0 ‘zbekist0n sog‘liqni saqlash vazirligi toshkent tibbiyot akademiyasi m. Kariyev, R. Alimov

B rT P d a  k u y g a n la r g a   k o ‘rsa tila d ig a n   tib b iy   yordam   hajmi
U lar  m ahalliy  va  u m um iy  ch o ra-tad b irlard an   iborat.  Kuygan  so- 
haga  ishlov  o ‘tk azish d a n   oldin  bog'lam ni  alm ashtirish  (kuygan  yuza- 
ni  tozalash,  p u faklarini  olib  tashlam aslik  kerak).  Kuygan  yuzaga  nam  
antiseptik  eritm a  (furatsilin,  rivanol)  b o g la m   q o ‘yish.
B rTPda  b irin ch i  tibbiy  yordam   um um iy  cho ra-tad b irlari  quyida- 
gilardan  iborat:
Saralash  m aydonchasida  yoki  saraiash  palatkasida  aktiv  im m unlana- 
di.  Shartli  ravishda  qoqsholga  qarshi  profilaktika  o ‘tkaziladi.  3000  TB 
qoqsholga  qarshi  zardob,0,5  mi  anatoksin  va  keng  spektorli  antibiotiklar 
yuqori  d o z a d a(2 -3   m ln  Y ed),  2  mi  1%  m orfin  eritmasi  va  yurak  gliko- 
zidlaridan  berilishi  m um kin.  Qoqsholga  qarshi  chora-tadbirlarga  muhtoj 
boMmaganlarga,  saralash  punktiga  tezda  evakuatsiya  qilinganlarga  kom - 
pleks  chora-tadbirlar  q o ‘llaniladi.  Q o‘shim cha  ravishda  antigistamin  pre- 
paratlari  yuboriladi.  (2  mi  2,5%  dipazin,  pipolfen  1  mi  0,06%  korg- 
likon,  20  mí  40%   glukoza  v/i  ,  2,4%  eufilin  5 - 1 0   mi  40%  10  mi 
glukoza  v/i  yuboriladi).  T ana  oldingi  yuzasi,  distal  qismi  va  oyoqlar 
kuyganda  ikki  to m o n lam a  paranefral  blokadasi  o ‘tkaziladi.  Psixom ator 
q o ‘zg‘alish lar  b o ‘lg a n d a   am inazin  yoki  u n in g   analoglari  beriladi. 
Og‘riqsizlantiruvchilar,  narkotik  moddalar  yuboriladi.
BrTP  bog‘lov  boM im ida  kuyish  shokidagilarga  shokka  qarshi  c h o ­
ra  tadbirlar  o ‘tkazish  ketm a-ketligi:
1.  Q o‘l  yoki  oyoq  yuza  venasidan  birini  punksiya  qilish  (ka- 
teterizatsiyalash).
2.  Vena  ichiga  o qim   bilan  1000-1500  mi  plazm a  o ‘rinbosarlaridan 
quyish:  potiglyukin,  0,9%   natriy  xlorid,  5%  glukoza,  gem odez.
3.  Venaga  quyiluvchi  eritm alarga  2  mi  2%  prom edol,  5  m l!%  
dim edrol,  dro perid ol,  10  mi  2,4%  eufillin  eritm asi  quyiiadi.  D roperidol 
bilan  birga  natriy  o k sibutirad  yuboriladi  (50  m g  1  kg  tana  massasiga).
4.  Kuygan  yuzaga  aseptik  bog‘lam   q o ‘yish  lozim.
5.  Kuygan  q o ‘l-o y o q la m i  transport  im m obilizatsiya  qilish  lozim.
6.  Tuz-suv  eritm asidan  ichirish  (1  1  suvga  1  choy  qoshiq  osh  tuzi  va 
2/3   choy  qoshiq  natriy  gidrokarbonat  yoki  lim ón  kislota  aralashtiriladi.
BogMov  bo‘lim ida  nafas  a ’zolarini  term ik  kuyishda  chora-tadbirlar 
o ‘tkaziladi.  B ronxlar  h am da  yuqori  nafas  y o ‘llari  spazmini  yo ‘qotish 
uchun   vena  ichiga  1 0 0 -2 0 0   mg  gidrokartizon,  3 0 -6 0   mg  prednizo-
www.ziyouz.com kutubxonasi

Ion,  eufillin,  antigistam in  preparatlari  yuboriladi.  Ikki  to m on lam a  va- 
gosimpatik  blokada  o ‘tkaziladi.  Agar  yuqori  nafas  y oilarida  o b tu ra tsi- 
ya  hisobiga  asflksiya  saqlanib  qolsa  traxeostom iya  o ‘tkaziladi.
Uglerod  oksidi  bilan  zaharianganda  ven a  ichiga  oqim   bilan  4 0 0 — 
500  mi  poliglyukin  va  40  mi  40%  glukoza  eritm asidan  y ub orilad i. 
Ja b rla n g an larg a  sh o k   va  uglerod  o k s id id a n   za h arlan g a n   h o l a t d a  
(birdaniga  gipotoniya,  rangparlik,  ak ro tsian o z ,  tez  va  kuchsiz  p u ls). 
Vena  ichiga  500  mi.  poliglyukin,  1000  mi  0,9%   N a C l  eritm asi  500 
mi  10%  glukoza  16  TB  insulin  bilan,  30  mi  30%  natriy  tio su lfat 
eritm asi  yuboriladi.
Qovoq  va  ko‘z  olmasi  kuyishida  konyuktival  b o‘shliqqa  2 - 3   to m c h i 
dikain  eritm asi  tom iziladi  va  qovoqqa  5 
%
  li  sintam itsin  yoki  sulfam il 
10%  li  m alham i  q o ‘yiladi.  Shokka  qarshi  tad birlard an  so 'n g   ja b r la n -  
g anlar  bog‘lov  b o lim id a n   evakuatsiya  b o ‘lim iga  o ‘tkaziladi.
I.  Tibbiy  saralash.  Shikastlanganlar  5  g u ruh ga  ajratiladi.
1.  O g ‘ir  k u y g a n la r  (S h o k ,  n a fa s   y o ‘lIari  j a r o h a t i,  y o n is h  
m ahsulotlari  bilan  zaharianish.  Bular  tib b iy   m uassasalarda  d a v o la n - 
ishlari  lozim ,  y a’ni  kuyganlar  uchun  sh o k k a  qarshi  b o lim d a .
2.  0 ‘rla  darajadagi  kuyganlar  h a rb iy -d a la   xirurgik  g o sp ita lig a  
ko ‘chiriladi.
3.  Yengil  kuyganlar  Y JH D G   ga  yuboriladi.
4.  T B O ning  sog‘ayayotganlar  g u ru h id a  davolanishi  lozim.
5.  S im ptom atik  davoga  m uhtoj  guru h   (agonal  holatidagilar).
11. 
K u y g a n la r  u c h u n   shokka  q a rs h i  ta d b irla r  k e tm a - k e tlig i. 
C hodirda  h aro rat  25—27°C.
1.  B em or  krovatga  joylashtiriladi.  B em o r  tagiga  steril  c h o y sh a b  
solinadi,  xuddi  sh unday  choyshab  bilan  ustiga  ham   yopiladi.
