1. 1-§. Техника олий таълим муассасаларида қишлоқ хўжалиги соҳа мутахассисларини касбий фаолиятга тайёрлашнинг долзарб илмий муаммоси сифатида

1.1-§. Техника олий таълим муассасаларида қишлоқ хўжалиги соҳа мутахассисларини касбий фаолиятга тайёрлашнинг долзарб илмий муаммоси сифатида

Мамлакатимиздаги ижтимоий-иқтисодий ўзгаришлар, унинг халқоро таълим маконига қўшилиши мутахассисларни касбий фаолият тайёрлаш сифати муаммосини тобора кучайтирмоқда. Ўзбекистоннинг 2003 йилда Болония жараёнига қўшилиши ва Ўзбекистоннинг Европа интеграцияси шароитида зарур ўзгаришларни амалга оширишга содиқлиги Ўзбекистон олий таълимини ривожлантиришда янги йўналишни белгилаб берди.
Ўзбекистонда олий таълимни модернизациялаш-бу бутун таълим тизимини тубдан ўзгартиришга қаратилган давлат сиёсатини амалга ошириш, шунингдек, таълим тизимини норматив давлат ва халқаро ҳужжатлар ва стандартлар билан мувофиқлаштиришдан иборат. Болония жараёни мақсадлари ва усулларининг қабул қилиниши Ўзбекистонда олий таълимни модернизациялаш йўлларини белгилаб берди. Асосий мақсадлар: диплом ва малакаларни таққослаш ва тан олиш, талабалар ва ходимларнинг ҳаракатчанлигини таъминлаш, салоҳиятни бирлаштириш орқали муқобиллик ва рақобатбардошликнинг интеллектуал ўсиши. Болония жараёнининг усуллари қуйидагиларни ўз ичига олади: икки босқичли мутахассисларни тайёрлаш тизими, талабаларни ўқитиш дастурини ишлаб чиқиш учун баҳолашнинг кредит тизимини (ёки кредит бирликлари тизимини) жорий этиш, таълим хизматлари учун сифат менежменти тизимини яратишдан иборат [154, 15-б; 64, 5-6-б].
Ўзбекистон Республикаси таълим тизимини ривожлантиришнинг устувор йўналишларига асосланган таълим соҳасидаги давлат сиёсатига мувофиқ, уларни 2010 йилгача амалга ошириш бўйича чора-тадбирлар мажмуи, шунингдек 2006-2010 йилларда таълимни ривожлантириш дастури, асосий мақсад олий таълими тизимида мутахассисларни тайёрлашдир:
- тегишли даражадаги ва касбга эга малакали ходим;
- ўз касби бўйича эркин ишлай оладиган, тегишли фаолият соҳаларига йўналтирилган, мутахассислик соҳасида жаҳон стандартлари даражасида самарали фаолият кўрсатадиган малакали ходим;
- рақобатбардош, малакали, масъулиятли, доимий касбий ўсишга, меҳнат бозорида ижтимоий ва касбий ҳаракатчанликка тайёр бўлган малакали ходим [190].
В.M.Жураковский, Л.Л.Любимов, Г.У.Матушанский, Д.В.Позанкав, И.В.Федоров, В.Д.Шадриков, Н.Н.Хридина ва бошқаларнинг фикрича, олий таълимни модернизациялаш олий таълимдаги ўзгаришлар муаммолари билан шуғулланади:
- таълим тизимида (таълимнинг янги мазмунини шакллантириш, таълим тизимини такомиллаштириш ёки унинг алоҳида аспектлари, хусусиятлари, янги қонуниятлари, янги тузилмалари, таълим концепцияси, интегратив муносабатлар шакллари ва бошқалар);
- ўқитишда (билимларни эгаллашнинг махсус тури, ўқув жараёнида онгли, мақсадли илмий асосланган фаолият маҳсули сифатида, ушбу таълим тизимининг жамият ривожланишининг юқори босқичига, таълимнинг ўзгарган мақсадларига ўтишига муносабати сифатида ўқитишни қўллаб-қувватлаш, янги таълим технологияларини жорий этиш ва ундаг оқилона фойдаланиш);
- таълимда (таълим жараёнида шахснинг ўзини ўзи белгилаш учун шароит яратиш, фаолият ва фикрлаш тарзидаги ўзгаришлар, ўқитувчилар ва талабалар ўртасидаги муносабатларнинг ўзгариши, ижодий ва инновацион жамоаларни яратиш (талабалар гуруҳларида, бўлимларда, факультетларда); ҳаётнинг замонавий талабларига мос келадиган келажакдаги касб эгасининг шахсий фазилатларни ривожлантириш, инсонни нафақат "билишга", балки "фаолиятга" ҳам тарбиялаш).
Ушбу ўзгаришлар ҳар бир олий таълим муассасаси (ОТМ)га тегишли бўлиб, мавжуд бўлганидан сифат жиҳатидан фарқ қиладиган таълим тизимини яратишни, шунингдек, ушбу муаммони ҳал қилишда ҳар бир ОТМнинг муқобиллигини ўз ичига олади. ОТМнинг муқобиллиги деганда унинг кадрларни танлаш ва жой-жойига қўйишдаги мустақиллиги, қонун ҳужжатлари ва ОТМнинг Низомига мувофиқ ўқув, илмий, молиявий, иқтисодий ва бошқа фаолиятни амалга оширишдаги мустақиллиги, яъни ўз-ўзини ташкил этиш, ўз-ўзини ривожлантириш ва ўз-ўзини бошқариш тушунилади [51, 25-26-бетлар].
