga Jan u b iy hududlarda dehqonchilik ta ra q q iy etib, shaharlarning vujudga kelish jarayoni kechgan. Ilk bronza d av rid a kulolchilik buyum lariga b ir xil geom etrik naqsh berish odatga aylangan. O ltintepa (Janubiy T urkm aniston)da olib borilgan qazishm alar www.ziyouz.com kutubxonasi sh u n i k o 'rs a ta d ik i. bu d a v rd a m u h ta s h a m ib o d a tx o n a sa ro y tip id a g i m o n u m en tal inshootlar qurish b irm u n ch a rivojlaiiib borgan. B ronza davrida respublikam izning janubiy h u d u d larid a dehqonchilikning rivojlanishi bilan birga ibtidoiy sh a h a r m adaniyati h a m taraq q iy eta borgan. A k a d e m ik A .A sqarov ra h b a rlig id a S o p o llite p a d a (S u rx o n d a ry o viloyati h u d u d id a) olib borgan qazish m alar bronza davrida s h a h a r m adaniyati va h u n a rm a n d c h ilik n in g q a n c h a lik rivojlanganligini k o ‘rsa tib b eradi. Q a l’a ichkarisidagi uylar yirik xom g 'ish tlard a n qurilgan b o 'lib , devorlar va pol so m o n suvoqda suvalgan. K o 'p ch ilik uylam ing ichiga o d a m k o ‘milgan b o ‘lib, q a b rla rd a n sopol id ish la r, b ro n z a , k u m u sh , o ltin va tu rli q im m a tb a h o toshlardan ishlangan bezaklar, b ro n zad an yasalgan m e h n a t qurollari va pardoz buyum lari, tabiiy ip ak d a n tikilgan kiyim qoldiqlari to p ilg a n .Q a ra m a y d o n id a 20 ga yaqin sopol pishiradigan x u m d o n lar bo 'lib , ulard a 40 d an ortiq sopol idishlar: vazalar, q a d a h la r, k o 'z a la r, x u rm a c h a , c h o y n a k , piyola, kosa, to g ‘o ra , xu m , la g a n , b a rk a s h va b o s h q a la r p is h ir ilg a n . S h u n in g d e k , Sopollitepada yuzlab m etall b u y u m lar — oddiy u y -ro ‘zg ‘o r buyum laridan to r tib , h a rb iy q u ro lla rg a c h a , a y o lla r p a r d o z - a n d o z i u c h u n x ilm a -x il idishchalargacha ishlanganligi aniqlangan, Oltin va k um ushdan turli xil m unchoq va taqinchoqlar ishlangan. Jez oynalar, to ‘g ‘nag‘ic h la r v a h ayvon m a'budalari, u rug'jam oasining n aq sh in k o rm u h rlari va tam g‘alari h a m m etalld an yasalgan1. B ronza davri m oddiy m adaniyati va unga singdirilgan badiiy tafakkurning qay darajada ekanligini F arg‘o n a shahri yaqinidan to p ilg a n eram izdan aw algi III m ing yillikka oid bronza to ‘g lnag‘ichlar, C hirchiq daryosi yuqori irm og'idan topilgan eram izdan aw alg i II m in g yillikka tegishli b ro n z a bilaguzuk, C hust m adaniyati m anzilgohidan topilgan turli xil ta q in ch o q lar, id ish lar ko'rsatadi. Ibtidoiy-diniy tasavvurlam ing vujudga kelishi badiiy tafak k u r nam unalarida ham o ‘z ifodasini topgan. Ibtidoiy davrga oid tasviriy sa n ’at nam unalariga e'tibor bersak, ularda diniy va badiiy tafak k u r ham da ta b iat hodisalariga bo'lgan m unosabatlar um um lashib kelganligini ko'ram iz. M asalan , Saym alitosh g ‘ori (F arg‘ona viloyati)dagi