2.  M arkaziy  v en a la rd an   biri  k a te te rla n a d i  (o ‘m rov  o sti  y o k i 
q o ‘Ining  m edial  teri  osti  venasi).
3.  M arkaziy  venoz  bosim ini  aniqlash.
4.  Ishlab  chiqilgan  sxem a  bo‘yicha  tran sfu zio n   va  m ed ik am en to z 
terapiyani  boshlash.
5.  N am lang an  kislorod  ingalatsiyasi  u c h u n   burun  yo'IIariga  k a - 
teter  kirgizish.
6.  Siydik  qopiga  soatlik  diurezni  a n iq la b   borish  uchun  d o im iy  
kateter  kirgizish.
7.  MVB,  diurez,  transfuzion  terapiya  hajm i,  ichilgan  suyuqlik  h a j- 
mi,  ishlatilgan  d o riiar  va  klinik  k o'rinishlarn in g  (puls  chastotasi,  n afas 
chastotasi,  tana  harorati,  ko'ngil  aynishi,  teri-rek tal  gradient)  soatlik  
qayd  qilish  bilan  shokka  qarshi  terapiya  xaritasini  olib  borishni  b o s h ­
lash.
8.  Kuygan  yarada  davo  tadbirlarini  o ‘tkazm aslik  (shokning  c h u -  
qurlashuvi).
www.ziyouz.com kutubxonasi

Kuyish  shokida  transfuzion  terapiya  sxemasi 
ln fu z io n   v o s it a   turi  va  kuyish  k e tm a -k e tlig i.
S h o k n in g   turli  ogM rlik  d arajalarida  q o 'y ila d ig a n   e r itm a la r  hajm i.
Iufuzion  d ia ld i va
S h o k n m g   h a r  x i   o g ‘iilik  darajasida  qnyfluvcbi e r itm a la r  hajmi
kctm a  ketbgi
B ir in c U   12  so a l
12 - 2 4  so a l
2-кип
3 - k u i
1
П
III
I
11
III
1
II
III
II
'  III
R ecp o lig ly iik in
40 0
4 0 0
800
-
-
-
400
400
«00
-
.  -
5
%
  N a triy  
g id ro k a rb o n a t
200
30 0
400
—
-
—
—
—
200
—
;  —
P la z m a ( a lb u m in , 
p ro te in )
250
5 0 0
500
250
250
5 0 0   , 250
500
500
250
500
R in g e r-L o k k a
e r i t n a s i
500
4 0 0
400
300  : 200
200  : 500
500
400
200
200
0.2 5 %   N o v o k ain
Ю0
1 0 0
JOO
100
100
jo o   : J00
100
100
100
100
R e c p o lig lu k in
400
4 0 0
400
400
400
40 0
400
400
«00
400
■  400
P la z m a i a lb u m in , 
p ro te in )
250
5 0 0
750
250  1 250
250
i
250
500
500
250
500
15%   n ia n n it  eritm asi
200
4 0 0
400
200
200  : 200
400
400
200
200
1 0 % g lu t o z a
200
3 0 0
350
-
200
350
400
500
600
200
300
Ja m i
2500
3300
4 1 0 0
1300
1600
2000
2500
3300
4300
1600
2200
Kuyish  shokini  medikamentoz  davolash  sxemasi 
K u y ish   sh ok id a  d oza  va  m iqd or
D o r i  m o d d a s i
I
II
III
2 %   p a n to p a n
¡ 
1 , 3 x 3
1,0  x  3 - 4
1.0  x  4
2 %   d im e d r o l
2 , 0 x 3
2 ,0   x  3 - 4
i
~ t ~
2 .0   x  4
0 ,2 5 %   d r o p e rid o l
h ~  
2 ,0  
X  
3
2 , O x   3
2 ,0   x  4
0 ,0 6 %   k o rg ly u k in
0 ,5  
X 
2
1 ,0   x  2
1
- i -
i -
0 ,5 %   s tr o f a n tin
-
-
0 ,5   x  2
2 ,4 %   e u f illin
5 ,0   x  2
1 0 , 0 x 2
1 0 , 0 x 2 - 3
K a r d ia m in
1,0 
X 
2
2 , 0   x  2
2 , 0 x 3
P r e d n iz o lo n
-
30  m g   x  3
6 0   m g   x  2 - 3
K o k a rb o k s ila z a
5 0   m g   x  2
5 0   m g x   3
100  m g   x  3
K o n trik a!
-
lOOOOYed  x  2
lOOOOYed  x  3
G e p a  riii
5 0 0 0   Y ed   x  4
5 0 0 0 Y e d   x  6
5 0 0 0 Y e d   x  6
L aziks
2 0   m g   x  2
20  m g   x  3
4 0   m g   x  3
5%   a s k o rb in   kislotasi
5 ,0   x  2
1 0 ,0   x  2
1 0 ,0   x  3
5%   t i a m i n   x lo rid
2 ,0   x  2
2 , O x   3
2 , 0 x 3
K o‘rib  turibm i
2
ki,  yuqorida  keltirilgan  sxem adagi  h a r  b ir  p re- 
paratn i  ta ’sir  m exanizm i  b o ‘yicha  analog  boMgan  o 'rinbosarlarga  al-
www.ziyouz.com kutubxonasi

m ashtirish  m um kin.  Kuyish  shokida  q o n   quyishga  k o 'rsa tm a  j u d a  
kam.  Faqatgina  transfuziyaning  um um iy  hajm i  sxem ada  k o 'rsatilg and an 
1 ,5 -2   m arta  oshishi  kerak,  transfuzlon  terap iy a  bilan  bir  vaqtda  s h o k - 
ning  m edikam entoz  terapiyasi  va  ja ro h a t  infeksiyasini  yo ‘qotish  u c h u n  
antibiotik  terapiya  qilinadi.
Shokka  qarshi  terapiyada  dori  eritm a la ri  va  dori  m oddaiari  v e n a  
ichiga  yuboriladi,  teri  ostiga  va  m u sh ak   orasiga  yuborganda  k a m  
effeklli  boMadi,  chunki  qon  to m ir  devori  o ‘tkazuvchan!igi  buzilg an.
Shokka  qarshi  terapiyaning  efFektivlik  va  adekvatlik  ko‘rsa tk ich la ri 
boMib  hisoblanadi:  markaziy  gem odinam ikaning  stabilizatsiyasi,  d iu rez n i 
qayta  tiklash,  subfebril  tem p eraturani  k o ‘tarish ,  ishqor  kislota  su v - 
elektrolit  balansini  norm allashtirish.
Jaro h atlan g an   shokdan  chiqarib  o lin g a n d a n   so‘ng  H D G ,  g o s p i- 
tallarga  evakuatsiya  qilinadi.
Ixtisoslash tirilg an   tibbiy  yordam .  T e rm ik   jaro h atlan ish lard an   o m - 
maviy  o ‘ch o q   vujudga  kelganda  bu  y erd a  t o ‘liq  hajmli  va  y u q o ri 
malakali  tibbiy  yordam   ko‘rsatish  m u m k in .
Tibbiy  saralash.  Jarohatlan ganlar  3  g u ru h g a  boMinadi:
1.  Yengil  kuyganlar  -   10%  d an   k o ‘p  boMmagan  yuzaki  ku yish.
2.  0 ‘rta  o g ‘irlikdagi:  a)  tana  y u zasinin g  10%  dan  ch u q u r  k uy ish i; 
b)  tan a  yuzasining  10%dan  ko‘p  yuzaki  kuyishi.
