1- amaliy mashg’ulot. 2- metrologiyaning asosiy tushunchalarini o’ rganish. Ishdan maksadi

Xosilaviy, karrali va ulushli birliklar.

SI asosiy birliklaridan fizikaviy ifodalar yordamida hosil qilingan qo’shimcha birliklar hosilaviy birliklar deyiladi:

Miqdor	Birlik	Tengligi
Maydon	Kvadrat metr	1 metr*1 metr
Hajm	Kub metr	1 metr*1 metr*1 metr
Tezlik	Metr/sek	1 metr/1 sekund
Tezlanish	Metr/sek kvadrat	1 metr /1 sekund /1 sekund
Kuch	Nyuton	1 kilogramm*1 metr/1 sekund /1 sekund
Yenergiya	Joul	1 kilogramm*1 metr*1 metr/1sekund/1 sekund
Quvvat	Vat	1 kilogram*1 metr*1 metr/1 sekund/1 sekund/ 1 sekund

Karrali va ulushli birliklarni hosil qiluvchi old qo’shimchalar.

Oldi dagi qo’shimcha	Belgi	O’nli kasr ko’rinishida	10 ning darajasida
Yotto	Y	1000000000000000000000000	10^24
Zetta	Z	1000000000000000000000	10^21
Exa	E	1000000000000000000	10^18
Peta	P	1000000000000000	10^15
Tera	T	1000000000000	10^12
Giga	G	1000000000	10^9
Mega	M	1000000	10^6
Kilo	K	1000	10^3
Hecto	H	100	10^2
Deca	Da	1	10^1
Deci	D	0.1	10^-1
Centi	C	0.01	10^-2
Milli	M	0.001	10^-3
Mikro	P	0.000001	10^-6
Nano	N	0.000000001	10^-9
Pico	P	0.000000000001	10^-12
Femto	F	0.0000000000000001	10^-15
Atto	A	0.000000000000000001	10^-18
Zepto	Z	0.0000000000000000000001	10^-21
Yokto	Y	0.0000000000000000000000001	10^-24

Nomi	Belgisi	Miqdori	SI ekvivalenti birliklari
Minut	Min	Vaqt	1 min = 60 sek

Soat	S	Vaqt	1s = 3600 sek
Kun	Kun	Vaqt	1 kun = 86400 sek

Nomi	Belgi	Miqdor	SI ekvivalenti birliklari
Yoyning darajasi	О	Burchak	1^0 = π/180)rad
Yoyning minuti	f	Burchak	1^0= (π /10800)rad
Yoyning sekundi	ft	Burchak	1^0= (π /648000)rad
Gekta	Ga	Yuza	1 ga = 10000 m^2
Litr	L	Hajm	1 l = 0.001 m^3
Tonna	T	Og’irlik	1 t = 1000 kg

4 Elektr o’lchashlarda uzatish darajalarini baholash
Elektr o’lchashlarda tizimga kirmagan logarifmik birliklardan keng foydalaniladi.
Logarifmik birliklardan foydalanib quvvat, kuchlanish va tok bo’ yicha uzatish darajalari aniqlanadi va baholanadi.
Tizimdan tashqari bo’lgan bunday birliklar aloqa texnikasida keng qo’llaniladi. Bu birliklardan to’rt qutblilarning uzatish parametrlari, xalaqitlarni miqdoran baholashda, nochiziqli buzilishlar, shovqin, uzatish traktining moslik darajasini aniqlashda va uzatish tizimlarining darajalar diagrammasini qurishda foydalaniladi. 1970 yildan boshlab yagona logarifmik birlik Aleksandr Greyxem Bell - telefon ixtirochisining sharafiga “Bell” kiritildi, amalda boshqa logarifmik birlik “Neper” ham ishlatiladi(GOST 24204 - 80).
Ular orasida quyidagi munosabat mavjud:
1 Np = 8,686 dB
1 dB = 0,115 Np
Uzatish darajasi R bilan belgilanadi va uning yordamida “Nep” va “dB” larda kuchlanish, tok va quvvat baholanadi. O’lchashning absolyut, nisbiy va o’ lchash darajalari mavjud.
“Normal” generator deb nomlangan kichik quvvatli uzatkich mavjud bo’ lib, u quyidagi parametrlarga ega:
f = 800 Gts
P₀ = 0 Np; P = 1 mVt
R₀ = 600 Om; e.yu.k. = 1,55 v
P₀ - absolyut nolinchi daraja. Bu daraja 1 mVt aktiv quvvat uchun qabul qilingan.
Quvvatning absolyut nolinchi darajasi P₀ , kuchlanish U₀ va tokning I₀ absolyut nolinchi darajasi bilan R₀ qarshilikning standart normalangan qiymati orqali bog’langan:

Agar, P_o = 1 mVt va Rf=600 Om bo’lganda kuchlanish bo’yicha absolyut nolinchi daraja: Uo= 0,775 V va tok bo’ yicha absolyut nolinchi daraja: Io = 1,29 A bo’ ladi.
Masalan,
Kuchlanish, tok va quvvatning absolyut uzatish darajasi absolyut nol daraja hisobga olingan holda (dB) quyidagi ifodalar yordamida aniqlanadi.
1 Bell = lg P₁/P₂ = 2 lg F₁/F₂; [1B = 10 dB],
bu yerda: P₁, P₂ - energetik kattalik (quvvat);
F₁, F₂ - kuch kattaliklari (kuchlanish, tok kuchi);
R_k = 10 lg P_x/P_o; [dB] P₁= 20 lg I_x/I_o; [dB] P_u = 20 U_x/U_o; [dB].
Uzatishning nisbiy darajasi deganda ikkita bir ismli kattalikning nisbatini logarifmlash tushuniladi. Bu kattaliklarning biri to’rtqutblikning kirishida bo’lsa, ikkinchisi uning chiqishida bo’ladi.
P₁, I₁, U₁ P₂, I₂, U₂
R_k= 10 lg P₂/P₁; [dB]; P_k= 20 lg U₂/U₁; [dB]; R_t= 20 lg I₂/I₁; [dB].


Mavzuga oid mashqlar bajarish va masalalar yechish.

1.1. Keltirilgan fizik kattaliklarning qiymatlarini karrali va ulushli birliklar ko’rinishida ifodalang.008V; 0,31*10⁴F; 0,15*10¹⁰Gts; 18*10^-8S; 0,031*10⁷A.

1.1. 0,00000038Gn; 0,05*10⁵V; 0,81*10^-11Vt;20*10⁵Om; 0,0000005S.
1.1. 2720000Vt; 0,000025A; 11500000 Om; 1200Gts; 0,00007 F.
1.1.0,05*l0⁵Vt; 4*10^-8A; 13*10⁷ Om; 0,00000018 F; 0,00000001Gn.
1.1. 38200000 Om; 14300000 Gts; 0,007 A; 0,0000000025 F; 0,00000008 S.
1.1. 0,01*10⁷ V; 35*10^-8 F; 21*10^-4 A; 0,11*10⁸ Om; 0,000005 S.
1.1 12*10^-7 F; 12*10⁵ Om; 0,0000003 S; 0,00000222 V; 3*10^-4 Gn.
1.1. 0,008 V; 0,31*10^-4 F; 0,15*10¹⁰ Gts; 18*10^-8 S; 0,03*10⁷ A.
1.1 21*10^-8 A; 12 IO’17 Gn; 138 Il080m;0,5 110’5 Vt; 0,0000000001 S
1.1. 0,00090749 F; 0,00008481 1010V;1,2 I IO"7 A; 8 108 Om; 106 Om.
1.1 Keltirilgan o’ lchamning karrali va ulushli birliklarini asosiy birliklarda ifodalang.
50 mkA; 10 pF; 1 mOm; 0,05 mVt; 16 mkS.
1.1 55 kOm; 120 mGn; 40 mkS; 0,5 mV; 10 pVt.
1.1. 33,2 kGts; 1,73 mVt; 37 mkS; 27 mkA; 8,1 mV.
1.1. 23 mkS; 18 kOm;1,4 mV; 2700 mVt; 3,71 mGts
1.1. 5 kOm; 120 mGts; 40 mkS; 0,5 mV4 10 kVt.
1.1 U=0,5 V kuchlanish qiymatini millivolbt (mV) va mikrovolbtlarda (mkV) ifodalang.
1.1. S=25 nF sig’im qiymatini mikrofarada (mkF), pikofarada (pF) va Faradalarda (F) ifodalang.
Kuchlanishni volbtlarda keltiring.
a) U=6,3 mV; b) U=47 mkV.
1.1. Vaqtni millisekund (mS) va mikrosekundlarda (mkS) ifodalang.
t = 0,15 C.
1.1. Chastotani Gerts (Gts) va megaGertslarda (mGts) ifodalang.
f = 40 kGts.
1.2.1. 10 mVt va 2000 mVt quvvatlar uchun quvvat bo’ yicha absolyut darajani aniqlang.
1.2.1 1000 Om rezistordan ajralib chiqadigan 1 pVt quvvat uchun kuchlanish bo’ yicha absolyut daraja topilsin.
1.2.1 Qanday holda quvvat bo’ yicha absolyut daraja tok va kuchlanish bo’ yicha absolyut darajalarga teng bo’ lishini isbotlang.
1.2.1 Agar o’ lchanayotgan nuqtada Rx= 150 Om va Rq= 600 Om bo’ lsa 1Vt quvvat uchun tokning absolyut darajasi aniqlansin.
1.2.1 Tizimning o’ lchanayotgan nuqtadagi qarshiligi 100 Om va qarshilikning direktiv qiymati 1000 Om bo’ lsa 1 mVt quvvat uchun kuchlanish bo’ yicha absolyut daraja topilsin.
1.2.1 150 Om qarshiligi rezistordan ajralgan 1pVt quvvat uchun kuchlanish bo’ yicha absolyut daraja aniqlansin.
1.2.1 R0= 175 Om qarshilik uchun tok va kuchlanish darajasining nolinchi qiymati aniqlansin.
1.2.1 600 Om rezistordan ajralgan 1 Vt quvvat uchun kuchlanish bo’ yicha absolyut daraja topilsin.
1.2.1 1 pVt va 1 Vt quvvatlar uchun quvvat bo’ yicha absolyut daraja topilsin.
1.2.1 To’ rtqutblining kirishida Ikir= 1 mA, chiqishida Ichik= 0,1 A. Uzatish koeffitsientini nisbiy logarifmik birliklarda aniqlang.
1.2.1 Agar kuchlanish bo’ yicha nisbiy daraja 160 dB bo’ lsa to’ rtqutblining chiqishidagi kuchayishi necha marta ortganini aniqlang.
1.2.1 Kuchaytirgich kirishidagi kuchlanish U1= 100 mV, chiqishida 100V. Kuchlanish bo’ yicha kuchaytirish detsibellarda qanchaga teng.
1.2.1 Kuchlanish bo’ yicha kuchaytirgichning kirishidagi kuchlanish U 1=12 mV, chiqishida U2=30 V. Agar kuchaytirgichning kirish qarshiligi va uning chiqishidagi qarshiligi teng bo’ lsa, quvvat bo’ yicha kuchaytirish detsibellarda qancha bo’ ladi.
1.2.1 Kuchaytirgichning kirishidagi kuchlanish U1=1000 mkV, chiqishidagi kuchlanish U2= 1 V bo’ lsa detsibellarda kuchlanish bo’ yicha kuchaytirish qanday bo’ ladi.
1.2.1 R0= 135 Om qarshilik uchun tok va kuchlanish darajasining nolinchi qiymati aniqlansin.
Nazorat savollari:
1. Metrologiyaning asosiy tushunchalarini aytib bering.
2. Xalqaro SI tizimining birliklari haqida ia^umot bering.
3. Asosiy kattaliklarning karrali va ulushli birliklarini keltiring
4. Hosilaviy birliklarni aytib bering.
5. Metrologiyaning mahsulotlar sifatini taьminlashdagi o’ rni qanday.
6. Metrologiyaning ilmiy, qonuniy va amaliy asoslarini keltiring.

Adabiyotlar:

1. A Beginner’s Guide to Measurement 6,7,8,9,30-p.
2. O’zbekiston respublikasining “Metrologiya to’ g’risida” gi qonuni.
3. Parpiev M.P., To’ laganova SH.A., Raxmonova G.S., Karimova G. X «Metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlashtirish» fanidan barcha taьlim yo’ nalishlari talabalari uchun masalalar to’ plami. Uslubiy qo’ llanma. TATU “ALOQACHI” nashriyoti. 2008 y. 56 B.