Диссертацияда ўрганилган мавзу нуқтаи назаридан марказий муаммонинг ўрнини келажакдаги касбий фаолиятда, хусусан, агрономик ишлаб чиқариш соҳасида ўзини ўзи англашга қодир ёшлар шахсиятининг ички гуманистик қадриятларини ривожлантириш ва сафарбар қилиш масаласи эгаллайди. Таълимнинг янги глобал фалсафаси ва стратегияси назарияси асосида "таълимнинг муҳим қисми трансмиллий ва маданиятлараро аҳамиятга эга ва кенг цивилизация оқибатларига эга бўлган энг аниқ глобал муаммоларни аниқлаш бўлиши керак" [50, 198-б]. Ернинг унумдорлигини сақлаш, табиий муҳитнинг экологик мувозанати бу улкан аҳамиятга эга бўлиб, цивилизациядан ташқари цивилизациявий оқибатларга олиб келади.
Бинобарин, қишлоқ хўжалиги ОТМлардаги таълим жараёни шундай қурилиши керакки, инсон ва табиат ўртасидаги уйғунлик ва инсониятнинг жамоавий ҳаракатларини фаоллаштириб, бўлажак мутахассис шахсига маълум таъсир кўрсатсин. Бунга фақат профессионал шахснинг ички гуманистик қадриятларини ривожлантириш орқали эришиш мумкин. Бўлажак қишлоқ хўжалиги соҳа мутахассисларининг касбий фаолиятга тайёргарлаш бу ерда шахснинг инсонпарварлик салоҳиятини ривожлантиришга, унинг онгида дунёқарашнинг ижобий компонентларининг барқарор тизимини шакллантиришга ҳисса қўшадиган педагогик шарт-шароитларни яратишда кўринади; бу ҳаётий вазиятлар ва муаммоларнинг аниқ ечимларини излаш ва конструктив таҳлил қилиш қобилияти учун зарур шартлардир.
Бўлажак қишлоқ хўжалиги соҳа мутахассисларининг касбий фаолиятга тайёргарлигини педагогик қўллаб-қувватлаш профессор-ўқитувчи ва талаба ўртасидаги янги шахсий ва институционал муносабатлар билан тасдиқланади. Агар бу ерда шериклик ва ўзаро ижодий эҳтирос ҳисси устун бўлса, ОТМдаги педагогик муносабатлар келажакда ёш мутахассиснинг ҳаётининг ижодий стратегияси учун асос бўлиб хизмат қилади. Ҳақиқий маънода шериклик ҳисси инсоният учун ахлоқий ва моддий аҳамиятга эга ғояларни биргаликда ўрганиш, тадқиқ қилиш ва амалга ошириш туйғусидир. Қуруқ тарғиб қилиш эмас, балки инсонпарварлик, рационал ва реалистик қадриятларнинг бирлашуви бўлажак мутахассисни ўзини ҳаёт қийинчиликларидан қўрқмайдиган яратувчига айлантириши мумкин.
Шу муносабат билан ОТМда бўлажак қишлоқ хўжалиги мутахассисларини касбий фаолиятга тайёрлашнинг ҳақиқий тизимини яратишнинг амалий имкониятлари масаласи табиий муаммодир дейиш мумкин.
Биз қишлоқ хўжалигининг шаклланиши ва ривожланиши, шунингдек, қишлоқ хўжалиги таълими тарихини ҳисобга олиб, С.С.Балдин, М.Э.Бумбар, А.Я.Дурнев, С.M.Стасюкевич, Б.И.Кашпур, Н.Г.Кулешов, И.A.Минаков, С.A.Пискунов, Д.Торопов ва бошқалар асарларига мурожаат қилдик. Қишлоқ хўжалиги ва қишлоқ хўжалиги таълимининг ночизиқли ва беқарор ривожланиш сабабларини тушуниш қишлоқ хўжалигида ҳам, қишлоқ хўжалиги таълимида ҳам мавжуд вазиятни башорат қилишга, шунингдек таълим жараёнини тартибга солишга, уни ўзгартиришга имкон беради. Қарийиб юз йилдан буён соҳада малакали мутахассислар етишмаслиги кузатилмоқда ва бу муаммо ҳали ҳам ташвишли ҳолатдир.
Илмий тадқиқотлар ва тарихий материалларни таҳлил қилиш асосида биз ХХ асрнинг 20-йилларидан бошлаб юқори малакали қишлоқ хўжалиги соҳа мутахассисларига эҳтиёж катта бўлганлигини англадик. Уларнинг нафақат миқдорий танқислиги, балки сифат бўйича камчиликлари ҳам мавжуд эди: техник тайёргарликнинг пастлиги, иқтисодий таълим бўйича малаканинг етарли эмаслиги ва энг муҳими, марказдан юборилган қишлоқ хўжалиги ишчилари узоқ вақт давомида шароитларга мослашишга мажбурлиги.
Мамлакатимизда қишлоқ хўжалиги ОТМларини очиш зарурлигини белгилайдиган асосий омиллар орасида қуйидагилар мавжуд бўлган:
- мамлакатимизнинг ўзига хос табиий-иқлим шароити, маҳаллий амалий тажриба мавжудлигини талаб этади,
- суғориладиган ерлар ҳажмининг ўсиши, бу йирик ишлаб чиқарувчилар сонининг кўпайиши ва уларни агрономик йўналиш бўйлаб сақлашни назарда тутади,
- минтақада мутахассисларга эҳтиёжнинг мавжудлиги, уларнинг малакаси пастлиги ва мамлакат қишлоқ хўжалиги таълим муассасаларида битирувчиларнинг камлиги.