3.  O g‘ir  kuyganlar  —  tana  yuzasining  10% dan  ortiq  yuzasi  c h u q u r 
kuygan,  nafas  olish  organlari,  ko‘z  olm asining  kuyishi.  l-guruh  k uy g an ­
lar  davolash  uchun  H D G   ga  yuboriladi.  2-guruh  kuyganlar  H D J G  
yoki  gospitalning  ixtisoslashgan  harbiy  shifoxonasiga  yuboriladi.
H D JG   da  kuyish  toksem iyasi,  septikotoksem iyasi  va  kuyish  j a r o -  
hatlari  m ahalliy  davolanadi.
Kuyish jarohatini  davolash.
  Yuzaki  (2—3  a-daraja)  kuyishlarda  asosiy 
m asala  kuyish  jaro h a tin i  epitelizatsiyasiga  sh aroit  yaratib  b e rish d a n  
ib o ra td ir.  B u n in g   u ch u n :  1)  t o ‘la  q im m a tli  (y e ta rli  o g 'r iq s i z -  
lantirilganda)  kuyish  yuzasini  birlam chi  to zalash   -   faqat  kuyish  sh o k i 
b o 'lm aganda  yoki  shokdan  chiqarib  o lg an d an   so ‘ng;  2)  ja ro h a tn i  ik - 
kilam chi  infeksiyadan  him oyalash.  11—I I !  darajali  kuyishda  m ah alliy  
o ‘zgarishlarni  davolash  uchun  faqat  ja ro h a tla n is h n i  kuyish  sh o k id a n  
chiqarib  olin g an d an   so‘ng  kirishiladi.  K uyish  yuzasini  tozalash  to z a  
bog‘lov  xonalarida,  aseptik  operatsiya  x o n alarid a,  bem orga  o rtiq c h a  
jarohat  yetkazm asdan  avaylab  bajariladi.  A gar  kuyish  yuzasi  k a tta  
bo 'lm asa  novokainning  1%  eritm asida  ivitiladi.  Steril  salfetka  10—15 
daqiqa  qo 'yiladi.  K atta  kuyishlarda  u m u m iy   o g ‘riqsizlantiriIadi.  Iflo s- 
langan  yuza  vodorod  perikisi  bilan  to zala n ad i  va  an tiseptiklar  e r it ­
m asida  uzoq  yuviladi.  Jarohatdagi  a se p tik   bogMam  va  unga  y o p is h - 
gan  yuza  olib  tashlanadi.  Kuygan  y u za n in n g   epiderm is  qoldiqlari  kes- 
iladi,  katta  pufaklar  asosidan  olib  tash lan a d i.  Kuyish  yuzasi  N a C L
www.ziyouz.com kutubxonasi

n ing  iliq  izotonik  eritm asi  bilan  yoki  antiseptik  bilan  yuviladi.  T am ­
p o n   bilan  ehtiyollik  b ilan   quritiJadi.  Q o‘J,  oyoq,  k o ‘krakdagi  ch u q u r 
sirk u lar  kuyishda  q o ‘ti r   chegarasi  orqali  kuchsizlovchi  kesm a  PR 
o ‘tkaziladi.  Bu  teri  tarangligini  kam aytiradi,  p archalanish   m ahsulot- 
larini  kam aytiradi  va  n e k ro z   tarqalishini  t o ‘xtatadi.
Shu  bilan  kuyish  yuzasini  birlam chi  obrab o tk asi  yakunlanadi, 
kuyish  yopiq  yoki  o c h iq   usulda  davolanadi.  K o ‘p in cha  yopiq  usul 
q o ‘llaniladi.  S uvda  e ru v c h i  m alham   yoki  ase p tik li  h o ’l-q u ru v ch i 
bog‘Iam iar  q o ‘yiIadi.  O c h iq   bogMamsiz  davo  usuii  harbiy  sharoitda 
juda  kam   qullaniladi:
G noto b io tik   va  bo sh q aru v ch i  asboblar  bilan  t a ’m inlangan  palata- 
larda  shikastlanuvchi  kuyish  yuzasi  paydo  b o 'lg u n c h a   (koagulyatsion 
plyonka  bor  jo y d a)  joylashtirilad i.
II 
darajali  kuyish  aso ratli  kechganda  8 - 1 0   ku nd a  III  daraja  2 0 -  
25  kunda  bitadi. 
Chuqur  kuyishda jarrohlik  d a v o -   autodermoplastika 
bajariladi.
1.  T ana  yuzasining  5—7  foizi  kuygan,  kuchsizlanm agan  kuyish 
yuzasi  ijobiy  anatom ik  joylashganda,  nekroz  chegarasi  yaxshi  bo‘lganda 
b em o rda  nekrotik  t o ‘q im an in g   bir  m om entli  kesilganidan  so‘ng  b a­
jariladi.
2.  M ahalliy  n e k ro tik   m o d d a la r  q o ‘llanishi  natijasida  n ekrotik 
t o ‘qim aning  ajralishi  tezJashgan  bemorda.
3.  Kuyish  ja ro h a tid a n   o i g a n   to ‘qim a  o ‘z - o ‘zidan  tozalanganda.
T eri  b o ‘lak lari  y ax sh i  g ra n u ly atsiy alash g an   kuyish  y u zalarid a
o ‘tiradi.  Ko‘p in ch a  kaft  va  katta  b o ‘g ‘im lar  terisi  kuyganda  barvaqt 
nekroektom iya  va  b irlam ch i  teri  plastikasi  keng  q o ‘llaniladi.  O perat- 
siya  turg‘un  deform atsiyali  chandiqli  k ontrak turaning   oldini  oladi. 
K atta  m aydonli  c h u q u r  kuyishda  nekroektom iya  va  birlam chi  teri 
plastikasi  kutgan  n atija  beraverm aydi.  Bunda  bosqichli  nek ro ektom i­
ya  —  bog‘lam   alm ash tirish   davom ida  nekrotik  o ‘zgargan  to ‘qim a  bi- 
rin -k e tin   olib  tash lan a d i.  X uddi  shunday  teri  plastikasi  ham   birin- 
ketin  bir  necha  bosqichda  jaro h at  yuzasida  granulatsiya  hosil  b olish iga 
bog'liq  holda  olib  boriladi.
Davolash  m uassasalarida  ch u q u r  kuyishlarning  asosiy  maqsadi  ja - 
roh atn in g   autod erm o p lastik asid ir.  Yopiq  kuyish  jaro h atlari  uchun  teri 
boMaklari  h ar  xil  konstruksiyali  derm atom lar  yordam ida  shakllantira- 
di.  D erm atom lar  teri  b o la g in i  bir  xil  qalinlikda  (0,3- 0,4  m m )  va 
o ‘lcham da  olish  im ko n iy atin i  beradi.  K o'rsatm ali  holatda  (K eueg(Ip), 
Y an o v ich-C haynskiy-D evis  (D avis),  (Thirsch)  b o ‘yicha  m ayda  teri 
b o la k la rin i  ham   olish  m um kin.  K atta  m aydonli  kuyishlarda  teri  plas­
tikasi  alloplastika  bilan  um um lashtiriladi.  T eri  au to   va  alloplantlari
www.ziyouz.com kutubxonasi

shaxm at  katakchasidek  granulatsiyaga  jo y lash ad i.  A llotransplant  q o i- 
dadagidek  birinchi  kunlarda  va  haftada  su rilad i,  ja ro h a t  epitelizatsi- 
yasini  stim ullaydi.  Plazm a  va  oqsillar  kam ayishiga  qarshilik  qiladi.