suratda q o ‘lini yuqoriga k o ‘ta rib , quyosh xudosiga topinayotgan va iltijo qilayotgan kishilar tasviri berilgan. Shuningdek, bu suratda d o ira chalayotgan o d am va q o 'lin i yuqori k o ‘tarib ju ft-ju ft b o ‘lib raqsga tushayotgan kishilar tasviri berilgan, degan xulosaga h a m kelish m um kin. Saym alitosh rasm lari orasida arxarlar, to g ‘ e c h k ilari, kiyiklam i ovlash jarayoni tasvirlangan. M azkur suratlarda ibtidoiy davr kishilarining tab iat hodisalariga nisbatan m unosabatlari ifodalab berilgan. Shuningdek, M arkaziy Osiyo hududidagi ko‘pgina qoya to sh suratlarida tog‘ cchkisi tasvirlarining uchrashi qadim gi turk qabilalarining arxarlar (yow oyi 1. Asqarov A. 0 ‘zbekiston tarixi. — T.: « 0 ‘qituvchi», 1994, 73-bet www.ziyouz.com kutubxonasi tog‘ echkisi) b ilan qarindoshligi haqidagi afsonalar bilan b o g liq bo'lishi ham m um kin. Q adim gi turkiy qavm lar yashagan hududlardan bu jonivorlam ing suratlari tushirilgan tam g'alam ing topilgani bu fikrimizning dalili bo'lishi m umkin. H ayvonlar v a o d a m la r tasvirining kengayishi, ov va diniy m avzularning tasvirlanishi ib tid o iy o d a m lar tafakkurining kengayib borganligini k o ‘rsatadi. Ibtidoiy d a v m in g h a m m oddiy, h am m a'naviy m adaniyati ishiab chiqarish kuchlarining rivojlanishi natijasida takom illasha borgan. Ibtidoiy davr m a ’naviy m a d a n iy a tin in g v u ju d g a k e lish id a , b irin c h id a n , m e h n a t q u r o lla rin in g takom illashib b o rish i, ikkinchidan, ibtidoiy o d am nutqi va ongining ta ’siri benihoya k atta b o ‘lgan. C hunki ibtidoiy odam m eh n at qurollari orqali, aw a lo , o ‘zining o ziq -o v q atlarg a bo'lgan biologik ehtiyojini qondirgan b o ‘lsa, so ‘ngra ana shu q u ro llarn i ishlatish natijasida o ‘zini qurshab turgan tabiat sirlariga ch u q u rro q kirib borgan. T abiat sirlarini bila borish esa tafakkur taraqqiyoti uehun yo‘l o ch ib bergan. Dastlab poda, so‘ngra urug‘ jam oasi a ’zolari o ‘rtasidagi ijtim oiy m u n o sab atlar va ijtim oiy hodisalarning shakllana borishi ham d a tabiat hodisalarini tu rli xil vositalar orqali aks ettirishning takom illashuvi ham , sodda k o ‘rinishdagi ijtim oiy ishiab chiqarish jarayoniga bog‘liq b o ‘la borgan. Ilk p a le o lit d a v rid a ib tid o iy o d a m la rn in g obyektiv v o q elik haqidagi tasaw urlari b irm u n c h a aniq, h atto o ‘zlari yo w o y i odam , guruh. aralash oila haqida h a m m u a y y a n ta sa w u rlarg a ega b o ‘lgan. N atijada tartibsiz jinsiy m u n o sab atlar ta rtib g a tu sh a boshlagan. Turli xil oilaviy a n ’analar, rasm - rusum lar, u d u m la r shakllana borgan. So'nggi p a le o lit davridan boshlab o d a m la r atrof-m uhitga ta ’sir ko‘rsatib, o ‘z tab iatin i h a m o ‘zgartira bo rg an lar. N atijad a yangidan yangi m eh n at m alakalari, y an g id an yangi m adaniy boyliklar yaratila boshlangan. So'nggi