0Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Ноаллел генлар ўзаро таъсирининг эпистатик типи.
Доминантлик дейилганда бир генга тегишли бир аллелнинг бошқа аллели устидан устунлик қилиш ҳолатига айтилади. А>a, B>b, C>c. Аммо ўзаро таъсир деган жараён ҳам борки, бунда бир геннинг аллели бошқа бир ген аллелининг фаолиятини босиб туради, масалан: A>B ёки a>b ёки b>A. Бундай доминантлик ҳодисаси эпистаз деб аталади. Бошқа генларнинг фаолиятини босиб турувчи генлар супрессор ёки ингибиторлар деб аталади. Улар ё доминант, ёки рецессив бўладилар. Супрессор генларнинг доминант аллеллари I ёки Su символлари билан, уларнинг рецессив аллеллари эса i ёки su билан белгиланади. Эпистазнинг икки типи - доминант ва рецессив эпистазлар фарқлантирилади.


125-масала*. Товуқ фермасида оқ товуқлар оқ хўрозлар билан чатиштирилганда, F₁ да олинган жўжаларнинг ҳаммаси оқ патли бўлган F₁ да олинган товуқ ва хўрозлар чатиштирилганда F₂ жўжаларнинг 13/16 қисми оқ патли ва 3/16 қисми чипор патли бўлган. F₁ да олинган товуқлар биринчи марта чатиштириш учун олинган оқ патли хўрозлар билан чатиштирилганда эса, кейинги авлодда олинган жўжаларнинг 3/4 қисми оқ патли ва 1/4 қисми чипор патли бўлган. Олинган натижаларга қараб, ўрганилаётган белгининг ирсийланишини тушунтириб беринг ва барча товуқ ва хўрозларнинг генотипини аниқланг.
Масаланинг ечилиши:
Оқ товуқлар билан оқ хўрозлар чатиштирилганда, F₁ да фақат оқ патли жўжаларнинг олиниши чатиштириш учун олинган товуқ ва хўрозларнинг гомозиготалилигидан далолат беради. F₂ да эса 13:3 нисбатда оқ патли ва чипор патли жўжаларнинг олиниши F₁ товуқ ва хўрозларнинг дигетерозиготалилигидан далолат беради. Бундай дигетерозиготалиликни эса IIBB x iibb ёки Iibb x iiBB чатиштиришдан олиш мумкин. Лекин иккинчи чатиштириш орқали белгининг ирсийланишини тушунтириб бўлмайди, чунки бу ерда 13:3 нисбатда ажралиб кетиш имконияти йўқ. Шунинг учун чатиштиришга дастлаб олинган товуқ ва хўрозларнинг генотипини IIBB ва iibb деб олиш мумкин. Бундай ҳолда товуқларда пат рангининг ирсийланишини қуйидагича изоҳлаш мумкин:
Белги Ген
- I
чипор B
оқ iibb
I > B

оқ патли оқ патли

P ♀ IIBB Х ♂ iibb
G IB ib
F₁ IiBb - оқ патли
F₁ да олинган жўжалар вояга етгач уларнинг ичидаги товуқлари ўзларининг ичидан чиққан хўрозлар билан чатиштирилса, F₂ да пат ранги бўйича қуйидагича ажралиш рўй беради:
оқ патли оқ патли
P ♀ IiBb Х ♂ IiBb
g IB, Ib, iB, ib IB, Ib, iB, ib
F ₂ IIBB = 1
IIBb = 2
IiBB = 2
IiBb = 4 13/16 оқ патли
IIbb = 1
Iibb = 2
iibb = 1
iiBB = 1
iiBb = 2 3/16 чипор патли
Бу ерда товуқ ва хўрозларда пат рангининг оқ бўлиши генотипда эпистатик хусусиятга эга бўлган доминант I -ингибиторига ёки генотипнинг iibb бўлишига боғлиқ. Пат рангининг чипор бўлиши эса генотипнинг iiBB ёки iiBb бўлишига боғлиқ.
F₁ да олинган товуқлар чатиштириш учун дастлаб олинган оқ хўрозлар билан чатиштирилганда қуйидаги натижаларни олиш мумкин:
оқ патли оқ патли
P ♀ IiBb Х ♂ iibb
g IB, Ib, iB, ib ib
F_B IiBb - оқ патли
Iibb - оқ патли
iiBb - чипор патли
iibb - оқ патли
Олинган паррандаларнинг 3/4 қисми оқ патли, 1/4 қисми эса чипор патли бўлади.
Агар F₁ даги товуқлар ҳар икки ген бўйича доминант гомозиготали оқ патли хўрозлар билан чатиштирилса, у ҳолда:
оқ патли оқ патли
P ♀ IiBb Х ♂ IIBB
g IB, Ib, iB, ib IB
F_B IIBB - оқ патли
IIBb - оқ патли
IiBB - оқ патли
IiBb - оқ патли
Ҳамма паррандалар оқ патли бўлади.