Jarohatlangan  bem orning  holati  hayotiga  xav f solsa,  oyoq,  q o ‘lning 
ch u q u r  sirkulyar  kuyishlarida  tan a  yuzasining  30%  d an  ko‘p  yuzasi 
kuyganda,  sinish  va  m ahalliy  radiatsiya  ifloslanishi  bilan  birga  kelganda 
am putatsiya  bajariladi.
K o 'c h irib   o ‘tk a z ilg a n   te ri  b o ‘lagi  b itib   k e tib ,  teri  q o p la m i 
tik la n g an d a  h am   u  m u stahkam   h iso b la n m a y d i.  B o‘g ‘im la r  q iy in  
h a r a k a tla n is h i, 
b a ’z id a  
u 
y e rd a  
k o n t r a k t u r a l a r   riv o jla n a d i. 
Y u q o rid ag ilarg a  b o g ‘liq  h o ld a   tu z a lish   d a v rid a   k e c h ik tirm a s d a n  
d av o lash   jis m o n iy   ta rb iy a si,  m assaj,  fiz io te r a p e v tiv   m u o la ja la r, 
m e d ik a m e n to z   te ra p iy a la r  q ilin is h i  k e ra k .  B u  c h o r a   ta d b ir la r  
jarohatlangan  a 'z o la m in g   funksiyasini  tik lash ,  ichki  organlar  to m o - 
nidagi  (pnevm oniya,  o ‘pka  shishi,  o 'tk ir  p a n k re a tit,  jigar  faoliyati 
buzilishi,  toksik  m iokardit  va  b.)  kechki  a so ratla rn in g   profilaktikasi 
uch u n   m o ‘ljal!angan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

VI 
bob.  KALLA  SUYAGI  VA  BOSH  MIYA 
JAROHATLARI.  UMURTQA  POG ‘ONASI,  ORQA 
MIYA  YOPIQ  SHIKASTLANISHI  VA  0 ‘Q0TAR 
QUROLLARDAN  OLINGAN  JAROHATI
K alla  s u y a g i  va  b osh   m iyaning  yop iq   ja ro h a tla r i.
T ib b iy   k o 'c h ir ish   b o sq ich la rid a   d avolash
D a rsn in g   m a q sa d i: 
kalla  suyagi  va  bosh  m iyaning  yopiq  va  ochiq 
(o ‘qotar  q u ro ld an )  jaro h a tla rin in g   tasnifi,  sim ptom atologiyasi,  diag- 
nostikasi  va  davolash  prinsiplarini  o ‘rganish.
Talabalarga  kalla  suyagi  va  bosh  m iyaning  yopiq  va  ochiq  ja ro - 
hatlarida  B rT P da  1-vrachlik  yordam ini  k o ‘rsatish  usullarini  o ‘rgatish.
A so siy   o ‘q uv  sa v o lla r i: 
kalla  suyagi  va  bosh  m iyaning  yopiq  ja ro ­
hatlari  uchrashi  va  tasnifi.  Klinik  kechishi  sim ptom lari  va  diagnosti- 
ka.  Birinchi  tib b iy   va  vrachgacha  bo'lg an  yordam .  BrTP,  ATOdagi 
tibbiy  yordam   hajm i.
Kalla  suyagi  va  bosh  m iya  jarohatlari  chastotasi  va  tasnifi.  Klinik 
kechishi,  diagnostika,  asoratlari.  1-tibbiy  va  vrachgacha  yordam .  BrTP, 
ATOdagi  tibbiy  y o rd a m   hajm i.  G ospitalda  ixtisoslashgan  yordam ni 
tashkil  qilish.  R eabilitatsiya.  O qibatlari  va  safga  qaytish.
D arsn i  o 't k a z is h   u siub i: 
dars  klinika-neyroxirurgiya  b o lim in in g  
o ‘quv  x o n asi,  p a la ta la r ,  b o g ‘lov  xonasi  va  o p eratsiy a  x o n asid a 
o ‘tkaziladi.  0 ‘q uv  x o nasida  nazariy  savollar  ko‘rib  chiqiladi,  p alata- 
larda  talabalar  kalla  suyagi  va  bosh  miya  jaro h atlari  oigan  bem orlar- 
ni  ko‘rib  c h iq a d ila r,  bo g ‘lov  xonasida  kalla  suyagi  jaroh atlang an  b e- 
morlarga  bog‘iam   q o ‘yiladi,  davolash  va  diagnostik  tadbirlar  o ‘tkaziladi. 
Operatsiya  x o n asid a  o 'q itu v ch i  kalla  suyagi  va  bosh  miya  o p eratsiya- 
sini  ko‘rsatadi.
M a s h g ‘uIot.
K alla  s u y a g i  va   b o sh   m iya  yopiq  ja r o h a tla r i. 
Hozirgi  zam on  uru- 
shida  um um iy  jaro h a tla n g an larn in g   1 5 -3 0   %  ini  kalla  suyagi  va  bosh 
miya  jaro h ati  o lg a n la r  tashkil  etishi  m um kin.
Barcha  bosh  m iya  jarohatlari  uchta  asosiy  guruhga  b o lin a d i:
1. 
M iy a   yop iq   ja r o h a ti 
miya  chayqalishi  sim ptom lari  bilan  kechadi. 
Bu  eng  k o ‘p  u ch ray d ig an   jaro h atd ir.  B archa  bu nday  jaro h a tla n g an - 
larni  klinik  k o ‘rin ish lari  sezilarli  boMmagan  miya  chayqalishi  o lgan- 
larga  va  klinik  k o ‘rinishi  yaqqol  boMganlarga  b o ‘linadi.
Q isqacha:  M YJ  -   chayqalish  (ko 'rin arli,  yaqqol)  b o ‘ladi.  Birin- 
chilarni  o ‘tirg an   h o la td a   ko‘chirish  qilinadi.  Ikkinchilarni  faqat  y ot- 
gan  holatda  k o 'c h irila d i.
www.ziyouz.com kutubxonasi

2.  M iya  yopiq  jaro h ati,  m iya  lat  yeyishi  sim ptom lari  bilan   kechadi 
(yengil,  o ‘rta  og‘ir,  og‘ir  darajali).
MYJ  -   lat  yeyish  (I,  II,  III  darajali)
3.  M iy a  yopiq  ja r o h a ti  k a lla   suyagi  ichi  g e m a to m a s i  n ati- 
ja s id a   k u c h a y ib   b o ru v c h i 
b o s h  
m iy a  e z ilis h i 
s im p to m la r i, 
tez  rivojlanadigan  miya  shishi,  pnevm asefaliya,  kalla  suyagin in g  katta 
m aydonida  botiq  sinish  bilan  kechadi.