Ўтган асрнинг 20-йилларда ҳозирги Ўзбекистон миллий университетида қишлоқ хўжалиги факультети ташкил этилган. Ушбу факультет ишининг асосий ютуқларига қишлоқ хўжалиги фанининг назарияси ва амалиётини ривожлантиришга катта ҳисса қўшган Е.И.Дорман, Б.A.Ивашкевич, С.K.Лисогорский, В.M.Савич, А.A.Строгий, К.A.Умов ва бошқалар каби истеъдодли олимлар жалб қилинган. Уларнинг саъй-ҳаракатлари туфайли минтақада маблағ етишмаслиги, жиҳозларнинг етишмаслиги ва қийин яшаш шароитлари фонида қишлоқ хўжалигининг турли соҳаларида биринчи илмий мактаблар яратилди, кўплаб битирувчилар Агрономия фанининг ривожланишига салмоқли ҳисса қўшдилар. Уларнинг профессионаллиги, қийин шароитларда таълимни ташкил этиш билан боғлиқ муаммоларни тушуниш, ўрганиш талабаларнинг касбий фаолиятга тайёргарлик даражасига катта таъсир кўрсатди [39].
Мазкур факультет негизида 1930 йил 26 майда Ўрта Осиё қишлоқ хўжалиги институти ташкил этилган. 1934 йилдан бошлаб Тошкент қишлоқ хўжалиги институти деб номланган. Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармонига кўра 1991 йилда Тошкент давлат аграр университети мақоми берилган.
Тошкент давлат аграр университетида 7 та факультет ва 30 та кафедра фаолият кўрсатмоқда. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар маҳкамасининг 2020 йил 15 декабрдаги 788-сон “Аграр таълим тизимининг 2030 йилгача инновацион ривожлантириш стратегиясини тасдиқлаш тўғрисида”ги Қарорига мувофиқ ТДАУнинг Нукус, Термиз, самарқанд филиалларини институтга айлантириш вазифаси қўйилган.
Ўзбекистон Республикасида қишлоқ ва сув ҳўжалиги бўйича мутахассисларни тайёрловчи яна бир ОТМ Тошкент ирригация ва қишлоқ хўжалигини механизациялаш муҳандислари институти (ТИҚХММИ) алоҳида ўрин эгаллайди. ТИҚХММИ 1923 йилда Туркистон давлат университети техника факультетининг гидротехника бўлими мелиорация муҳандислиги факультетининг очилган. 1929 йилда факультет негизида Ўрта Осий пахтачилик институти ташкил этилган. 2004 йил 30 мартда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар маҳкамасининг Қарори билан ТИҚХМИИ Тошкент ирригация ва мелиорация институти (ТИМИ)га айлантирилган. ТИМИ Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 24 майдаги ПҚ-3003-сонли Қарорига асосан Тошкент ирригация ва қишлоқ хўжалигини механизациялаш муҳандислари институти (ТИҚХММИ) деб қайта номланган.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 10.12.2021 йилдаги “Иқтисодиёт тармоқлари учун муҳандис кадрларни тайёрлаштизиминиинновация ва рақамлаштириш асосида тубдан такомиллаштириш чора тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-42-сон Қарори қабул қилинди. Унга кўра, ТИҚХММИ “ТИҚХММИ” Миллий тадқиқот университети деб қайта номланди. Университет гидроэнергетика, ирригация, мелиорация, қишлоқ хўжалигида инновацион техника ва технологиялар, сув тежовчи суғориш технологиялари, қайта тикланувчи энергия манбалари, геодезия ва геоинформатика, экология ва атроф муҳит муҳофазаси йўналишларида кадрлар тайёрловчи таянч олий таълим муассасаси ҳисобланади. Университет 2022 йил 1 январдан бошлаб ўзини ўзи молиялаштириш тизимига ўтказилди. Шунингдек, Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ҳамда Инновацион ривожлантириш вазирлиги ҳузурида юридик шахс мақомига эга Фундаментал ва амалий тадқиқотлар институтини ташкил этиш, университетнинг Бухоро филиали негизида Бухоро табиий ресурсларни бошқариш институти, Қарши филиали негизида эса Қарши ирригация ва агротехнологиялари институти ташкил этилди.
Ҳозирги кунда университетда Гидромелиорация, Гидротехника, Қишлоқ хўжалигини механизациялаш, Қишлоқ ва сув хўжалиги энергия таъминоти, Ер ресурсларини бошқариш, Сув хўжалигини ташкил этиш ва бошқариш факультетлари фаолият юритмоқда.
Қишлоқ хўжалиги соҳасида олий таълимнинг умумий сифатини таҳлил қилиб, шуни таъкидлаш керакки, иккинчи жаҳон урушидан олдин барча таълим муассасаларида ўқув жараёни беқарорлик билан ажралиб, қисқа вақт ичида фан дастурлари, фанлар, мутахассисликлар ўзгариб турган. Талабалар аудиторияси ва баъзи ҳолларда ўқитувчиларнинг тайёр эмаслиги сабабли дарсларнинг сифати юқори бўлмаган. Абитуриентларнинг аксарияти олий таълимда ўқиш учун етарли даражада билимга эга эмас эди. Аммо, кўриб чиқилаётган тарихий даврда барқарор таълим тузилмалари бўлмаганига қарамай, бу босқич қишлоқ хўжалиги таълимини ривожлантириш учун катта аҳамиятга эга эди. Минтақанинг табиий-иқлимий, ижтимоий ва ташкилий хусусиятлари тўлиқ ўрганилди, илмий кадрлар тайёрланди.
Иккинчи жаҳон урушидан кейин янги беш йиллик режа режа қабул қилинган. Бундан мақсад қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқаришининг минтақавий ўзига хос хусусиятларини биладиган қишлоқ хўжалиги мутахассисларини сифатли тайёрлашдан иборат эди. Бу олий қишлоқ хўжалиги таълимининг янги босқичини ривожлантиришни англатар эди.
Ҳозирги кунда қишлоқ хўжалиги ОТМларининг мақсади минтақада қишлоқ хўжалигини ривожлантиришнинг устувор йўналишлари, моддий базасини кенгайтириш, мутахассисликлар номенклатурасини кенгайтириш, маҳаллий қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришни ривожлантириш юқори малакали мутахассисларни тайёрланмоқда.
Қуйидагиларни таъкидлаш муҳимдир: Қишлоқ хўжалиги ОТМлари минтақани замон талабларига жавоб берадиган зарур мутахассислар билан таъминлайдилар, аммо қишлоқ хўжалигини ривожлантириш муаммолари бутун давлатнинг муаммоси ҳисобланади (иқтисодий, ижтимоий, сиёсий ва бошқалар). Иккинчи жаҳон урушидан кейин давлат қишлоқ хўжалигини ривожлантириш учун барча зарурий маблағларни ажратди, аммо мамлакатнинг сиёсий ва иқтисодий ҳаётининг тарихий беқарор жараёнлари қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини янада марказлаштиришга олиб келди. "Натижада аграр соҳани ривожлантиришда салбий тенденциялар кузатилди" [60].
90-йилларга келиб амалга оширилган аграр ўзгаришлар кўп қатламли аграр иқтисодиётнинг шаклланишига, турли мулкчилик ва бошқарув шаклидаги корхоналарни (ширкатлар, жамиятлар, кооперативлар ва бошқаларни) яратишга олиб келди, бу эса инқирозни янада кескинлаштирган [125]. Замонавий шароитда қишлоқ хўжалиги соҳасининг муваффақиятли иқтисодий ривожланиши учун замонавий иқтисодиёт ривожланишининг янги даври талабларига жавоб берадиган махсус ўқитилган кадрлар зарур.
Бугунги кунда ривожланган қишлоқ хўжалиги геосиёсий муаммоларни ҳал қилишга имкон беради, мамлакатнинг озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлайди, маданий қадриятлар ва анъаналарни сақлайди, экологик муаммолар ва табиатни муҳофаза қилишни ҳал қилади. Мамлактимизнинг озиқ-овқат хавфсизлиги муаммоси нафақат Қашқадарё вилояти, балки бутун Ўзбекистонга ҳам таъсир қилади. Шунингдек, мамалакатимиз бозорини исталган вақтда арзон қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари билан тўлдиришга тайёр бўлган ривожланаётган қўшни республикалар (Қирғизистон, Қозоғистон) имкониятларини ҳам ҳисобга олиш керак.
Қарши ирригация ва агротехнологиялар институти олимлари томонидан 2021-2026 йилларда Қашқадарё вилоятида қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини давлат томонидан қўллаб-қувватлашнинг комплекс дастурини ишлаб чиқдилар. Дастурда қишлоқ хўжалигининг ижтимоий-иқтисодий аҳволи таҳлил қилинади, вилоят агросаноат мажмуасини ривожлантиришнинг асосий йўналишлари ишлаб чиқилади, уни молиялаштириш ҳажми ва манбалари белгиланади. Дастурда илм-фанни ривожлантиришга алоҳида ўрин берилган, чунки қишлоқ хўжалигининг келажаги янги навлар, ҳайвонларнинг янги зотлари, қишлоқ хўжалиги экинларини етиштиришнинг янги технологиялари ва чорвачиликда янги технологиялар билан боғлиқ. Юқори сифатли касбий тайёргарликка эга одамлар ушбу истиқболли вазифаларни амалга оширишга қодир бўлади [108].
Миллий ва минтақавий лойиҳада белгиланган вазифалар, мамлакатнинг озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш зарурати қишлоқ хўжалиги мутахассисларининг сифат кўрсаткичларини ўзгартириш ва такомиллаштиришни талаб қилади. Шу муносабат билан қишлоқ хўжалиги раҳбарлари ва мутахассисларининг касбий тайёргарлик даражасига қўйиладиган талаблар сезиларли даражада ошиб бормоқда. Иқтисодий мустақиллик ва масъулият шароитида қишлоқ хўжалиги фаолияти қишлоқ хўжалиги мутахассиси касбий малакали мутахассис бўлиши, ташкилий ва коммуникатив қобилият, мустақиллик, ташаббускорлик, масъулият, рақобатбардошлик каби шахсий хусусиятларга эга бўлиши зарурлигини тақозо этади.
Қишлоқ хўжалигига айниқса таъсир кўрсатган иқтисодий инқироз, соҳада ишлайдиган юқори малакали мутахассисларнинг етишмаслиги, олий таълим тизимидаги янги давлат сиёсати Қарши ирригация ва агротехнологиялар институти бўлажак қишлоқ хўжалиги соҳа мутахассисларини касбий фаолиятга тайёрлашда яхши натижаларга эришиш учун замин яратади. Ҳудудий жиҳатдан мамлакатимизнинг жанубий Қашқадарё ва Сурхондарё вилоятларига қишлоқ хўжалиги соҳа мутахассисларини тайёрлаш ва касбий фаолиятга тайёргарлик сифатини ошириш мақсадлари институтдаги таълим ва тарбия ишлари стратегиясига мувофиқ амалга оширилади.
Шундай қилиб, мамлакатимизда қишлоқ хўжалиги таълимининг шаклланиши ва ривожланиш тарихини таҳлил қилиб, биз тарихий тажрибада қишлоқ хўжалиги мутахассисларини юқори сифатли касбий тайёрлашнинг омиллари ва анти-омиллар мавжуд деган хулосага келдик. Қишлоқ хўжалиги таълим муассасаларида таълим жараёни самарадорлигини ошириш учун қуйидагиларга алоҳида эътибор берилиши керак:
- минтақанинг табиий-иқлимий, ижтимоий ва ташкилий хусусиятлари тўғрисида хабардорлик;
- қишлоқ хўжалиги бўйича олий таълим муассасаларида таълим жараёни субъектларининг касбий ва шахсий жавобгарлигининг юқори мотивацияси;
-қишлоқ хўжалиги бўйича олий муассасаларида таълим жараёнини амалий йўналтириш, хусусан, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг ҳудудий ўзига хосликлари ҳақида маълумотга эга бўлган қишлоқ хўжалиги соҳа мутахассисларини касбий фаолиятга тайёрлаш масаласига эътибор қаратиш керак.