p a le o litd a n boshlab ja m o a turarjoylari o ‘zgargan. E ndi kishilar y erto‘la, yarim y e rto 'la va yer ustiga chaylalar qurib yashay boshlaganlar. Bronza davriga kelgach, diniy tasaw ur va tushunchalar murakkablasha borgan. Tabiat ho d isalarin i boshqarib turuvchi g ‘ayritabiiy kuchlar haqidagi tasaw u rlar paydo b o 'lg a n . Ik k in ch i to m o n d an esa yirik qishloqlar va hatto eng dastlabki s h a h a r la r ( a y n iq s a , h u n a r m a n d la r t o ‘p la n ib y ash a y d ig a n s h a h a r la r ) , q o ‘rg‘onlar, d in iy e ’tiq o d m arkazi hisoblangan ibodatxonalar vujudga kelgan. M arkaziy Osiyoning ilk bronza davriga oid arxeologik izlanishlarva topilm alar dehqonchilik m adaniyati shakllanib, ya’ni chorvachilikdan dehqonchilik ajralib. o ‘z navbatida, h u n arm an d c h ilik ishiab chiqarishining kuchaya boshlaganligini k o ‘rsatadi. Bu davrda su n ’iy sug'orishga asoslangan dehqonchilik madaniyati qo'shim cha m ahsulot va xususiy m ulkning ko‘payishiga olib kelgan. Sopollitepa, Ja rq o ‘ton, K uzam shir, A frosiyob, D alvarzin va C h u st m adaniyatlari hozirgi O 'zbekiston hududida m etall q u ro llar va buyum lar k o ‘plab ishiab chiqarilganligidan darak b erad i. M e ta lld a n y asalg an m e h n a t q u ro lla ri m e h n a t u n u m d o rlig in in g oshishiga, k ish ilar tu rm u sh m adaniyatining o'zgarishiga olib kelgan. www.ziyouz.com kutubxonasi Eram izdan avvalgi 1 I I - 11 m ing yilliklar davrida h u n arm an d ch iiik n in g asosiy b o ‘g ‘inlaridan b in — kulolchilik rivojlanib, kulolchilik ch arx i keng yoyilgan. Shahar m adaniyati va davlatchilikning m ustahkam lanishida m u h im rol o ‘ynagan savdo-sotiq nafaqat m iniaqa, balki boshqa hududlar va davlatlar bilan iqtisodiy- ijtimoiy, siyosiy va m adaniy alo q an in g asosiy vositasiga aylangan. Albatta, davlatchilik asoslarining shakllanishi va shahar m a d a n iy a tin in g yuksalishida nafaqat ishlab chiqarish m unosabatlari (dehqonchilik va hunarm andchiiik)dagi o ‘zgarishlar va savdo-sotiqning rivojlanishi, balki m in ta q a m iz n in g tabiiy- geografik joylashuvi ham d a g'arbiy-strategik (S harq va G ‘arb m anfaatlarining to kqnashuvi) aham iyati ham m u h im rol o'ynagan. M a z k u r ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va m adaniy o'zgarishlar ham da ilk d av latchilikning vujudga kelishida eng qadim gi shaharlar: Sopollitepa, J a rq o 'to n (S u rx o n d ary o ), Y erqo‘rg‘on, U zunqir (Q ashqadaryo), K uxatepa, Afrosiyob (S a m a rq a n d ) va boshqa k o 'h n a shaharlar m uhim rol o ‘ynagan. II B O B . Q A D IM G I DAVR M A D A N IY A TI l - § . M arkaziy O sijo xalqlarining qadimgi m ad an iy ati haqida Ishlab chiqaruvchi k u ch larn in g rivojlanishi, s h a h a r- q a ra la rn in g paydo bolishi, yirik sug'orish va mudofaa inshootlarining qurilishi, siyosiy tashkilotlar - davlatlarning tarkib