Q isqacha:  MYJ  -   ezilish.  M iya  kom pressiyasi  (e zilish )  kuchayib 
borayotgan  jarohatlanganlarga  b irin ch i  navbatda  ja rro h lik   m uolajalari 
o ‘tkazish  talab  qilinadi.  Sanab  o ‘tilgan  bosh  miya  ja ro h a ti  kalla  suyak- 
lari  shikastlanishi  bilan  birga  b o iis h i  m um kin.
Kalla  suyaklari  sinishi  jo y lash ish i  b o ‘yicha  (kalla  g u m b azi,  asosi) 
va  turi  b o ‘yicha  (chiziqli  yoki  y o riq li,  botib  kirgan,  p a rc h a li  sinish)ga 
bo 'lin ad i.
M iya  yopiq  jarohati  sim p to m lari  um um iy  (u m u m m iy a )  va  m a- 
halliy  ( o ‘choqli)  b o la d i.
U m um m iya  sim ptom lari:  b e h u sh   h olat,  bosh  o g ‘rig‘i,  qayt  qilish, 
bradikardiya,  bosh  aylanish.  U la r  m iya  ish  faoliyatining  buzilishidan 
kelib  chiqadi.
M ahaliiy  (o ‘choqii)  s im p to m la r  falajlar,  afaziya,  sezu v ch an lik   va 
ko‘rishning  buzilishi.  Mahaliiy  (o ‘choqli)  sim ptom lar  m iy aning   qaysidir 
m arkazi,  analizatorlar joylangan  qism i  jarohatlanish i  n atijasid a  yuzaga 
keladi.
Y opiq-ochiq  miya  jarohati  klinik  kechuvi  og‘irligi  h u sh in i  yo‘qotish 
darajasi  va  m uddatiga  qarab  b ah o lan a d i.  H ushdan  k etish   ho latin in g  
q u y id ag i  gradatsiyasi  q ab u l  q ifin g a n   (A.  N.  K o n o v a lo v ,  1982):
1.  A niq.  2.  Yuzaki  ganglik.  3.  C h u q u r  ganglik.  4.  S o p o r.  5.  Yuzaki 
kom a.  6.  C h u q u r  koma.  7.  0 ‘ta   c h u q u r  koma.
M iy a n in g   c h a y q a lis h i. 
M iy a   c h a y q a lis h i  u c h u n   h u s h n in g  
yo‘qotilishi,  ko‘ngil  aynishi,  b osh  o g ‘rig‘i,  bosh  ay lan ishi,  shuningdek, 
jaro h at  olgan  holat  va  u n d a n   oldin gi  davrga  n isb a ta n   x o tiran in g  
buzilishi  (retrogard,  ante grad  am n ez iy a)  b o la d i.  B a’zid a   1—2  h afta- 
lardan  so ‘ng  nerv  hujayralarining  degeneratsiyasi  va  h a lo k   boMishi 
kuzatiladi.  Sog‘aygandan  so‘ng  ag a rd a  shikastlanish  y o p iq   va  nisbatan 
kam  to ‘qim a  jabrlangan  bo‘lsa  sim p to m lar  qolm aydi.  L o zim   b o lg a n  
rejim  va  davoiash  o ‘tkazilm asa,  keyinchalik  bu  o ‘zg a rish la r  tu rli  asor- 
atlarga  olib  keladi.
Klinik  kechuvi  yaqqol  b o ‘Jm agan  miya  chayqalishi  qisq a  m u d - 
datli  (1 — 10  daqiqa)  yoki  hushn i  toMa  yo‘qotish,  bosh  o g ‘rig ‘i,  k o ‘ngil 
aynishi,  quloqlardagi  shovqin,  holsizlanish  bilan  ifodalanadi.  Teri  q o p- 
lam lari  birinchi  soatlarda  o q im tir,  bradikardiya  b o ‘lishi  m u m k in . 
K asalxonada  o ‘rta  davoiash  m u d d a ti  7—10  kun.
Miya  chayqalishining  yaqqol  klinik  k o ^ n is h i  uzoq  m u d d atli  h u sh -
www.ziyouz.com kutubxonasi

ning  y o ‘qotilishi  (20  daqiqadan  1—3  soatgacha),  retrograd  am neziya, 
qusish,  holsizlanish,  uzoq  m u d d atli  hushsizlik  holatidan  chiqayotgan 
davrda  savollarga  kechikib  javob  qaytarish,  bosh  og‘rig‘i,  bosh  aylani- 
shi,  b rad ik ard iy a,  reflekslarning  susayishi  bilan  ifodalanadi,  te n   qop- 
lam lari  o q im tir,  nam ,  terlashning  kuchayishi,  jaroh atd an   keyin  uzoq 
m u d d at  darm onsizlanish,  astenizatsiya  kuzatiladi.  Rentgenogram m alarda 
kalla  suyaklarida  o ‘zgarishlar  yo‘q.  N oaniq  holatlarda  likvorni  tekshirish 
yordam   beradi.  KasaJxonada  o ‘rta  davolanish 
muddati
  3—6  haftagacha.
B o sh   m iyaning  la t  yeyishi.  Tashxisiy  belgilari:  rentgenogram m ada 
kalla  suyagi  butunligining  b u zilish i,  likvorda  qon  aralashm asi.  Bosh 
m iya  la t  yeyishi  ortga  q aytuvch i  funksional  va  ortga  qaytm as  kom - 
p en sa tsiy ala n m a g an   m orfologik  o ‘zgarishlam ing  kontuzion  nekrotik 
o ‘c h o q la r  k o ‘rinishida  n am o y o n   etadi.  Bosh  miya  lat  yeyishi  klinik 
q o 'r in is h id a   o ‘choqli  sim ptom lar:  q o ‘l-oyoq)ar  falaji,  afaziya,  k o ‘rish, 
e sh itish ,  ru h iy atn in g   buzilishi  yetakchi  o ‘rin  tutadi.
H u sh n i  y o ‘qotish  holati  ja ro h a t  olgan  vaqtda  em as,  balki  biroz 
v a q td a n   s o ‘ng  ro ‘y  berishi  m u m k in ,  bu  esa  bem or  ahvolining  yo- 
m o n lash g an lig in i  ko'rsatadi.
Bosh  miyaning  lat  yeyishi  yengil,  o'rta,  og‘ir  darajali  bo‘lishi  mumkin.
Yengil  darajali  bosh  miya  ja ro h a ti  miya  chayqalishi  kabi  kalla  suyagi 
va  m iya  jaro h a tin in g   yengil  form asiga  kiradi.  Bu  miya  chayqalishi  va 
bosh  m iy an in g   lat  yeyishi  orasidagi  chegaraviy  klinik  ko‘rinishdir.  U 
bem or  u m um iy  ahvoli  qoniqarli  holatida,  nisbatan  qisqa  muddatli  hushni 
yo‘qotish  (taxm inan  1  soat  davom ida),  birinchi  bir  necha  kunlar  mobay- 
n id a   tik la n m a y o tg a n   b osh  m iy an in g   organik  sh ik astlarin i  yaqqol 
b o ‘lm ag an   o ‘choqli  sim ptom lari  bilan  ifodalanadi.
