0 ‘zbekist0n madaniyati
- § . Qadimgi xorazraliklarning madaniyati
Download 5.87 Mb. Pdf ko'rish
|
O\'zbekiston madaniyati Usmon Qoraboyev, G\'ayrat Soatov
2 - § . Qadimgi xorazraliklarning madaniyati,
san’ati va diniy qarashlari K o‘plab qadim gi yozm a m anbalar M arkaziy Osiyo hududidagi dastlabki m adaniy jih a td a n taraq q iy etgan davlatlar er. av. 1 m ing yillikning 1-yarmi oxirlaridayoq p ay d o b o ‘lganligini k o krsatadi. M asalan, er. av. VI asrda eronlik A liam oniylar (K ir)n in g m assagetlar yurti (ko‘h n a X orazm davlati)ni bosib olishga b o ‘lgan h a ra k a ti, m ustaqil va iqtisodiy-m adaniy jihatdan rivojlangan X orazm davlati «Avesto» tilida X varizam , qadim gi fors tilida Xvarazm ish, qadim gi y u n o n tilid a X orasm iya deb atalishi b u ning dalilidir. X orasm iy, sakaravak, debik, dax, yaksart kabi k o ‘plab qabilalarni birlashtirgan qadim gi X orazm davlati er. av. V I asrga kelib aham oniylar (eron) davlatiga b o ‘ysungan. O lib b o rilg an arx eo lo g ik qazish m alar liam da qadim gi yunon va xitoy www.ziyouz.com kutubxonasi ta rix c h ila rin in g asariari q ad im g i X o ra z m m a d a n iy a ti y u k s a k d a ra ja d a rivojlanganligini ko rsatadi. Q adim gi X orazm davlatining yuksak m adaniy laraqqiyotga erishishida bir to m o n d a n , Y aqin Sharq, X ito y v a Shim oliy H indiston bilan, ikkinchi to m o n d a n , Sharqiy va Janubiy Y evropa (k o ‘proq Volga daryosi bo ylari) xalqlari b ilan olib borgan m ad an iy -iq tiso d iy aloqalari m uhim rol o lynagan. Qadim gi X orazm hukm dorlari m am lakatning iq tiso d iy -m ad an iy jih atd an yuksahshi u ch u n ko'plab tadbirlarni: tangalar zarb qilish, bo sh q a davlatlar bilan savdo-sotiqni rivojlantirish, su g 'o rm a dehqonchilikni kengaytirish ishlarini ohb borganlar. M am lakatning iqtisodiy taraqqiyoti ko 'p lab sh ah arlar, q a l’alar. qasrlar va istehkom lar qurilishida o ‘z aksini topgan. K o 'h n a xarobalam i tekshinsh bu o'lkada yirik suv in sh o o tlari. q a l’alar, ko‘plab karvonsaroylar mavjud b o lg an lig in i, shaharlarda h u n arm an d ch ilik va sav d o -so tiq gurkirab rivojlanganligini ko‘rsatadi. Q adim gi X orazm m a ’naviy m a d an iy atin in g qay darajada rivojlanganligini X orazm yozuvi va diniy d unyoqarashning mavjud b o ig a n lig id a n , bu vohada hozirgi kum m izgacha saqlanib k elin ay o tg an xalq o g ‘zaki ijodi: a fso n alar rivoyatlar, doston va q o ‘shiqlardan h a m bilsak b o la d i. Qadimgi Xorazm tarixi, davlatchiligi, afsonaviy qahram onlari haqida ko'plab afsonalar to'qilgan. M asaian. «A yozqal’a» afsonasida O rol d e n g izin in g paydo b o lish i va X orazm ning vujudga kelishi haqida so‘z yuritiladi. A fsonaga k o ‘ra dastlab Oro) dengizi bo'lm agan. U n in g o ‘rnida berahm va m u n o fiq huk m d o r Fosilxon hukm ronlik qilgan adax xalqi yashagan. Fosilxon o 'z in in g dahshatli