1-2-mashg’ulot Mavzu: Dastlabki introdusentlarni tanlash uslublari (Meyer, Selyaninov, Kultiyasov, Rusanov va boshqalar). Metodlar to‘g‘risida tushuncha. Aniq o’quv maqsadi

---

1-2-mashg’ulot 
Mavzu: Dastlabki introdusentlarni tanlash uslublari (Meyer, Selyaninov, 
Kultiyasov, Rusanov va boshqalar). Metodlar to‘g‘risida tushuncha.
Aniq o’quv maqsadi: urug’ va maysaning tuzilishini aniqlаsh va o’rganish. 
Mashg’ulot shakli: amaliy 
 Mashg’ulot metodi: an’anaviy, aqliy hujum. 
O’simliklar introduksiyasi o’simliklarning qandaydir xillarini boshqa rayon 
mintaqalaridan olib kelinib seleksiya ishida foydalanish introduksiya bilan bog’liq. 
«Introduksiya» lotincha «kiritish» demakdir. Introduksiya deb- o’simlik tur 
yoki navlarini, ular ilgari o’smagan (ekilmagan) mamlakat yoki mintaqaga 
(o’smagan joyiga yoki sharoitga) olib kelib kiritilishiga aytiladi. 1967 yildan 
boshlab VIR, Vavilov nomidagi o’simlikshunos-lik ilmiy tadqiqot instituti deb 
yuritiladi.
Vavilov introduksiyaning nazariy asoslarini yaratib 1 chi bo’lib madaniy 
o’simliklarning geografik tarqalishi to’g’risidagi qonuniyatni yaratdi. O’simlik 
turlarining asosiy qismi Xitoy, O’rta Yer dengizi, Efiopiya, Amerika 
mamlakatlardan tarqalgan bo’lib, makkajo’hori, tamaki, lavlagi, moy ekinlari 
bizning mamlakatimizga Amerikadan keltirilgan. 
O’simliklarning birlamchi introduksiyasi ibtidoiy jamoa tizimida vujudga 
kelgan bo’lib, ilgari faqat mahalliy o’simliklar odamlar yashaydigan hududlarda 
ekilgan bo’lsa, keyinchalik esa qo’shni qabilalar o’rtasida urug’lar almashtirilib 
sifati va hosildorligi past bo’lgan o’simliklar ekishdan chiqarib tashlangan.
Yashash sharoitining o’zgarishi bilan aholi sonining ko’payishini yangi 
qit’alarining ochilishi va mamlakatlar o’rtasida savdo-sotiq ishlarini amalga 
oshirish bilan o’simliklarning yangi nav va turlari introduksiya qilingan. 
Odamlarning bir joydan ikkinchi joyga ko’chib yurishi madaniy 
o’simliklarning tarqalishiga va ularning geografiyasining o’zgarishiga olib kelgan. 
Bir qator davlatlar o’zining qishloq xo’jalik sohasini chetdan keltirilgan o’simliklar 
hisobiga yaratganlar.
Rossiyada birinchi 1700-yildan boshlab o’simlik kolleksiyalarini yig’ish 
bo’yicha ekspeditsiyalar tashkil etilgan. 
Grechev Rossiyaga 250 ming o’simliklarni olib kelgan. Amerikadan 
Yevropaga kelgan kungaboqar o’simligi 1870-yilga kelib texnika ekiniga aylandi. 
Kanada, Chili, Efiopiya, Mesopotamiya, Fransiya kabi davlatlarga Rossiyadan 
introduksiya qilingan. 
Akademik N.I.Vavilov tomonidan yer sharida uchraydigan o’simliklarni 
yig’ib terib olish va saqlash bo’yicha dunyoda birinchi boshlang’ich material 
yaratish uchun jahon kolleksiyasi tashkil etilgan o’sha paytida (kolleksiya 

---

tarkibidagi o’simliklar) 300 dan ziyod mamlakatlarga ekspeditsiyalar tashkil 
etilgan.
Kolleksiyani yaratishda Regel, Bukasov, Jukovskiy, Dorofeyev, Pisarev kabi 
olimlarning hissasi katta. O’rganish natijasida kolleksiya tarkibidagi o’simliklar 
orasidan qurg’oqchilikka, kasalliklarga, sovuqqa va hasharotlarga chidamli, 
qimmatli, belgi xususiyatlari bo’yicha geografik guruhlar aniqlangan. 
O’zbekistonda ham VIR kolleksiyasidan foydalanib turli xil ekinlarning 700 
dan ortiq turlari aniqlangan bo’lib, ulardan boshlang’ich material sifatida 
foydalanib g’o’za, bug’doy va boshqa sabzavot ekinlarining yangi navlari 
yaratilmoqda.
Bug’doy 216 mln.gektar dunyo dehqonchiligida ekiladi. Qadimiy ekinlardan 
biri bug’doy 7000 yillardan boshlab Iroq, Misr, Xitoy kabi davlatlarda ekilib 
kelingan. Jahon dehqonchiligida ekilish maydoni bo’yicha birinchi o’rinda turadi. 
O’zbekistonda esa 4,3 ming gektar sug’oriladigan, 793 ming gektar lalmi joylarga 
ekiladi.
Markaziy Osiyo hududida o’tkazilgan arxeologik qazilmalar davrida, pakana 
bo’yli bug’doy (T.monococcum), yumshoq bug’doy (T.aestinem), turgidum turlari 
yetishtirilganligi aniqlangan. Bug’doy yetishtirish maydoni bo’yicha Rossiya 
birinchi o’rinda, qayta ishlash bo’yicha Amerika, Kanada, Argentina, Fransiya 
davlatlari kiradi.
Qattiq bug’doy eng issiq o’lkalar Misr, Jazoir, Afrika davlatlarida yetishtiridi. 
Bug’doyning barcha turlari xromosomalar soni bo’yicha genetik guruhga bo’linadi. 
1. Diploid n=7, 2 n=14 
Bu guruhga: Yovvoyi urartu, Monokokkum. 
2. Temraploid n=14, 2 n=28 Temofevka bug’doyi, Qattiq bug’doy. 
3. Geksoploid turlari n=21, 2 n=42 Yumshoq bug’doy - Tr.aestinem, Spelta – 
Tr.spelta Tr.Vavilov. 
4. Oktoploid n=28, 2 n=56
Bu turkumdagi bug’doy turlari sun’iy yaratilgan bo’lib, kolxisin eritmasi 
ta’sir ettirish yo’li bilan yaratiladi. 
Topshiriq: 
1.Urug’larning kattaligi ko’chat o’sishiga ta’sir qilish yoki qilmasligini empirik 
tarzda aniqlang. 
2.Urug’larning ekish vaqti va ekish chuqurligida nimalarga ahamiyat berdingiz.