0 ‘rta   o g ‘irlikdagi  bosh  m iya  lat  yeyishiga  q o ‘l-oy oq ning  falaji, 
n u tq n in g   buzilishi,  gem ianopsiya  k o ‘rinishidagi  yarim   sharlarning  sez- 
ilari  o ‘c h o k li  sim ptom lari,  m iya  chayqalishidagidan  u zoq ro q  h ush n- 
ing  y o ‘q o tilish i  (taxm inan  1—2  so a tla r  davom ida),  b em o rnin g  ahvoli 
o ‘rta  o g ‘irlik d a  boMishi  xosdir.
B osh  m iyaning  og‘ir  lat  yeyishi  uzoq  muddatli  hushning  yo ‘qoti!ishi 
(so m n o len tsiy a,  sopor,  k o m a),  p o ‘stloq  osti  to ‘qim alari,  o ‘qning  di- 
ensifal  va  m ezen sefal-bulbar  qism lari  shikastlanganligi  sim ptom lari, 
u lam in g   hayotiy  zarur  nafas  olish,  yurak-qon  tom ir,  adaptatsion-trofik 
funksiyalarn in g  buzilishi  bilan  farqlanadi.  0 ‘z -o ‘zidan  siyish  va  d e- 
fekatsiya  kuzatiladi.
B osh  m iya  siqiiishi
B osh  m iya  siqiiishi  bosh  c h a n o g ‘i  ichida  epidural,  subdural  yoki 
in traseb e ral  q o n   quyilishi  n atijasid a  yuzaga  keladi.  B oshlanishida, 
in trasereb ra l  q o n   quyilishi  kalla  ch a n o g ‘ida  «zaxira»  b o ‘shlig‘i  borligi 
hisobiga  siqilishning  klinik  sim p to m larin i  chaqirm aydi.  B unda  a w a li-
www.ziyouz.com kutubxonasi

ga  kalla  gum bazi  va  miya  asosidagi  likvor  yo ‘llari  siq iladi  va  orqa 
miya  suyuqligining  subaraxnoidal  o raliqqa  surilishi  k u zatilad i.  K eyin- 
chalik  g em ato m an in g   kattalashuvi  natijasida  m iya  yuzasidagi  v en a la r 
siqila  boshlaydi.  K eyingi  m iya  chayqalishi  sim p to m ia m in g   y o ‘qolishi 
bilan  boradigan  ko‘rinish  « yorug 1  davr»  b o ‘lib,  ven oz  q o n   k etishda 
arterialga  n isbatan  uzunroq  b o la d i.  «Y orug‘  davr»  yirik  a rte ria l  qon 
ketishida  deyarli  b o ‘lm aydi,  m asalan ,  o ‘rta  qobiq  arte riy asid a.  Siqi- 
lish  kiinik  sin drom i  to ‘lqinsim on  rivojlanishi  bilan  ifo d ala n ad i.  A w a - 
liga  u  yoki  bu  darajadagi  m iy an in g   ch ay q alish i  yoki  k o n tu ziy asi 
ko'rinishi  kuzatiladi.  K eyinchalik  shikastlangan  hushsiz  h o la td a n   chiq a- 
di  va  b a’zida  qo n   ketish  tezligi  k atta  b o ‘lm aganda  b ir  n e c h a   soat 
( 2 - 3   kun)  o ‘zini  qoniqarli  his  eta d i.  ¡Com pensator  m o slash u v   yetish- 
m ovchiligi  yuzaga  kelganda  va  qo n   ketishi  d avom   e tg a n d a   qattiq 
bosh  og‘rig‘i  paydo  b o lis h i,  m iya  siqilishining  b irin ch i  xavfli  belgi- 
sidir.  Tez  orada  psixom ator  q o ‘zg‘alish,  y a’ni  b e m o r  k uchayayotgan 
qattiq  bosh  og‘rig‘iga  dosh  bera  olm aydi.  M ana  shu  v aq tid a  epileptik 
tutqanoq,  qusish,  anizokoriya  (gem atom a  yuz  bergan  to m o n d a   doim o 
qorachiq  kengayishi  kuzatilm aydi,  miya  kom pressiyasining  boshlanishi 
davrida  q orachiq  kichrayishi  m um kin ).  Ba’zida  tax ik ardiy a  kuzatiladi. 
So‘ngra  m iya  ish  faoliyatining  susayishi  davrida  y a ra d o r  lanj  h olatda 
bo ‘ladi,  k o 'p in ch a  gem iparez  rivojlanadi,  bosh  c h a n o g ‘i  va  m iya  nerv- 
larining  shikastlanishi,  gem atom a  to m o n id a  q o rach iq n in g   kengayishi, 
hushni  yo‘qotish  yuz  beradi.  B em orlarda  nafas  olish,  y u ra k -q o n   to m ir, 
yutinish  funksiyalarining  buzilishi  kuzatiladi,  bu  esa  c h u q u r  o ‘zgarishlar 
bo ‘lganidan  dalolat  beradi.  A garda  operatsiya  o ‘tkazilm ay  b o sh  chano g‘i 
ichidagi  gem atom a  olib  tashlanm asa,  sodir  b o klgan  k o m a   h olatid an 
so‘ng  nafas  olishning  t o ‘xtashi  va  o ‘lim  qayd  etiladi.
Tashxis  q o ‘yishda  operatsiy ad an   oldin  y uqorida  k o ‘rsa tib   o ‘tilgan 
kiinik  ko‘rinishlarda  va  sim p to m lar  kechuvidan  ta sh q a ri  ex o e n tse falo - 
grafiya  tekshiruvi  (exo  -   g em ato m ad a n   q a ra m a -q a rsh i  to m o n g a   5 -  
10  m m   siljiydi),  tashxisiy  freza  teshiklari  q o ‘yish,  p n e v m a e n tse fa lo - 
grafiya  va  angiografiya  o ‘tkazish  tavsiya  etilishi  m u m k in .  N ovokainli 
tekshiruvni  ham   yoddan  chiqarish  kerak  em as,  u n d a  o ‘ch oqli  sim p to m ­
lar  gem ato m ad an   qaram a-q arsh i  to m o n d a   kechishi  k u ch a y ad i  (n o- 
vokain  tekshiruv:  2 - 3   ml  1%  li  novokain  eritm asi  y u b o rilg an d an  
keyin  5 - 1 0   daqiqa  davom ida  b e m o r  holati  k u zatilad i,  s o ‘n g ra  vena 
ichiga  sekin -asta  15  daqiqa  d av o m id a  30  ml  l% li  n o v o k ain   eritm asi 
yuboriladi.  B uning  natijasida  nevrologik  holat  k u za tilad i).
M iya  ch a n o g ‘i  ichidagi  g e m a to m a n i  olib  tash lash   b o ‘y ic h a   o p e ­
ratsiya  tashxisiy  freza  teshiklarini  kengaytirish  va  g e m a to m a   ustida 
rezeksion  trep an atsio n   deraza  hosil  qilib  yoki  g e m a to m a   ta x m in   qili- 
nayotgan  to m o n d a   kalla  c h a n o g 'i  suyagining  plastik   trep a n atsiy asin i 
qilish  orqali  am alga  oshiriladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

S uyak  plastik  trepanatsiyasi  yum shoq  to ‘q im alarn i  taq asim o n   yoki 
to ‘g ‘ri  kesm a  q o ‘yish  y o l i   bilan  bajariladi.  G e m a to m a  q osh iq cha  yor- 
d a m id a   olib  tash lan a d i,  iliq  n atriy   xloridning  izo îo n ik   eritm asi  bilan 
yuviladi  yoki  asp ira to r  y o rd a m id a  so'riladi.