topishiga z a m in yaratib beradi. Qadim gi fors va yunon m anbalari eram izdan avvalgi V III - V II asrlarda hozirgi Markaziy Osiyo hududida Baqtriya va Xorazm singari quldorlik davlatlari paydo bo'lganligi haqida xabar beradi. Persepol saroyidagi to sh qabrlarga bitilgan rasm lar, Naqshi Rustam darasidagi shoh D oro qabriga bitilgan bezakli tasvirlar, «Avesto», qadim gi y u n o n , rim va xitoy m u alliflarin in g asarlarida hozirgi m arkaziy osiyoliklam ing inoddiy va m a ’naviy m ad an iy ati haqidagi m uayyan m a 'lu m o tla r berilgan. M ustaqil o ilalarning urug‘ ja m o a sid a n ajralib c h iq is h i ibtidoiy jam oa tuzum ini inqirozga olib keldi va ijtimoiy m unosabatlam ing yangi bir ko‘rinishi — sinfiy jam iyatning paydo bo'lishiga zam in hozirladi. Ish lab chiqarish jarayoni m ustaqil oila jam oalarini birlashtirib turuvchi asosiy o m ilg a aylandi. Ishlab c h iq a rish g a aso slan g an o ila la rn in g k o ‘payishi a y rim o ila la rd a o rtiq c h a m ahsulotlarning paydo bo'lishi va m ahsulot ayirboshlashni vujudga keltirdi. O ila jam oasidagi ortiqcha d a ro m ad va ayirboshlash e n g dastlabki m ehnat taq sim o tin i keltirib chiqardi. O ila la r o ‘zlari u c h u n q u la y b o lg a n ishlab chiqarish sohasini tanlay boshladilar. O ilalarda to 'p la n g a n o rtiq c h a boylik - xususiy m ulk urug‘lam ing iqtisodiy tabaqalanishiga sabab b o ‘ldi. M arkaziy Osiyoda tem ir davrining boshlanishi taxm inlarga ko‘ra eram izdan avvalgi 1 m ing yillikning dastlabki choragiga to ‘g ‘ri keladi. T em ird an m ehnat, www.ziyouz.com kutubxonasi ov vajang qurollari ishlab chiqarila boshlanadi. Natijada jamiyatning tabaqalanish jarayoni tezlash ib ketadi va ikkinchi m e h n a t taqsim otini vujudga keltiradi, ya’ni d eh q o n c h ilik d a n h u n arm an d ch ilik ajralib chiqadi. Yirik ishlab chiqarish m arkazlari —sh a h a rla r paydo b o ‘la boshladi. T e m im i q a y ta ishlashning vujudga kelishi ajdodlarim izning eng katta kashfiyotlaridan b in edi. T em irdan m e h n a t qurollari yaratish jam iyatning ijtim oiy-iqtisodiy va siyosiy-m adaniy hay o tid a tub burilishlar yasadi. H ozirgi o ‘z b e k xalqining qadim gi d av r m adaniyati M arkaziy O siyoda yashovchi b o sh q a xalqlar m adaniyati b ilan ch am barchas b o g liq h o ld a ravnaq topgan. M illiy m adaniyatim izning rivojlanish jarayoniga e'tibor bersak, xalqimiz milliy o n gining rivoji va um um insoniy m adaniyatlarning o ‘zaro ta'siri ostida ro‘y berganligini k o ‘ram iz. M arkaziy Osiyo xalqlari m adaniyati rivojida «Buyuk ip a k y o ‘li»ning roli b enihoya katta b o ‘lgan. E ram izdan a w a lg i II m ing yillikning oxiri va 1 m ing yillikning boshlariga kelib, 0 ‘rta O siy o d a Baqtriya, S o‘g ld iy o n a va X orazm kabi m ad an iy jih atd an rivojlangan d av latlar paydo bo‘ldi. M azkur davlatlam ing qadimgi davr m adaniy taraqqiyoti b