1- ma’ruza kirish

boshqaruvchi,  mo’tadillashtiruvchi  barqarorlashtiruvchi  hamda  ta’qib  etuvchi 

---

85 
 
tizimlarga  bo‘lish  imkoniyatini  beradi.  Mo‘‘tadillashtiruvchi  tizimlar,  aksariyat 
hollarda,  tezlikni  barqarorlashtiruvchi  tizimlar  bo‘lib  hisoblanadilar.  YAna 
texnologik  jarayonlarni  boshqa  parametlarini  ham  barqarorlashtiruvchi  tizimlar, 
masalan,  turli  yo‘l–yo‘l  lentasimon  materiallarni  o‘rashada  tortishish  kuchini 
o‘zgartirmay  ushlab  turuvchi,  keng  tarqalgandir.  Bu  tizimlar  rasmiy  ravishda 
barqarorlashtiruvchi  tizimlar  deb  sanalsada,  ularni  tuzilishi  hamda  ishlash 
qonuniyati  tezlikni  barqarorlashtiruvchi  tizimlarning  tuzilishidan  va  ishlash 
qonuniyatidan tubdan farq qilib, ularni alohidadan ko‘rib chiqish darkor ekanligini 
taqozo etadi. 
Taoqib  etuvchi  EYU  ABT  lari  OB  ning  holatini  rostlovchi  tizimlarni 
ifodalaydi.  Ta‘qib  etuvchi  tizimga  misol  tariqasida  harakat  yo‘nalishi  oldindan 
ma‘lum  bo‘lgan,  uchayotgan  ob‘ektni  kuzatishga  mo‘ljallangan  antenka 
qurilmasining boshqarish tizimini ko‘rish mumkin.  
Dasturli  EYUABT  ham  odatda  berilgan  dastur  asosida  o‘zgarishi  kerak 
bo‘lgan  BO  ning  holatini  boshqaradi.  Dasturli  boshqarish  tizmlar  orasidagi  farq 
berilgan  dasturlar  asosidagi  farqlar  bilan  aniqlanadi.  Hozirgi  paytda  eng  ko‘p 
tarqalgani  bu  dasturli  boshqarishning  raqamli  tizimlari  bo‘lib,  ularda  dastur 
tashuvchi  bo‘lib  disketlar  yoki  kampakt  disklar  xizmat  qiladi.  Ammo  dastur 
boshqacha  ham  berilgan  bo‘lishi  mumkin:  masalan,  nusha  olib  metall  qirquvchi 
dastgohlarda  dastur  mahsulotning  modeli  ko‘rinishida  beriladi.  EYU  ABT  ning 
masalasi, bu holda, kesuvchi asbobning xarakatini model shaklini qaytargan holda 
amalga oshirishini taominlashdan iborat bo‘ladi.  
Boshqarish  maqsadalirini  amalga  oshirish,  tizimning  ish  jarayonini 
davomida,  uning  parametrlarini  yoki  tashqi  muhitini  o‘zgarishi  tufayli 
murkkablashishi  mumkin.  Bunday  hollarda  shunday  tizimlar  qurish  kerak 
bo‘ladiki,  zero  ular  ish  sharoitining  o‘zgarishiga  moslasha  borsin,  yaoni  adaptiv 
tizim  bo‘lsin.  Adaptiv  tizimlarda  rostlagichlarning  parametrlarini  qayta  sozlash 
yoki  tizilishini  o‘zgartirish  berk  tizimlar  o‘zgarayotgan  parametrlarning  barcha 
oraliqlarida  optimal  sharoitda  bo‘lsin.  Adaptatsiya  jarayonini  tashkil  etish  usuli 
bo‘yicha  tizimlar  qidiruvchi  va  qidiruvchi  emas  bo‘lishligi  mumkin,  yaoni 
optimal  ish  sharoitlarini  avtomatik  usulda  qidiruvchi  yoki  usiz.  Undan  tashqari, 
moslashish  darajasiga  qarab  tizimlar  o’z–o’zini  sozlovchi  (ularda  ob‘ekt  yoki 
tizimning  dinamik  tavsifiyatlari  asosida  va  ish  jarayonida  olingan  tashqi  ta‘sirlar 
parametrlari 
xaqida 
olingan 
ma‘lumotlar 
bo‘yicha 
rostlagichlarning 
parametrlarining  o‘zgartirish  amalga  oshiriladi)  va  o’zi  tashkil  etuvchi 
(ob‘ektning  holati  xaqidagi  kelayotgan  informatsiyalar  asosida  boshqarish 
algoritmini shakllantirish va rostlagichlar parametrlarini hamda ularni tuzilishlarini 
o‘zgarishi amalga oshiriladi).