jinoyatlari va b ir avliyoning qizi n o m u sin i toptaganligi u c h u n avliyoning qarg ishiga uchraydi. Natijada A m u va S ir daryolar o ‘z o ‘zan larin i o ‘zgartirib, Fosilxon podsholigi hududiga - hozirgi O rolga quyila boshlaydi va podsholik suv ostida qoladi. D ono va adolatpesha Ayozxon boshchiligidagi B oysun aholisi esa Xorazm ga ko‘chib keüb, U rganch podsholigiga asos soladi. Firdavsiyning «Shohnoma» d o sto n id a «Avesto»da tilga o lin g an dastlabki Xorazm sulolasining asoschisi Siyovush haqida so‘z yuritiladi. «S iyovush haqidagi afso n a» d a e sa tu ro n lik g o 'z a l q iz d a n tu g ‘ilgan Siyovushning yoshlikda yaxshi tarbiya olganligi, o'gay onasining tu h m a ti tufayli nohaq ayblanishi, o ‘z obro‘sini qayta tiklash u ch u n suyukli o ti bilan katta olovdan beshikast o 'tib olishi, u n in g T u ró n o'lkasiga yuríshi, u ru sh d a n so ’ng Afrosiyob huzuriga borib, uning qiziga uylanishi, qaynotasi in ’o m qilgan yerda Siyovaxsh q a srin i qurganligi, tu h m a tg a u c h ra b , o ‘z q ay n o ta si A frosiyob tom onidan o Idirilishi ham da Siyovushning o ‘g ‘li bobosi A frosiyobni jan g d a yengib, birinchi X orazm sulolasiga asos solganligi hikoya qilinadi. Q adim gi K o zaliqir, Q al’aliq ir, J o n b o s q a l’a, T u p ro q q a l’a , A y o z q a l’a, Bozorqal’a, Q angaqal'a, Qirqqiz kabi k o 'p lab qal'alarda olib borilgan arxcologik izlanishlar qadim gi Xorazm ning n afaqat m oddiy m adaniyati, balki arxitektura www.ziyouz.com kutubxonasi va am aliy bezak san ’ati ham yuksak darajada rivojlanganligidan dalolat beradi. Birgina T u p ro q q a l’adagi iz lan ish lam in g o ‘zi qadimgi X orazm shaharlarining puxia reja asosida qurilganligini, q u riü sh san'ati yuksak darajada b o ‘lganligini k o ‘rsatadi. Q al’adagi saroy nih o y atd a m ahobatli va go‘zal bunyod etilgan. Saroy ichida jo y lash g an «Podsho zali», «Askar zali», «R aqqoslar zali», «G 'alaba zali» kab i k o ‘píab zallam ing h a r b iri o ‘ziga xos tarzda bezatilgan. X o razm vohasidagi k o ‘plab q ad im iy qal’alar o 'z q a ’rida xorazm liklam ing b a d iiy d u n y o q a r a s h i n a m u n a la r in i sa q lab k elgan. M a s h h u r a rx e o lo g S .P .T o lsto v Jo n b o sq al'a va T u p ro q q a l'a xarobalarini o ‘rganib, Jo nbosqal'adan k o 'p la b te r r a k o ta h a y k a lc h a la ri, T u p ro q q a l’ad a n esa q a d im g i x o razm h u k m d o rlari to m o n id an zarb qilin g an tangalam i topadi. Shu boisdan ham S .P .T o lsto v Jo n b o sq a ra n i « H aykaliar muzeyi», T uproqqal’a n i esa «Behisob ta n g a la r m uzeyi» deb atagan1. Q a l’a la r (m asalan , Q o 'y q irilg a n q a l’a) ich id a n to p ilg a n tu rfa ashyolar Q angyuy davrida (er. av. IV -I asrlard a) qal’a aholisining m adaniy hayoti, d unyoqarashi, turm ush tarzi q an d ay b o ‘lganíigini ko‘rsatadi. Sopoldan yasalgan su v d o n lam in g tashqi