o sh q a b ir q a to r xalqlar: E ro n , X itoy va H ind m adaniyatlarining ta ’siri ostida ro*y bergan. M asalan, taxm inan eram izdan aw algi I m ing yillik o ‘rtalariga kelib B aqtriya H indiston b ilan b o ‘ladigan savdo-sotiqning asosiy m arkaziga a y lan d i. S avdo-sotiqning yuksalishi natijasida m ustahkam qilib qurilgan q a l’a la r xalqning keng iste’m ol va tashqi savdoga olib chiqiladigan m ahsulotlar ishlab chiqaradigan iqtisodiy va m adaniy m arkazlariga aylana boshladi. Yirik iqtisodiy m arkaz — sh aharlam ing vujudga kela borishi uchinchi m ehnat taq sim o tin in g vujudga kelishiga sabab b o ‘ldi. Jism oniy va aqliy m ehnat b ir-biridan ajrala bordi. Shaharlarda nafaqat m oddiy va m adaniy boyliklam i yaratuvchi ta b a q a la r, shu n in g d ek , m a ’n av iy-m adaniy boyliklar, m a ’naviy qadriyatlam i yuzaga keltiruvchi tabaqa - aqliy m ehnat ahli shakllana boshladi. A yniqsa, h u n a rm a n d c h ilik taraqqiy etgan sh ah ar-q al’alarda aqliy m ehnat b ila n s h u g ‘u lla n u v c h i ru h o n iy la r, s a n ’a tk o r la r, s h o irla r b o y -b a d a v la t kishilaming farzandlariga G 'a rb san'ati va sodda ko’rinishdagi fanlar sohalaridan ta ’lim -tarbiya beruvchi ziyoli tabaqalari vujudga kela bordi. Ishlab c h iq a ru v c h i kuchlarning rivojlanishi, sh a h a r-q a l’alam in g paydo b o ‘Iishi, yirik su g ‘o rish va m u d o faa in sh o o tlarin in g qurilishi, m a ’m uriy boshqaruv tizim i — davlatlam ing tarkib topishiga zam in yaratib berdi. * * * E ram izdan a w a lg i I m ing yillikning birinchi yarm ida yaratilgan «Avesto» m atnlariga e ’tib o r bersak, qadim ajdodlarim iz o ‘sha davrlardayoq dehqonchilik, chorvachilik va hunarm andchilikni rivojlantira olganligini kokramiz. «Avesto»ning «Y asna» va « V a n d id o d » kabi q is m la rid a A h u ra m a z d a n in g en g y a q in yordam chilari, y a ’ni buyuk kuch-qudratga ega bo'lgan ilohlardan bin - Xshatra Varya m a ’d a n la rd a n turli xil buyum lar yasovchi hunarm andlar homiysi sifatida www.ziyouz.com kutubxonasi talqin qilinadi. Bundan shunday xulosaga keiish m u m k in k i, eram izdan awalgi I m ing yillikning boshlaridayoq M arkaziy Osiyo h u d u d id a ij t i m oiy- iq t isod i y o 'zg arish lar sodir bo'Igan. D ehqonchilik, chorvachilik va hunarm andchilik m adaniyati ancha rivojlanib, m e h n a t taqsim oti tugallanib ulgurgan, ijtimoiy ta b a q a la n ish am alga oshib, d a v la t h o k im iy a ti o ‘r n a tilg a n va m ustaqil davlatchilikning tam al toshi q o ‘yilgan. A y n iq s a , Q a d im g i m o d d iy va m a ’n a v iy m a d a n iy a tim iz h a q id a g i m a ’lu m o tlarn i, eng a w a lo , «A vesto»dan, sh u n in g d ek , y u n o n tarixchilari G e ro d o t, K vint K ursiy Ruf, P iu la ra , A rrian, D io d o r, S tra b o n , Pom pey T rog, Y ustin asarlaridan olish m um kin. M asalan, S trab o n xorazm iylam i