Бўлажак қишлоқ хўжалиги соҳа мутахассисларини касбий фаолиятга тайёрлашнинг анти-омиллари қуйидаги шаклда пайдо бўлади:
- қишлоқ хўжалиги олий таълим муассасаларида таълим жараёнининг беқарорлиги (дастурлар, фанлар, мутахассисликларнинг тез-тез ўзгариб туриши);
- талабаларнинг олий таълим муассасаларида ўқишга тайёргарлиги етарли даражада эмаслиги;
-олий таълим муассасаси профессор-ўқитувчиларнинг педагогик тайёргарлигининг етарли эмаслиги.
Мутахассисларни касбий фаолиятга тайёрлаш учун омилли ва анти-омилли шартларнинг ҳақиқий намойиши таълим жараёнини ўзгартириш истиқболини яратишга имкон беради. Таълим жараёнидаги модификация педагогика фанида батафсил ўрганилмаган ва ишлаб чиқилмаган. Унинг таърифларининг моҳияти ундаги асосий ўзгаришларни таъкидлаш учун камлик қилади. A.Н.Булико модификацияни чуқур тузилмаларга таъсир этмайдиган объект ёки ҳодисанинг кўриниши деб ҳисоблайди [38].
Этимологик жиҳатдан "модификация" сўзи французча modification бўлиб, таржимада модификация деган маънони англатади. Модификация ҳар доим ўзгаришларни ўз ичига олади, яъни маълум бир объект ёки ҳодисанинг баъзи бир ўзига хос жиҳатлари унинг асосий моҳиятини, мақсадини сақлаб қолади. Педагогик модификация нафақат когнитив, балки таълим ва тарбиянинг аксиологик жиҳатларига ҳам таъсир қилади.
Илмий адабиётларда таълим жараёнида модификациянинг умумий қабул қилинган таърифининг йўқлиги бизга бўлажак қишлоқ хўжалиги соҳа мутахассисларини касбий фаолиятга тайёрлашнинг компоненти сифатида педагогик модификациянинг ишчи таърифини киритишга асос бўлади. Ушбу таърифни шакллантиришда биз бўлажак қишлоқ хўжалиги соҳа мутахассисларини касбий фаолиятга тайёрлашнинг педагогик тизимида ривожланган анъаналарни ҳисобга олдик. Биз қишлоқ хўжалиги бўйича ОТМлардаги педагогик модификацияни яхши натижага еришиш учун касбий фаолиятга тайёргарлик жараёнини ўзгартириш, шунингдек, ихтисосликдан қатъи назар, олий таълимда бўлажак мутахассисларни тайёрлаш сифатини ошириш йўлларини излаш деб тушунамиз. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши фаолиятининг ҳозирги босқичида ва агросаноат мажмуасини ривожлантиришда асосий муаммолардан бири бу соҳани малакали, юқори маълумотли мутахассислар билан таъминлашдир. Инсон ресурсларининг ҳозирги ҳолати қишлоқ хўжалиги соҳасида ишлашни истаган рақобатбардош мутахассислар ҳақидаги идеал ғоялардан узоқдир. Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг салоҳияти маълум элементлардан иборат бўлиб, биринчи навбатда, бу инноватор етакчи ва унинг жамоаси қишлоқ хўжалиги саноатида қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг энг яхши анъаналарини ривожлантириш ва ишлатишдан манфаатдор.
Қашқадарё вилоятида йирик қишлоқ хўжалиги корхоналари ҳали ҳам барқарор фаолият юритмоқда, уларнинг раҳбарлари ўз хўжаликларини демонтаж қилиш йўлидан бормадилар ҳамда ишлаб чиқариш базасини етарли даражада сақлаб қолинди. Ҳозирги кунда ҳам вилоятимиз пахта ва ғалла етиштиришда етакчи ўринни эгаллаб келмоқда.
Шу муносабат билан агросаноат мажмуасида давлат инновация сиёсатини амалга оширишнинг асосий йўналишлари орасида кадрлар тайёрлаш биринчи ўринлардан бирини эгаллайди. Қашқадарё вилояти қишлоқ хўжалигини профессионалl кадрлар билан таъминлаш муаммоларини таҳлил қилиб, шуни таъкидлаш мумкинки, минтақанинг қишлоқ хўжалиги ихтисослашувига қарамай, қишлоқ хўжалигида қишлоқ хўжалиги таълимининг юқори малакали мутахассислари билан таъминлаш ишлаб чиқариш соҳаси, савдо ва хизматларга қараганда анчагина паст.
Яқин йилларгача Қашқадарё вилоятида учта ОТМ: Қарши давлат университети ва Қарши муҳандислик-иқтисодиёт институти, ТАТУ Қарши филиали мавжуд эди. 2018 йилдан яна учта ОТМ: ҚДУ нинг педагогика институти, ТКТИ Шахрисабз филиали, Қарши ирригация ва агротехнологиялари институти ташкил қилинди. Қишлоқ хўжалиги соҳа мутаххассисларини тайёрлашда ҚМИИ ва ҚИАИ вилоятда етакчилардан ҳисобланади.