bezaklari, o g ‘zi o d am shaklida ishlangan kichik idishlar, o t va g rifo n lar surati tusliirilgan turli xil rangdagi sopol ritonlar, kichik hajmdagi sopol haykalchaiar, dastasi fil yoki ot bosliiga o ‘xshatib yasaigan k o ‘zalar qadimgi X orazm haykaltaroshligi va amaliy bezak san’ati haqida m a’lum ot beradi. Bo'rtma tasvirlar orasida sharob ko‘targan keksa bog‘bon Jim jim a jiyakli kamzul va burmali ko‘ylak kiyib olib, bir qo‘lida k o ‘zacha, ikkinchisida qadali tutgan ayol haykalchasi qadim gi xorazm liklam ing nafis didga ega ekanligini ko'rsatadi. Q a l’a xonalari devoriga ish lan g an rang-barang naqshlar, o t, tuya, q o ‘y va b o sh q a h ayvonlar ham d a q u sh lar tasviri, zardushtiylik d ini talablari asosida o ‘lg an o d a m la rn in g suyaklari so lib q o ‘yiladigan so p o ld a n yasalgan quti (o ssu a riy -o sta d o n )la r tashqi b ez a k la ri o ‘sha davr san ’atk o rlarin in g badiiy tafak k u ri n ih o y atd a yuqori b o ‘lg anligidan dalolat beradi. Q a l’a ich id a n topilgan h ay k alc h aiar orasida ot tasviri tushirilgan haykaliar k o ‘p uch ray d i. A rx eo lo g ik qazishm alar n a tijasid a topilgan buyum va bezaklarda k o 'p uchraydigan afsonaviy tasvirlar, ayrim xudolam ing timsollarini ifodalovchi haykal va rasm lar uzoq o ‘tm ishdagi xorazm liklam ing diniy e'tiqodlari, urf-odatlari haq id a m ulohaza yuritishga im k o n beradi. H ar xil idishlar, xanjar va pichoq dastalari, bilaguzuk va isirg‘alar, t o ‘g‘nag‘ich va lo ‘qalarga yasalgan echki va qo*ylar, q anotli qo'chqorsim on yoki otsim on maxluqlar, yarim odam , yarimilon, b o ‘ri yoki sh er shaklidagi afsonaviy obraz (timsollar) tam g‘a va muhrlardagi h a r xil qu sh va hayvonlam ing tasviri oddiy san'at nam unasi b o ‘libgina qolmay, balki ilk diniy e'tiq o d buyum lari va diniy tasaw urlar m ahsulidir.2 1 A sqarov A. 0 ‘zbekiston tarixi. — T.: « 0 ‘qituvchi», 1994, 162-bet. 2 Jabborov I. Antik madaniyat va m a'naviyat xazinasi. - T.: « 0 ‘qituvchi», 1999. 55-bet. www.ziyouz.com kutubxonasi ^ Qadim gi Xorazm tili va yozuvi. Q adim da har bir rivojlangan davlatning o z yozuvi mavjud bo'lganidek, Q adim gi X orazm ning ham en g katta m a ’naviy boyligi - yozuvi mavjud bo'lgan. Q adim gi X orazm yozuvi taxm inlarga k o lra eram izdan aw algi III asm ing oxirlari va II asrning boshlarida O ro m iy yozuvi ta ’siri ostida shakllangan. Q adim gi X orazm yozuvining d astlab k i n a m u n asi ilk b o r S .P .T o lsto v rahbarhgidagi ekspeditsiyaning Q o ‘yqiri!ganqai'ada olib b o rg an tekshiruvi natijasida topilgan edi. E ro n c h a «A spabarak» yoki «A spabadak» («O tda ketayotgan») so‘zi xum cha chanbaragi ostiga yozib qo'yilgan. B u n d an tashqari yana xum cha va ayolni tasvirlovchi haykalchaning orqa tom oniga yozilgan boshqa yozuvlar h a m topilgan. Bu yozuvni S.P.Tolstov «O lrta O siy o d an topilgan yozuvlar ichidagi eng qadim