sak- m assagetlar turkum iga kiritadi, qadim gi so‘g ‘d lar va b aq triy alik lar turm ush tarzi va xulq-atvori bilan o ‘zaro farqlanm aydi, deydi. T arixiy va arxeologik m anbalarga ko‘ra xorazmiylar, baqtriyaliklar va so‘g‘diylar o ‘z kiyim-kechaklari, bosh kiyimlari, qurol-aslahalari b ilan saklardan farq qilm ag an lar. Vohadagi elatlar saklar bilan deyarii bir tild a gapJashganiar. E tnik jih a td a n dehqonchilik vohalarida joylashgan elatlarda A m udaryoning yuqori havzasidagi xorazmiylar, G urgan quyi oqimidagi girkanlar, K opetdog etaklaridagi u m u m iy nomdagi p a rfia n la r, M urg‘ob havzasidagi m a rg 'iy o n lar, Z a r a fs h o n , Q ashqadaryo v ohalaridagi so‘g ‘d kir, S u rx o n d ary o vohasidagi b a q triy a lik la r va parkana (F arg ‘ona)lik!ar tarixiy m anbalarda tilga olinadi. Y uqori A m udaryoning ikki sohilidagi barcha elatlar eram izd an aw algi 1 m ing yillik o 'rta la rid a yuksak m adaniyatga ega bo'lib, irrigatsiya va qurilish in sh o o tlarin i, hunarm andchilik va G ‘arb sa n ’ati sirlarini egallagan, z o ‘r m a ’naviy q ad riy a tla m i yaratgan etnik guruhlar, h atto q o ‘shni davlatlarga o ‘z ta'sirini 0 ‘tk a z g a n la r1. H ar qanday xalq yoki elatning dovrug'i o ‘z m adaniyatining o ‘ta rivojlangan, ishlab chiqarishdagi yutuqlari va xalq og‘zaki ijodi n am u n a la rin in g keng qamrovligi bilan boshqa xalqlarga yetib boradi. Qadimgi y u n o n va rim tarixchilari o ‘z asarlarida av lo d -ajd o d larim izn in g tu ru sh -tu rm u sh i, h a y o t kechirishi, m ashg‘ulot turi, q o ‘shni xalqlar bilan bordi-keldisi - iq tiso d iy va m adaniy aloqalari, xarakteri va intilishlari haq id a so‘z yuritadilar. Y u n o n solnom achisi D io d o r o ‘zining «Tarixiy kutubxona» asarida M arkaziy O siyoning qadimgi xalqlari: skiflar, saklar, m assagetlar, arim asplar h aq id a q isq ach a b o ‘Isa-da to'xtalib o ‘tadi. H ozir biz yashab turgan h u d u d la rd a q ad im -q ad im d a skiflar va ularning turli qabilalari - shak (sak), m assaget va boshqalar y ashaganlar. Keyinchalik skiflar hozirgi Volga, D on, D u n a y daryolari b o'ylarigacha b o ‘lgan hududlarni bosib olganlar. «Skiflar M arkaziy O siyodan tarqalgan edi», - deb yozadi rus olim i A .B .D itm ar o ‘zining «Skifiyadan Elefantingacha» n o m li asarida. Demak, % tu rli sabablarga k o ‘ra (b iz n in g c h a , o ‘zaro q a b ilav iy k elish m o v c h ilik la r 1 Jabborov I. O'zbek xalq etnografiyasi. T. 1994, 60-bet. 33 www.ziyouz.com kutubxonasi natijasida) M ark aziy Osiyo h u d u d larid an ketib qolgan skiflar Y evropaning ancha ich k arisig a ch a c h o ‘ziigan bep o y o n o ‘lkalarga kirib borib yashaganlar va u yerlarda o ‘ziga xos m adaniyatni yaratgaiilar. Q adim gi y u n o n tarixchisi G ero d o tn in g t a ’kidlashicha, skiflar quyidagi xudolarga sig‘inganlar: «Tabiyati - m a ’b u d alar m a'b u d i (yunonlarda G estiya), Papey - o s m o n xudosi (yunonlarda Z ev s), Api (G eya), Taytosir (A ppolon) - c h o ‘p o n la r, k ey in ch alik poklik x u d o si. A rgim pasa (A frodita) - sevgi, m uhabbat va g o ‘zallik xudosi, Fagimasad (Poseydon) - dengiz xudosi. Skiflarda urush x u d o sid an boshqa xudolarga haykal o 'm atish , ibodatxona va m ehrob qurish o d a t e m a s, — deb yozadi tarixchi. G erodot sanab o ‘tgan yetti xudo m a ’b u d zardushtiylaming yetti m a'budlari — Ahuram azda va Olti Amesha Spentalariy Voxu M anna (ezgu-niyat), Atavaxishta (to ‘g ‘rilik, ro st s o ‘zlash), X shatra V arya (um id va qudrat), Spenta A rm aeti (kom illik, m u k am m allik ), X aurvatat (salom atlik), A m eretat (um rboqiylik) ham d a b o rliq haqidagi tushunchalariga m uvofiq - yetti qavat osm on, yetti qavat yer, yetti sayyora haqidagi tu sh u n ch asi bilan bog'liq bo 'lish i m um kin. Qadim gi sk iflam in g diniy tushunchasi va tasaw urlari ham da xudolari yaxJit, m uayyan tizim g a ega b o ‘lgan, ya’ni h a r b ir m a ’buda hayotning m uayyan bir sohasini b o sh q a ra d i, yuqoridan quyiga, asosiydan ikkinchi darajalilari bilan uzviy bog‘liq ta rz d a ta sa w u r qilingan. Skiflar borliqni uch qism: osm on, 0 ‘rtalik va y e rd a n ib o rat deb bilganlar. O lov - esa ana shu u ch qism ni bir-biri bilan b o g la y d i. O lov - ilohiy kuch, u Tahiti nom i bilan bog'liq. T abiti skif xudolari p a n te o n id a birin ch i o ‘rinda tu rg an . U - asosiy xudo. X onadon, oila, o ‘choq xudosi hisoblangan. Shu sababli skiflar «shoh Tabiti nom i bilan» deb qasam ichganlar. T abitining bosh xudo sifatida e ’zozlangani bejiz em as, chunki olov ko‘c h m a n c h ila r hayotining m anbayi, oilaning ham rohi, farovonligi va sihat-salom atligining asosiy om ili b o 'lg a n . H ar b ir xonadonda o ‘choqning mavjudligi (k ey in ch alik olovxonaning p ay d o bo‘lishi) urug‘-aym oq birligining timsolt hisoblangan. B undan ko'rinadiki, skiflardagi m uqaddas yettilik va uchlik raqam lari d astlab olovga sig‘inuvchi ajdodlarim iz ilmiy, badiiy ham d a diniy dunyoqarashlari, rasm -ru su m , udunt va m arosim larida. so‘ngra M arkaziy Osiyoda yash o v ch i turli qabila, elat va m iliatlar turm ush tarzidagi m uqaddas sonlar shaklida saqlanib kelingan. Qadimgi y u n o n va rim tarixchilarining asarlaridan yana shuni bilib olish m um kinki, M arkaziy Osiyodagi m adaniyat qadimgi yunon va rim m adaniyatidan hech h am q o lish m a g a n . M asalan, P lutarxning «Aleksandr», P oliyenning «G 'arbiy hiylalar» nom li asarlarida bu o ‘lkadagi m ustahkam devorlar bilan o ‘ratgan m u h tash a m shaharlar grek-m akedonlam i hayratda qoldirgan. Chunki M arkaziy Osiyo o ‘sha davrdayoq «Shaharlar o'lkasi» nomini oigan. Arrianning ko'rsatishicha, S o'g'diyonadagi deyarli b a rc h a shahar va qishloqlar m ustahkam devor bilan o 'ra b olingan edi. Aleksandr M akedonskiy bu shahar va qishloqlam i faqat o ‘zining to s h o ta r qurollari bilangina ishg‘oI qilgan. www.ziyouz.com kutubxonasi Shuningdek, M arkaziy Osiyoda yashagan xalqlarning tem irdan yasalgan qurollari nihoyatda chidam li va bejirim bo llgan. O ltin idishlardan buyum o ‘m ida foydalanganlar. O ltin u lar u ch u n qim m atli ah am iyatga ega b o lm a g a n . Y ustin o'zin in g «Pom pey Trog epitom i» nom li asarida skiflam ing kum ush va oltindan hazar qilishlarini yozadi. Strabon esa o ‘zining m ash h u r «Geografîya» asarid a turkiy qabilalardan yana b in - qadimgi saklam ing urf-odatlari, bayram lari va diniy qarashlariga qisqacha to ‘xtalib o ‘iadi. U ning yozishicha, «Saklar o ‘z!ari e ’tiqod qiladigan m a budalarga atab m ustahkam devorli butxona (ib o d atx o n a) quradilar va bu butxonada «Sakalya» nom li bayram larini nishonlaydilar*. Shuningdek, Y ustin o z asarida qadim ajdodlarim izning k o ‘chm anchi hayot kechirishi natijasida tabiatning turli hodisalariga d u c h kelib, osm on jism larining o ‘zgarishi, fasllar alm ash in u v i, inson hayoti va ta b ia t o ‘rtasidagi o ‘zaro aloqadoriik siriarini bilishlarini k o ‘rsatib beradi. U n in g fikricha, skiflar tug‘m a donjshm and b o lish g a n . «Juda qiziq holatga d u ch kelasan. y unonlar uzoq y illa ro 'q ib o 'ig an a olm agan donishm andlik va falsafiylikni skiflarga tabiatning o ‘zi in ’o m qilgan», — deb yozadi Yustin. A leksandr M aked o n sk iy n in g M arkaziy O siyo h u d u d la rin i zabt etishi natijasida yunonlar bilan m ahalliy xalqlar, Y evropa bilan Osiyo o ‘rtasida o ‘zaro iq tis o d iy -m a d a n iy a lo q a la r v u ju d g a k e lg an . Y u n o n la r o siy o lik la rn in g m adaniyatiga, osiyoliklar esa y u n o n lar m ad an iy atig a qiziqish bilan q aray boshlaganlar. M akedonskiy q o 'sh in lari bilan b o sq in ch ilik va qirg'in urush dahshatlari kirib kelgan b o is a , shu bilan birga, o ‘ziga xos yunon m adaniyati h a m kirib kelgan. Y unon tili davlat tili hisoblangan. Y u n o n yozuvi hatto islom dini kirib kelgunga q ad ar h a m m uom alada bo'lgan. Qadimgi M arkaziy Osiyo xalqlari va shim olda yashovchi turkiy qavm lam ing diniy qarashlarida yagonalik mavjud bo lg an . Buni qadim gi yunon, xitoy, arm an tarixchilari va «Avesto» m atnlari orqali aniqlash m u m k in . M asalan,’ yunon tarixchisi G erodot o ‘zining «Tarix» kitobida «m assagetlar ichida u lu g la n g a n yagona xudo — bu Q uyoshdir, Q uyoshga ular otlam i qurbonlik qiladilar, chunki xudoga dunyodagi eng u chqur jo n liq n i qurbon qilish lozim deb o ‘ylaydilar», deb qayd etgan. Zardushtiylikning m uqaddas kitobi «Avesto»da h a m (ayniqsa, Yasna va Yasht kitoblarida) ilohiy kuch-qudratga ega b o lg a n Q uyosh b a rc h a narsalarga jo n va k u c h -q u w a t beruvchi oliy iloh ekanligi ta'k id lan ad i: Download 5.87 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|