Г.Кулик, А.Шелепа, М.Лемешев, Д.Торопов, Т.Исахметов ва бошқа оимларнинг илмий-тадқиқот ишларини таҳлил қилиб, қишлоқ хўжалигини юқори малакали кадрлар билан таъминлашга ва натижада замонавий тенденцияларга ва ижтимоий йўналтирилган иқтисодиётга жавоб берадиган саноатни ривожлантиришга тўсқинлик қиладиган иккита сабаб гуруҳини аниқладик.
Биринчи гуруҳга битирувчилар учун қишлоқ хўжалиги фаолиятини ёқтирмаслик сабаблар киритилди:
1. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш, қишлоқ хўжалиги корхоналари таркибининг кескин ўзгариши барча даражадаги ва таклифлардаги кадрларга бўлган талабнинг номувофиқлигига олиб келди, бу эса ўз навбатида паст малакага эга ишчилар соҳада қолишига ёрдам берди. "Тадқиқотлар кўрсатишича, қишлоқ хўжалиги ишчиларининг 50% дан ортиғи касбий махсус маълумотга эга эмас" [107, 5-6-б].
2. Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг айрим менежерларининг бозор жараёнлари тўғрисида билимининг пастлиги қишлоқ хўжалиги фаолиятининг юқори самарадорлигини таъминламайди, шунинг учун ОТМ битирувчилари йирик қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариш бирлашмаларида ишлашни афзал кўришади. Техник жиҳозлари ёмон бўлган кичик ва ўрта қишлоқ хўжалиги корхоналари битирувчиларни ўзига жалб қилмайди.
3. Юқори малакага эга бўлган кадрларни тайёрлаш заруратида кўпгина раҳбарларнинг тушунчаси йўқ. Бундай менежерлар фаолиятининг замонавий иқтисодиёт талабларига ва ташқи ва ички муҳит шароитларига зид келади [195].
4. Шаҳар ва қишлоқ ўртасидаги мавжуд тафовут анча юқори эканлиги. Қишлоқ жойларда ишга келган олий маълумотли ёшлар муаммолар мажмуасига дуч келишмоқда:
- кам иш ҳақи, иш ўрнининг деярли йўқлиги;
- ноқулай демографик вазият: ишчи кучининг чет элга кетиб қолганлиги (миграциянинг юқори кўрсаткичи мавжудлиги).
- шаҳарда иш топиш осонлиги, ҳатто малакасиз меҳнатга ҳам юқори ҳақ тўланиши; шаҳар ҳаётининг маданий ва кундалик афзалликлари қишлоқ имкониятларидан сезиларли юқори эканлиги.
5. Қишлоқ хўжалиги фаолиятининг мавсумийлиги - "иссиқ мавсум" касбий фаолиятда узоқ танаффуслар билан ўзгариб туради. Қишлоқ хўжалиги меҳнатининг об - ҳаво шароитларига боғлиқлиги. Қурғоқчилик, сув танқислиги.
6. Инфратузилманинг ривожланмаганлиги. Ўрим-йиғим пайтларда фермер хўжаликлари ҳар доим ҳам бутун ҳосилни тўлиқ йиғиб олишга ва қайта ишлашга тайёр эмаслиги.
Иккинчи гуруҳ сабаблари мутахассисларни тайёрлаш муаммолари билан боғлиқ, яъни:
1. Кадрлар тайёрлаш даражасининг замонавий қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг эҳтиёжлари даражасидан, ҳам миқдор, ҳам сифат жиҳатидан орқада қолиши. Кучли корхоналарнинг айрим менежерлари битирувчиларнинг заиф назарий билимлари, илм-фаннинг сўнгги ютуқларидан фойдалана олмасликлари, лойиҳа, иқтисодий ва амалий фаолиятга тайёр эмаслиги, ташаббускорлик ва мустақилликнинг йўқлигини таъкидлашади.
2. Ўрта ва паст даражадаги битирувчиларнинг амалий кўникмалари-кўпинча тўғридан-тўғри қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида ўқитиш ва битирувгача бўлган амалиётнинг сифатсизлиги, ҳамма жойда ҳам талабаларга ишлаб чиқариш вазифаларини ҳал қилишга рухсат берилмайди.
3. Кўпгина битирувчилар қишлоқ хўжалиги фаолиятининг ўзига хос хусусиятларини минтақада қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини ривожлантиришда ўзларининг ижтимоий ролини тушунмайдилар.
4. Касбий фаолиятни ривожлантириш учун узоқ муддатли режаларни туза олмаслик.
Шуни алоҳида таъкидлашни лозимки, барча сифат кўрсаткичлари бўйича олий маълумотига эга битирувчилар шаҳар шароитида ишлашга ҳаракат қилмоқдалар. "Қишлоқ хўжалиги ва умуман қишлоқ хўжалигини ривожлантириш истиқболлари учун ҳақиқий фожиа-бу юқори малакали мутахассисларнинг 90% иқтисодий соҳани тарк этганлигидир. Қишлоқ хўжалиги корхоналарида ишлашга ОТМ битирувчиларининг 3% дан кўпроғи қишлоққа боради ..." [115, 6-б].
Қишлоқ хўжалигини малакали кадрлар билан таъминлашга тўсқинлик қилаётган сабабларни бартараф этиш учун комплекс ёндашув зарур. Қишлоқ хўжалиги соҳасидаги етакчи мутахассисларнинг илмий нашрларини таҳлил қилиш бизга меҳнат бозорида талаб қилинадиган мутахассисга қўйиладиган энг муҳим талаблар рўйхатини аниқлашга имкон берди. Замонавий қишлоқ хўжалиги мутахассиси:
- ишлаб чиқариш, технологик, ташкилий, бошқарув ва илмий-тадқиқот фаолиятида касбий вазифаларни самарали бажариш учун етарли бўлган касбий тайёргарликка эга бўлиш; замонавий экологик хавфсиз ишлаб чиқариш технологияларини жорий этиш; қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқариш ва сотишнинг энергия ва иқтисодий самарадорлигини ҳисоблаш; қишлоқ хўжалиги ерларидан оқилона фойдаланишни таъминлаш; қишлоқ хўжалиги ерларини дала ишлари ва машина ва ускуналарнинг ишлашини таъминлаш;
- касбий фаолият самарадорлиги ва оптималлигини аниқлашда, бизнес технологияларини моделлаштиришда илмий тадқиқот усулларини билиш ва қўллай олиш; ривожланган фикрлаш қобилиятига эга бўлиш-стандарт ва ностандарт вазиятларда ақлий жараёнларни амалга ошириш; глобал тармоққа киришни билиш, олинган билимларни ўзгартира олиш, инновацион технологиялардан фойдаланиш; замонавий ахборот-технологияларидан билимларга эгалик;
- ташкилий, бошқарув ва коммуникатив қобилиятларга эга бўлиш, касбий ва ташкилий фаолият муаммоларини ҳал қилиш учун жамоада ишлаш; жамиятдаги ўзгаришларга мослаша олиш, жамоанинг ижтимоий бирдамлигини таъминлаш;
- ҳаёт давомида ўқиш учун барқарор ижобий мотивацияга эга бўлиш, мустақил равишда билим олиш ва кўникмаларни такомиллаштириш кўникмаларига эга бўлиш; касбий фаолият стратегиясини ишлаб чиқиш учун методология, лойиҳалаш ва таҳлилий кўникмаларга эга бўлиш, касбий компетенциясининг шаклланганлиги;
- замонавий фуқаролик жамиятида яшаш учун қадриятларга, зарур фуқаролик ва ижтимоий компетенцияларга эга бўлиш; жавобгарликни ўз зиммасига олиш.
Шундай қилиб, меҳнат бозорида талаб қилинадиган замонавий мутахассис ушбу талабларга жавоб берадиган касбий тайёргарликни олиши керак.
Замонавий ОТМда бўлажак қишлоқ хўжалиги соҳа мутахассисларининг касбий фаолиятга тайёргарлигини ривожлантиришда ички шахсий ривожланишнинг динамик тизими сифатида ташкил етиш, касбий ва коммуникатив тажрибани тўплаш, шунингдек талабаларга фаол ҳаёт яратувчиси сифатида ўз салоҳиятини ривожлантириш учун қулай шарт-шароитларни яратишда тақдим этилади.
Шу муносабат билан биз таълим жараёнини такомиллаштириш ёндашувларини тушуниб, В.П.Зинченко ва И.B. Котова томонидан ишлаб чиқилган тамойилларга таяндик. Булар ривожланишнинг ижодий табиати; ижтимоий-маданий ривожланишнинг етакчи роли; биргаликдаги фаолият ва алоқа; ривожланиш зонасини аниқлаш; инсон ривожланишининг барча босқичларининг доимий қиймати; фаол шахс тамойили; ўзаро йўналиш ва ташқи ривожланиш ва нотекис ривожланиши [70, 146-152-б]. Шунингдек, олий таълимининг махсус таълимдаги замонавий жаҳон тенденцияларига мувофиқлиги; касбий таълимни фундаментализация қилиш, унинг билим олишнинг психологик жараёнлари билан боғлиқлиги, дунё қиёфасини шакллантириш; тизимли билимларни олиш; касбий таълимни индивидуаллаштириш ва маълум бир касб вакили учун зарур бўлган касбий муҳим фазилатларни ўрганиш [97].
"Касб" атамаси одатда инсон мавжудлигини моддий қўллаб-қувватлаш манбаи бўлган меҳнат фаолияти турини англатади. Шунингдек, у муайян шахсга хос бўлган, мақсадли ўқитиш натижасида эгалланган махсус билим, кўникма ва амалий кўникмалар мажмуаси билан ҳам ажралиб туради [38, 567-б].
Н.В.Кузминанинг фикрича маълум бир касбга тайёрлаш "... ходимларни оммавий ишлаб чиқариш билан ва ташқи белгиланган стандартлар ва қоидаларга риоя қилишдан иборат" [105]. Ю.Г.Фокин "таълим" атамасини "юқори малакали мутахассисларнинг муайян амалий фаолият учун зарур бўлган ахборот ва кўникмаларни ўзлаштириш" деб таърифлайди [187, 32-б]. Шу билан бирга, олий таълимда ўқитишнинг мақсади касбий маълумот ва кўникмаларни оддий эгаллашдан иборат эмас. Олий таълим тизими "таълим" тушунчаси билан узвий боғлиқдир. "Таълим" тушунчасининг классик таърифидан келиб чиқиб, мутахассисни тайёрлаш-бу давлат томонидан таълимнинг маълум даражаси сифатида тан олинган инсониятнинг объектив тажрибасининг кўплаб элементларини ўқитиш предмети томонидан ўзлаштирилишига олиб келадиган жараён. Шу муносабат билан "касбий тайёргарлик" тушунчаси билан "касб таълими" тушунчаси ўртасида айният белгисини қўйиш мумкин деб ҳисоблаймиз. Бу ҳолатни А.K.Маркова олиб борган тадқиқотларда қуйидагича қайд этилади: "... профессионал таълим тушунчаси касбий (махсус) таълим, касб-ҳунар, махсус ўрта ва олий ўқув юртларида таълим олишнинг асосий йўли сифатида белгиланиши мумкин ..." [121, 24-б]. Таълим инсонга зарур билим ва кўникмаларни эгаллашга ёрдам бериш учун мўлжалланган бўлиб, унинг ёрдамида моддий ишлаб чиқариш сифат ва миқдор жиҳатдан кўпаяди "... таълим шахснинг ижодий салоҳиятининг ўсишига ёрдам беради" ва ҳаётнинг барча соҳаларида жамоа ютуқлари учун яхши муносабатларга етакчи, шахснинг ўрнини ўзгартириш керак [50, 197-б].
Замонавий таълим фаолиятининг ўзига хос хусусиятлари бўлажак мутахассисларнинг самарали касбий фаолиятга ижодий тайёргарлигини ривожлантириш, ижодий ўзини такомиллаштириш ва ўзини ўзи англаш, касбий ўсишни ривожлантириш учун шароит яратишни назарда тутади. Бунинг учун бўлажак мутахассисларнинг касбий тайёргарлиги назарий ва амалий машғулотлар ҳамда шахсий ўсишнинг мақбул комбинацияси асосида амалга оширилиши керак. Касбий тайёргарликнинг компонентлари табиатда синкретик, яъни олий таълим тизимининг барча компонентларига ўзаро боғлиқ [40].
E.A.Бурдуковскаянинг фикрига кўра, касбий тайёргарлик динамик тизим бўлиб, унинг компонентларида биринчи курсдан тўртинчи курсгача ички ривожланиш мавжуд, касбий ва коммуникатив тажрибани тўплаш жараёни амалга оширилади. У замонавий жаҳон тенденцияларига мос келиши, замонавий профессионал, ихтисослашган билимларни тақдим этиши, дунёқараш ва шахсий фазилатларни шакллантириши, маълум бир касб вакили учун зарур бўлган касбий муҳим хусусиятларни ҳисобга олиши керак [40, 23-бет].
Талабаларнинг шахсиятни касбий ўзини ўзи англаш учун фаол мотивациясини шакллантиришни ҳиссий тайёргарликсиз амалга ошириб бўлмайди. Олий таълим муваффақиятини белгилайдиган муҳим психологик лаҳза-бу маълум бир касбни эгаллашга "тайёрлик"дир (ҳиссий, мотивацион). Ички ресурсларни таҳлил қилиш ва уларни касб талаблари билан боғлаш натижасида инсон томонидан амалга ошириладиган касбни танлаш инсоннинг жамиятда ўзини ўзи тасдиқлашининг асосидир.
Олий таълим муассасасида қишлоқ хўжалиги касбини танлаш ёввойи табиат билан алоқани танлаш, кўплаб техник воситаларининг мақсади ва имкониятларини билиш, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини ташкил этиш ва иқтисодиёти тўғрисида билимдир. E.A.Климов томонидан белгиланган касблар таснифида "одам-ёввойи табиат" биринчи ўринда туради. Ушбу турда ўсимлик ва тирик организмлар ва уларнинг мавжуд бўлиш шароитлари билан шуғулланадилар. Цивилизация, инсоният маданияти, биринчи навбатда, қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқариш маданияти, қишлоқ хўжалиги, чорвачилик ва бошқалар. Одамлар табиатнинг истеъмолчилари ва келиб чиқиши табиатда бўлган маҳсулотларни ишлаб чиқарувчилардир. Инсон фаолияти, авваламбор, табиат ресурсларидан фойдаланиш билан боғлиқ [94, 262-б].
Ёввойи табиат билан алоқани танлаш нафақат умумий асослар ва юқори даражада ихтисослашган соҳада зарур билимларга эга бўлиши керак. Бундан ташқари, кўплаб техник воситаларининг мақсади ва имкониятларини билиш, тегишли ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва иқтисодиётини билиш талаб этилади. "Ушбу турга тегишли ишлаб чиқариш турлари бошқарувнинг катта марказлашувини англатмайди, шунинг учун бу ерда бошқа амалиёт турларига қараганда кўпроқ "ҳар бир талаба ўз маневрасини билиши керак", дейилади А.В.Суворов " [94, 292-б].
Бўлажак қишлоқ хўжалиги соҳа мутахассисларининг замонавий касбий тайёргарлиги ўз салоҳиятини билишга асосланган шахсий ва касбий ҳаракатчанлигини инқирозга қарши тарбиялашни ҳам ўз ичига олиши керак. Олий таълим муассасаларида касбий тайёргарликнинг самарали воситаси бўлиб, мутахассисларнинг ҳаёт фаолиятининг профессионал соҳаси, унда муваффақиятга эришиш йўллари ҳақидаги ғояларини кенгайтириши мумкин. Шундай қилиб, бўлажак қишлоқ хўжалиги мутахассисларини унинг сифатини ошириш учун касбий фаолиятга тайёрлаш 1-расмда келтирилган.

1-расм. Бўлажак қишлоқ хўжалиги мутахассисларини касбий фаолиятга тайёрлаш элементлари.
Натижада, биз бўлажак қишлоқ хўжалиги мутахассисларининг касбий фаолиятга тайёргарлиги аҳамиятини тушунишнинг муҳим нуқтасини таъкидлаймиз: биргаликда кўриб чиқилган барча шакллар олий таълим муассасаларида қишлоқ хўжалиги мутахассисларининг касбий тайёргарлаш элементлари (ривожланишнинг тарихий хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда); ўқув жараёнини педагогик ўзгартириш; ички шахсий ривожланишнинг динамик тизими сифатида талабаларни касбий фаолиятга тайёрлаш, касбий ва коммуникатив тажриба тўплаш; талабаларни шахсий ва касбий ҳаракатчанлигини ва касбий тайёрлаш сифатини ошириш, педагогик қўллаб-қувватлаш.
Кейинги параграфда олий таълим муассасаларида бўлажак қишлоқ хўжалиги соҳа мутахассислариниг юқори сифатли касбий тайёргарллашни ташкил этишнинг ҳақиқий ва истиқболли имкониятлари кўрсатилади.