iysidir», - degan edi. A rablar bosqinchiligi natijasida qadim gi X orazm tilida yozilgan asarlar arxiv huüatlari y o ‘q b o ‘Iib ketgan. B eruniy ta ’kidlaganidek, X o razm yozuvi te n . yog‘o ch, sopol, metall, tangalarga tushirilgan. X u llas, Q ad im g i X orazm y o zu v i O ro m iy y o z u v in in g e n g d a stla b k i a n ’analarini saqlab qolgan yozuv b o ‘Igan. Diniy qarashlari. Qadimgi X o razm o'lkasi tarixi va etnografiyasini keng tadqiq etgan S.P.Tolstov, Y a.G 'uIom ov, I.Jabborov va b o sh q a la r xorazm - liklarning eng dastlabki diniy ta sa w u rla ri anim izm , to te m iz m , fetishizm , inagik k o ‘rinishda bo‘Iganligi va e ra m iz d a n aw algi 1 m ing yillik o ‘rtalariga kelib, quyosh so'ngra esa olovga sig‘inganliklarini ko'rsatib o 'ta d ila r. E tn o g ra f olim G .S nesaryev esa x o ra zm lik lar b ir z a m o n la r quyoshga topinganlar, e ’tiqod belgisi hisoblangan quyosh tasviri u y -ro kzg ko r jihozlari hisoblangan turli xil idishlar, n a m a t, gilam , eshiklarda m u h rlan g an Jiein i ta ’kidlab o 'ta d i. O z b e kistonning boshqa h u d u d la rig a nisbatan iqlim i so v u q keladigan xorazm liklar uchun quyosh tafti va y o ru g ‘ligi o ‘ta m uhim b o ‘lgan. S hu boisdan h a m q a d im g i x o ra zm lik lar d a s tla b q u y o s h n i, s o 'n g r a o lo v n i m u q a d - daslashtirganlar. E ra m iz d a n a w a lg i V-T a s rla r z a rd u sh tiy lik d in in in g sh a k lla n ish i va m ustahkam lanishi davrlari hisoblanadi. X uddi m ana shu davrda bun y o d etilgan qadim gi X orazm shahar-qal’alari: Q o ‘yqiriIganqara, Jo n b o sq al’a, B ozorqal’a, Ayozqal a , Tuproqqal alarda o lib borilgan tadqiqotlar u la rn in g barchasida otashparastlar ibodatxonalari m avjud b o ‘lganligini ko‘reatadi. A yrim q a l’alar (m a sa la n , Jo n b o s q a l’a )d a n to p ilg a n b u y u m la rd a n o t ta sv iri y o k i so p o l haykalchalar qadimgi xorazm liklam ing otga sig‘inishi (totem istik qarashlari)dan darak beradi. A lbatta, ko‘hna X o razm n in g keyingi davrlar tarixida «Avesto»da k o ‘rsa tilg a n d e h q o n c h ilik m a ’b u d a s i A n ax itag a, A m u d a ry o x u d o si va k em a c h ila r hom iysi E r X ubbiga va ta b ia t h odisalariga sig‘in ish m avjud bo lg an lig in i ko‘rsatadi. www.ziyouz.com kutubxonasi U m u m a n olganda, qadim gi xorazm liklam ing afsonalari, yozuvi va diniy qarashlari q a l’alardan topilgan s a n ’at va hunarm andchilik nam unalari bu o ‘lka xaiqlarining m a ’naviy m adaniyati, estetik did iv a dunyoqarashi nihoyatda yuqori b o ‘lganligini k o ‘rsatadi. B eruniyning m a ’lum otlariga k o ‘ra va olim lam ing tasdiqlashicha, eram izdan awalgi III - II asriarda Xorazmda Q o ‘yqirilganqarada mustaqii astranomik kuzatish ishlari olib borilgan m arkaz va yulduzlar jadvali mavjud boMgan. Download 5.87 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling