1-§. Fanning mazmuni, vazifalari, predmeti va uslublari. Kimyoviy va mexanik texnologiyalar haqida tushuncha

Maxsus kimyoviy moddalar – kimyoviy mahsulotlar nisbatan yuqori 
qoʻshimcha qiymatga ega boʻlgan mahsulotlardir va kimyo sanoatining tez 
surʻatlar bilan oʻsib boruvchi va ajralib turadigan bozorga ega innovatsion 
segmentidir. Ushbu segmentning oʻsish surʻatlari jahon yalpi ichki mahsulotining 
oʻsish surʻatlaridan oʻrtacha 1,5 – 3 baravar yuqoridir. Ushbu mahsulotlar bozorda 
oʻzining maxsus funktsional xususiyatlari uchun qadrlanadi. Bularga elektron 
kimyoviy moddalar (elektron qurilmalar va jihozlar uchun moʻljallangan), sanoat 
gazlari, yopishtiruvchi moddalar, turli xil himoya qoplamalari, sanoat tozalash 
kimyoviy moddalari, katalizatorlar kiradi. Maxsus kimyoviy moddalar “nozik 
kimyoviy moddalar” deb ham ataladi. 
Isteʻmol kimyoviy mollari moddalariga sovun, yuvish vositalari va 
kosmetika kiradi. Kimyoning ushbu segmentining oʻsish surʻatlari umuman 
olganda ichki yalpi mahsulotlarning oʻsish surʻatlariga mos keladi. 
Kimyo sanoati kimyoviy ishlov berish yoʻli bilan uglevodorod, mineral va 
boshqa xom ashyolardan mahsulotlar ishlab chiqarishni oʻz ichiga olgan sanoat 
sohasi hisoblanadi. Dunyoda kimyo sanoatining yalpi ishlab chiqarish hajmi qariyb 
2 trln AQSh dollarini tashkil qiladi. Sanoatni oqilona rejalashtirish, ishlab 
chiqarishning yaroqliligi va samaradorligini oshirish, shuningdek, sanoatning 
hududiy tuzilishini optimallashtirish tufayli kimyoviy mahsulotlarni ishlab 
chiqarish va sotishda yetakchi mavqega erishgan Xitoyga alohida eʻtibor qaratish 
lozim. Xitoy hukumatining muvozanatli siyosati 2006 dan 2016 gacha boʻlgan 
davrda 12,4% gacha kimyoviy va neft – kimyo mahsulotlarini ishlab chiqarishning 
oʻrtacha yillik oʻsish surʻatlariga erishishga imkon berdi, bu dunyoning boshqa 
mamlakatlaridagi oʻxshash koʻrsatkichlardan ancha yuqori. SHuningdek, 
rivojlangan davlatlarning (AQSh, Yevropa Ittifoqi mamlakatlari, Yaponiya) 
fundamental va amaliy ilmiy tadqiqotlarga, shuningdek, yangi texnologiyalarga 
katta miqdorda sarmoya kiritishni talab qiladigan yuqori texnologik mahsulotlarni 
ishlab chiqarishga ixtisoslashganini, rivojlanayotgan mamlakatlar esa yirik tonnajli 
kimyo va neft – kimyo mahsulotlari ishlab chiqarish quvvatlarini oshirayotganini 
alohida taʻkidlash joiz. Rossiyada asosiy (yirik tonnajli) kimyoviy moddalar ishlab 
chiqarish asosiy ulushni egallaydi, Yaponiyada esa bu koʻrsatkich 6% ni, Yevropa 
mamlakatlarida 13% dan yuqori boʻlmagan, Aqshda – 14% ni tashkil etadi. 
Rossiya uchun yuqori kimyo mahsulotlari segmentiga kelsak, bu koʻrsatkich 13% 
Xitoyda esa 26% ga, AQShda – 29% ga, Yevropada – 30% ga % darajasida 
oʻzgaradi. 
Kimyo sanoati sanoat inqilobining boshlanishi bilan alohida sanoat sifatida 
paydo boʻldi. Inson tomonidan ishlatiladigan mineral kislotalarning eng muhim 
qismi boʻlgan sulfat kislota ishlab chiqarish boʻyicha birinchi fabrikalar 1736 yilda 
(Buyuk Britaniya, Tvikenxem ), 1766 yilda (Frantsiya, Ruen), 1805 yilda (Rossiya, 

---

Moskva viloyati), 1810 yilda (Germaniya, Leyptsig) qurilgan. Rivojlanayotgan 
toʻqimachilik va shisha sanoatining ehtiyojlarini qondirish uchun soda ishlab 
chiqarish yoʻlga qoʻyildi. Birinchi soda zavodlari 1793 yilda (Frantsiya, Parij), 
1823 yilda (Buyuk Britaniya, Liverpul), 1843 yilda (Germaniya, Shyonebeck – 
Elbada), 1864 yilda (Rossiya, Barnaul) paydo boʻldi. 
XIX asr oʻrtalarida qishloq xoʻjaligining rivojlanishi bilan, sunʻiy oʻgʻitlar 
zavodlari: 1842 yilda Buyuk Britaniyada, 1867 yilda Germaniyada, 1892 yilda 
Rossiyada paydo boʻldi. Xom-ashyo manbalari sohasining barvaqt paydo boʻlishi 
bilan XIX asrning boshlarida Buyuk Britaniyaning kimyoviy ishlab chiqarish 
boʻyicha dunyoda etakchi sifatida shakllanishiga yordam berdi. XIX asr oxiridan 
boshlab iqtisodiyotning organik moddalarga boʻlgan talabining ortib borishi bilan 
Germaniya kimyo sanoatining etakchisiga aylanadi.
XX asr boshlaridan boshlaboq Germaniyada ishlab chiqarishning jadal 
rivojlanishi, ilmiy va texnologik rivojlanishning yuqori darajasi, faol savdo siyosati 
tufayli kimyoviy mahsulotlar jahon bozorini zabt etmoqda. 
Amerika Qoʻshma Shtatlarida kimyo sanoati Evropaga qaraganda keyinroq 
rivojlana boshladi, ammo 1913 yilga kelib AQSh kimyoviy mahsulot ishlab 
chiqarish hajmi boʻyicha dunyoda birinchi oʻrinni egalladi. Bunga minerallarning 
eng boy zaxiralari, rivojlangan transport tarmogʻi va kuchli ichki bozor yordam 
beradi. Faqat 80 – yillarning oxiriga kelib, Evropa Ittifoqi mamlakatlari kimyo 
sanoati AQShda ishlab chiqarishdan yana oshib ketdi. 
Kimyo sanoatida ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini oshirishning 
asosiy usullari (ahamiyatini pasaytirish tartibida) quyidagilardan iborat: resurs 
zichligini pasaytirish (maqsadli mahsulotni xom ashyodan olish, ishlab chiqarish 
chiqindilari/balastni qoʻshimcha mahsulotlarga qayta ishlash orqali), amortizatsiya 
ajratmalarini qisqartirish (ishlab chiqarish zavodlarini joriy etish hisobiga), birlik 
quvvatini 
oshirish, 
energiya 
sarfini 
kamaytirish 
(energiya 
tejaydigan 
texnologiyalarni, ikkinchi darajali energiya manbalaridan foydalangan holda 
energiya–texnologik sxemalarni joriy etish hisobiga), xodimlar xarajatlarini 
kamaytirish (har tomonlama avtomatlashtirish va ishlab chiqarishni toʻliq 
mexanizatsiyalash orqali). 
Jahon kimyo sanoati sanoat va qurilishni yangi materiallar bilan taʻminlaydi, 
qishloq xoʻjaligini oʻgʻitlar va oʻsimliklarni himoya qilish vositalari bilan 
taʻminlaydi.
Xususiyatlari: 
mashinasozlik bilan bir qatorda ilmiy – texnik taraqqiyotni aniqlaydigan 
dinamik sohalardan biri; 
yuqori ilmiy intensivlik (elektron darajasida);
kimyo sanoati xom ashyoning juda yuqori hajmdagi isteʻmolchisidir, uning 
oʻziga xos xarajatlari baʻzi hollarda tayyor mahsulot (soda, sintetik kauchuk, 
plastmassa, kimyoviy tolalar, kaliy va azotli oʻgʻitlar va boshqalar ishlab chiqarish) 
ogʻirligidan sezilarli darajada oshadi; 
katta miqdordagi xom ashyolardan tashqari kimyo sanoati (sintetik 
materiallar, soda va boshqalar ishlab chiqarish) koʻp suv, yoqilgʻi va energiya 
isteʻmol qiladi; boshqa tarmoqlar va qishloq xoʻjaligi bilan har xil aloqalarning 

---

mavjudligi; nisbatan past mehnat intensivligi, lekin ishchilarning malakasiga 
qoʻyiladigan maxsus talablar; 

kapitalning yuqori intensivligi; 

murakkab uskunalar va texnologiyalar; 

sanoatning murakkab tarkibi.