T inchlik  davrida  neyroxirurgiya  tajribasi  shuni  ko ‘rsatadiki,  nafaqat 
gem atom a,  balki  yakka  miya  kontuziya  o ‘choqlari  ham   olib  tashlanishi, 
ayniqsa  lat  yegan  o ‘choq  joylashuvi  shubha  tug‘dirsa  maqsadga  muvofiqdir.
K alia  suyagi  va  m iya  y opiq  jaro h a ti  olganlarning  10—15  foizida 
ahv o lin in g   o g ‘irligi  bosh  c h a n o g ‘i  ichidagi  bosim ni  tu sh ib   ketishi  oqi- 
b a tid a   (g ip o ten z io n   sin d ro m )  b o la d i.  Bu  likvoreya  yoki  xorioid  chi- 
gal  to m o n id a n   o rq a  m iya  suyuqligi  ishlab  ch iq arish in in g   kam ayishi 
tufayli  r o ‘y  beradi.  B unday  h o la td a   bem orlarda  c h a n q a sh   kuzatiladi, 
u lar  b o sh n i  tu sh irib   yotishni  afzal  ko‘radilar  (yostiqsiz).  Lyum bal 
p u n k siy ad a  o rq a  m iya  suyuqligi  bosim i  6 0 - 2 0   m m   suv  ustunigacha 
pasayadi.  D avolash  m aqsadida  organizm ni  suyuqliklar  bilan  t o ‘yintirish 
tavsiya  etiladi.
K alia  suyagi  d a rz   ketishi  va  sinishi
K alia  suyagi  darz  ketishi,  sinishi  va  ayniqsa  kalia  c h a n o g 'i  asosi- 
ning  sin ish lari  nafaqat  m iyaning  chayqalishi  va  lat  yeyishi  bilan,  balki 
b u ru n ,  q u lo q   y o ‘llariga  qo n   yoki  likvor  ketishi  b ilan   kuzatiladi.  K o‘z 
atro fid a  q o n   quyilishi  «ko‘zoynak  simptom i»  kuzatiladi.  K alia  chanog‘i 
a so sin in g   sinishida  ko‘p in c h a   kalia  -   m iya  nervlari  (eshituv,  yuz, 
o lib   k etu v ch i,  k o ‘zni  h arak atg a  keltiruvchi)  ja ro h a tla n a d i.  Singanlik 
t o ‘g ‘risida  yak u n iy   tashxis  faqat  rentgenologik  teksh iru vd a  q o ‘yiIadi.
K alia  suyagi  asosining  sinishi  b o lg a n   jaro h atlar  n afaqat  miya  yopiq 
jaro h a tla rid a  k o ‘rsatiladi,  u m um iy  davolash  m uolajalariga  (tinchlik,  se- 
dativ  vositalan  analeptiklar,  y u rak-qon  tomir,  nafas  olish  faoliyatini  yax- 
shilovchi,  degidratatsiya  qiluvchi  preparatlar),  shuningdek  infeksion  asor- 
atlari  oldini  olishga  qaratilgan  chora-tadbirlar  o ‘tkazilishini  talab  etadi.
K alia  suyagi  va  m iyaning  o ‘q  tekkan  ja ro h a tla ri.  Kalia  suyagining 
o ‘q  tekkan   jarohatlari  uch  guruhga  b o ‘linadi:  yum shoq  to ‘qim alarning 
yaralanishi  (suyakning  jarohatisiz),  suyak  sinishi,  lekin  miya  qattiq  parda- 
sining  jarohatisiz  kalia  suyagini  teshib  kirmagan  yaralanish  (ekstradual) 
va  suyak,  m iya  pardalari  va  m oddasining  jarohatlanishi  kuzatilgan,  bosh 
suyagi  va  m iyani  teshib  kiruvchi  (intradural)  yaralanishi.
K alia  suyagi  va  m iya  o ‘q  te k k a n   jarohatlari  u larn i  ja ro h a t  kana- 
lin in g   xususiyatiga  (kirib  q o lg an ,  tegib  o ‘tgan,  tesh ib   o ‘tg an ,  tashqi 
va  kalia  suyagi  ichiga  re k ash etli),  yarador  qiluvchi  snaryad  turiga 
(o ‘q  te k k a n ,  za rra ch ali-sh arik li,  strelkalar),  yaralanish  soniga  (bitta, 
k o ‘p  s o n li),  Iokalizatsiyasiga  (p e sh o n a ,  tepa,  chakka,  en sa ,  parabazil-
www.ziyouz.com kutubxonasi

y a r-p esh o n a-o rb ital,  ch a k k a-so ‘rg ‘ich sim o n   va  b o sh q a),  ja ro h a tla n is h  
to m o n i  (o ‘ng,  chap,  parasaggital,  ikki  yarim   sharli)  va  b o sh   suyagi 
sinishining  ko'rinishiga  (to ‘liq m a s,  chiziqli  darz  ketish,  b o tib   kirgan, 
parch alan g an ,  teshikli,  za rra ch ali)  q arab   tashxis  q o ‘y ilishini  taq ozo  
etadi.  B archa  ko‘rsatilgan  e le m e n tn i  o ‘zida  ja m   qilgan  k en g   k o ‘lam li 
tashxis  faqat  m axsus  gospitalda  q o ‘yilishi  m um kin.
K alla  suyagi  yumshoq  t o ‘q im alarin in g   ja ro h a tla n ish i.  Bu  turdagi 
jaro h a t  bosh  sohasi  terisi,  ap a n e v ro z i,  m ushaklari  yoki  suy ak   p a rd a - 
sin in g   ja ro h a tla n ish i  bilan  ifo d a la n a d i.  Bu  g u ru h   y a ra la n g a n la rd a  
y o ‘ldosh  m iyaning  yopiq ja ro h a ti  k u zatilm an gan da ja ro h a tla n is h   yengil 
hisobianadi.
K alla  suyagi  yum shoq  t o ‘q im a la rin in g   jaro h a tla ri  k o ‘p in c h a   miya 
chayqalishi  va  lat  yeyishi  bilan   b irga  subaroxnoidal  q o n   q u yilishi  ham  
kuzatiladi,  bu  esa  q o ‘shm a  ra d ia tsio n   shikastlanishlarga  xosdir.
Teshib  kirm agan  ja ro h a tla r.  M iya  q attiq   pardasi  b u tu n lig i  saq lan - 
gan  holda  yum shoq  to ‘qim a  va  suyakn ing  sh ik astlan ish id ir.  Bu  tu r­
dagi  ja ro h a t  og‘ir  hisoblanib,  k o ‘p in c h a   siljigan  suyak  b o ‘laklari  bilan 
m iyaning  kontuziyaga  uchrashi,  b a ’zi  hollarda  bosh  suyagi  ich id a  qon 
quyilishlar  kuzatiladi.  A m m o  sin g a n   h o lat  va  y araning   m ik ro bli  iflos- 
lanishiga  qaram asdan  sh ik astlan m ag an   m iya  qattiq  p ard asi  infeksiya- 
ni  c h u q u rd a   yotgan  to ‘qim alarga  tarqalish in in g   o ld in i  o lad i.
K alla  suyagi  va  m iyaning  tesh ib   kiruvchi  ja r o h a tla r i
B unda  yum shoq  to ‘qim alar,  suyaklar,  m iya  p ard alari  va  m iya  j a ­
rohatlanishi  kuzatiladi.  Jaro h at  k an a lin in g   yo ‘nalishi  tu rlic h a   boUishi 
m um kin,  bun da  bosh  miya  p o ‘stlog‘i,  p o ‘stloq  osti  sohasi,  qo rinch alar, 
bazal  gangliyalar,  o ‘q  (stvol)  ja ro h a tla n g a n   b o iis h i  m u m k in .  A yniqsa 
m iyaning  ch u q u r  qismi  va  o kqi  (stvol)  jaro h atlan ish i  xavflidir.
K lin ik asi.  T e sh ib   k iru v ch i  ja r o h a tla n is h   y a r a la r d a ,  a v v a la m - 
b o r ,  n e r v   h u ja y r a la r in in g   to r m o z l a n i s h i   n a t i j a s i d a   h u s h n i n g  
y o ‘q o lish i  b ila n   ifo d ala n ad i.  H u s h n i  y o ‘q o tish   m u d d a ti  b ir   n e c h a  
d a q iq a d a n   b ir  n ec h a  k u n g a c h a ,  c h u q u rlig i  esa  s e z ila rs iz   g a n g lik  
h o la tid a n   yoki  uyquga  m o y illig id a n ,  to   so p o r  y o k i  k o m a   h o la ti-  
g a c h a   b o i i s h i   m um kin.
0 ‘ta   o g‘ir  hushning  buzilishi  va  rivojlangan  o ‘q  (stvol)  sim ptom lari 
m iyaning  zam onaviy  o ‘qlar  b ilan   jaro h a tla n ish id a  kuzatiladi.  Q ach o n k i 
m iyada  vaqtincha  tebranuvchi  b o ‘shliq lar  hosil  b o l i b ,  n afaq at  m iya 
m oddasida  keng  birlam chi  n e k ro z   zonasi  hosil  b o ‘lad i,  balk i  m iya 
funksiyalarining  ikkilamchi  b u zilish i,  keng  ikkilam chi  n e k ro z la r  ham  
qo n   va  likvor  aylanishining  buzilish i  hisobiga  kuzatiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Y arad o rla rd a  hushni  y o ‘q o tish   bilan  birga  qayt  qilish,  shuningdek, 
p six o m a to r  q o ‘zg‘alish,  o ‘sib  boruvchi  bradikardiya  b o ‘lishi  m um kin. 
J a ro h a td a n   keyingi  birinchi  so a t  va  kunlar  (boshlang‘ich  davr)  um um - 
m iya  sim p to m lari  o ‘choqlilardan  ustun  yuradi.  S hifokoriarning  diqqati 
h u sh ,  nafas  olish,  yurak  faoliyati  va  yutinish  hoiatlariga  qaratilishi 
lozim .  Y a rad o r  bilan  m uloqotga  kirishga  harakat  qilish,  uning  tashqi 
m u h itd a g i,  q anday   sharoitda  ja r o h a t  yuz  berganini  aniqlash,  hushni 
y o ‘q o tish   b o ‘lganligini  qayt  q ilish ,  tutqanoq,  falajlar  yuz  bergan-ber- 
m aganligini  bilish  lozim.
Y a rad o rn in g   hushsiz  h o la tid a   asosiy  d iq q at-e’tib or  jaro h atn in g   ho- 
latiga,  u n dagi  ajratm a  (q o n ,  o rq a   miya  suyuqligi),  m iya  detritining 
yalligManish  reaksiyasi  m avjudligiga  qaratiladi.  K o‘z  qorachig‘ining  kat- 
taligi,  sh ak li,  yorug‘ga  reaksiyasini  tekshirib  ko‘rish  lozim .  Kornial 
re ile k sla m in g   y o ‘qligi,  k o ‘z  o lm alarin in g   chayqalishi,  «suzib  yurishi» 
m iy an in g   stvol  qism ida  yuz  b erg an   o'zgarishlardan  dalolat  beradi.
Y a ra d o rd a   og'riq n i  sezish  reaksiyasining  borligi,  yutinish  refleksi- 
n in g   saqlangan lig i,  p atologik  reflekslar  m avjudligini  aniqlash  aha- 
m iyatlidir.
Jaro h atla n ish n in g   boshlang‘ich  davrida  o ‘choqli  sim ptom lam i  aniq­
lash  y a ra d o rn in g   hushsiz  h o la tid a   qiyinchilik  tu g ‘d irad i.  B a’zida 
o g ‘riq q a  sezuvchanlik  tek sh irilg an d a  falaj  bo'lm agan  q o ‘l-oyoqlarning 
aktiv  (h im o y a  kabi)  harak atlari  kuzatiladi.
Y a ra d o r  hushsizlik  h o la tid a n   chiqayotganda  (2 -3 -k u n la r),  birinchi 
o ‘ringa  o ‘choqli  va  qobiqli  sim p to m la r  chiqadi.  A na  shu  erta  reak- 
siyalar  va  aso ratlar  d eb  atala d ig a n   ikkinchi  bosqichda  (uning  davo- 
m iyligi  3  kun d an   so ‘ng  3—4  haftagacha)  harakatlar  chegaralanganli- 
gi,  sezu v ch an lik ,  s o ‘zlash,  esh itish ,  ko‘rishning  buzilishi,  reflekslar 
o ‘zg arishini  an iq   k o 'rsatish  m u m k in .
M e n in g it  yoki  su baraxnoidal  q o n   quyilishini  k o ‘rsatuvchi  miya 
p a rd a sin in g   q o ‘zg‘aluvchanligi  sim p tom larini  (ensa  m ushaklari  qisqa- 
rishi,  K ern ig ,  Bruzdinskiy,  G ile n   sim ptom lari)  m avjudligini  tekshirish 
lozim .  M en in g it  ayniqsa  ja ro h a td a n   keyingi  7—14-kuniarda  yuzaga 
keladi.  U  m iyada  travm atik  sh ish n in g   kam ayishi,  subaroxnoidal  tir- 
q ish la rn in g   ochilishi  va  infeksiyaning  miya  pardalari  b o ‘ylab  tarqali- 
shi  n atijasid a  ro ‘y  beradi.  Bu  d av rd a  yaralanganlarni  evakuatsiya  q i­
lish  xavflidir.
J a ro h a tla n g a n d a n   keyingi  3 —4  haftalarda  erta  aso ratla r  y o kqolishi 
va  in fe k sio n   o ‘c h o q n in g   ch e g ara la n ish i  bosqichida  (3  h aftadan   3 
o y g a c h a )  m iyadagi  ja ro h a t  k a n a li  atrofida  biologik  h im o y a  t o ‘sig‘i 
h o sil  b o ‘lishi  va  ja ro h a tn in g   c h a n d iq   bilan  q o p lan ish i  kuzatiladi. 
J a r o h a t   ja ra y o n in in g g   ijo b iy   k ec h isliid a  bu  b o sq ich   y arad o rn in g  
so g ‘a y ish i  b ilan   tugaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi