1. Aksiyalar va ularning xususiyatlari

1.Aksiyalar va ularning xususiyatlari
O‘zbekistonda aksiya tushunchasi «Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqida»gi Qonunda belgilab qo‘yilgan. Unda aksiyaga quyidagicha ta’rif beriladi:
«Aksiya – o‘z egasining aksiyadorlik jamiyati foydasining bir qismini dividendlar tarzida olishga, aksiyadorlik jamiyatini boshqarishda ishtirok etishga va u tugatilganidan keyin qoladigan mol-mulkning bir qismiga bo‘lgan huquqini tasdiqlovchi, amal qilish muddati belgilanmagan, egasining nomi yozilgan emissiyaviy qimmatli qog‘oz»¹.

Aksiyalarga quyidagi fundamental xususiyatlar xosdir:
aksiya – bu aksiyadorlik jamiyati mulkiga egalik qilish tituli;
aksiya yakuniy qaytarish muddatiga ega emas, aksiya (klassik holatda) – bu puli qaytarilmaydigan qimmatli qog‘oz (masalan, obligatsiyadan farqli ravishda);
cheklangan javobgarlik (mas’uliyat). Investor aksiyaga kiritgan miqdordagi mablag‘dan ko‘p yo‘qotishi mumkin emas. Investor butun jamiyatning majburiyatlari bo‘yicha javob bermaydi;
aksiyalar bo‘linmasligi (u taqdim etadigan huquqlar bo‘linmasligi). Bitta ovoz huquqini beradigan aksiyaga egalik qiladigan ikkita shaxs doimo, istalgan holatda ham aksiyadorlar yig‘ilishida faqat bitta ovoz huquqiga ega bo‘ladi. Boshqacha qilib aytganda, agar aksiya bir nechta shaxsga tegishli bo‘lsa, ularning barchasi aksiyaning bitta umumiy egasi hisoblanadi.
Aksiyalar o‘z egalariga uch xil turdagi huquqlarni taqdim etadi:
foyda olishda ishtirok etish (dividend);
boshqaruvda ishtirok etish (ovoz huquqi);
tugatish paytida mulk ulushiga egalik qilish (tugatish qiymati).
Aksiya uning egasiga qo‘shimcha huquqlar ham taqdim etishi mumkin (bu qonun bilan belgilanishi yoki kompaniya nizomida ko‘rsatilishi mumkin). Masalan, kompaniya haqida axborot olish huquqi, agar aksiyador ovoz berishda ishtirok etmagan yoki bir nechta qarorlarga qarshi ovoz berga bo‘lsa, kompaniyadan uning aksiyalarini qayta xarid qilishni talab qilish huquqi – bu huquqlar qonun bilan belgilab qo‘yilgan va investorlarning huquqlarini himoya qiladi.
Aksiya taqdim etishi mumkin bo‘lgan qo‘shimcha huquqlarga oltin aksiya yorqin misol bo‘la oladi. U kompaniya nizomida uni «oltin» qiladigan maxsus huquq – eng muhim masalalar bo‘yicha qolgan barcha aksiyadorlarning qarorlarini to‘sib qo‘yish huquqini istisno qilganda kompaniyaning boshqa aksiyalaridan umuman farq qilmaydi. Bunday aksiya, qonunchilikka muvofiq, xususiylashtirish jarayonida paydo bo‘lishi va faqat ijroiya hukumati organlariga tegishli bo‘lishi mumkin. U kompaniyadan aktivlarni chiqarishning oldini olish maqsadida chiqariladi.
Ushbu aksiya uning egasiga quyidagi masalalar bo‘yicha yig‘ilish qaror qabul qilganda VETO huquqini beradi:
aksiyadorlik jamiyati nizomiga qo‘shimcha va o‘zgarishlar kiritish;
jamiyatni qayta tashkil qilish va tugatish;
aksiyadorlik jamiyati mulkini garovga qo‘yish, ijaraga berish, sotish yoki boshqa shaklda boshqalar ixtiyoriga o‘tkazish;
sho‘ba korxonalar tashkil qilish;
boshqa korxonalarda ishtirok etish.
Belgilangan muddat yakun topishi bilan oltin aksiya sotiladi, barcha qo‘shimcha huquqlarni yo‘qotadi va oddiy aksiyaga aylanadi. Aksiyani ishonch aossida boshqarish va garovga qo‘yishga ruxsat etilmaydi.
Aksiyalar paketiga egalik qilish ham ularning egasiga qo‘shimcha huquqlar berishi mumkin, lekin shu bilan birga, ayrim majburiyatlar ham kelib chiqadi. Masalan, kapitalning 1% iga teng bo‘lgan aksiyalar paketiga egalik qilish investorga aksiyadorlarning to‘liq ro‘yxati bilan tanishi chiqish huquqini beradi, 30% aksiyalarga egalik qilish esa – qolgan barcha aksiyadorlarga ularning aksiyalarini sotib olishni taklif qilish majburiyatini yuklaydi.
2. Obligatsiyalar bozori
Obligatsiyalar moliya bozorining muhim instrumenti.
Obligatsiyalar yemitentlari.
Obligatsiyalar tasnifi.
Davlat obligatsiyalari.
Munitsipal obligatsiyalar.
Korporativ obligatsiyalar va ularni muomalaga chiqarish shartlari.
Xorijiy obligatsiyalar.
Muddatiga ko‘ra obligatsiyalar turlari.
Joylashtirish shakliga ko‘ra obligatsiyalar turlari.
Kupon to‘lovlariga ko‘ra obligatsiyalar turlari.
Ta’minlangan va ta’minlanmagan obligatsiyalar.
Konvertatsiyalanuvchi obligatsiyalar.
Obligatsiyalar qiymati va daromadliligi.
O‘zbekiston obligatsiyalar bozoridagi holat.

3.1. Obligatsiyalar tushunchasi va asosiy xususiyatlari

Obligatsiyalar qimmatli qog‘ozlarning asosiy turlaridan biri hisoblanadi. Qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha jahon qarzlarining taxminan 95% i aynan obligatsiyalarga tegishli.
Obligatsiya – emission qimmatli qog‘oz bo‘lib, uning egasiga obligatsiya emitentidan obligatsiyada ko‘zda tutilgan muddatda uning nominal qiymati va unda qayd qilingan shu summadan yoki boshqa mulk ekvivalentidan foiz olish huquqini beradi.
Aksiyalardan farqli ravishda, obligatsiyalar doimo nominalga ega bo‘ladi.
Nominal – bu emitent belgilangan vaqt oralig‘idan so‘ng qaytarish majburiyatini o‘z zimmasiga oladigan qarz miqdoridir.
U yoki bu mamlakatning obligatsiyalar bozori hajmi chiqarilgan obligatsiyalar (va boshqa qarz qimmatli qog‘ozlari) nominallari yig‘indisi bo‘yicha baholanadi.
Obligatsiyalar nazariyasining rivojlanishiga F.Fabossi ulkan hissa qo‘shgan. Uning «Obligatsiyalar bozori» kitobi qayd qilingan daromadli vositalar sohasida fundamental asar hisoblanadi.

3.2. Obligatsiyalar tasnifi

Emitent nuqtai nazaridan obligatsiyalar quyidagi turlarga bo‘linadi:
davlat obligatsiyalari va munitsipal obligatsiyalar (ayrim xalqaro tashkilotlarning hujjatlarida ular ommaviy – «public» obligatsiyalar deb ataladi);
xususiy yoki korporativ obligatsiyalar (korxonalar/kompaniyalar obligatsiyalari);
xalqaro tashkilotlar obligatsiyalari.
Muddati bo‘yicha obligatsiyalar quyidagilarga ajratiladi:
qisqa muddatli obligatsiyalar (odatda, 1 yilgacha);
o‘rta muddatli obligatsiyalar (qoidaga ko‘ra, 1–10 yil);
uzoq muddatli obligatsiyalar (10 yildan ortiq).

3.1-rasm. Obligatsiyalar tasnifi

Resurslar jalb qilinadigan (obligatsiyalar chiqariladigan) bozorlarning siyosiy-geografik mansubligiga qarab quyidagilarni ajratib ko‘rsatish mumkin:
ichki zayom obligatsiyalari;
xorijiy zayomlar obligatsiyalari (xalqaro obligatsiyalar).
Xalqaro obligatsiyalar, o‘z navbatida, asosan yevroobligatsiyalar (eurobonds, euronotes) va xorijiy obligatsiyalar (foreign bonds) bilan ifodalanadi. Shuningdek, xalqaro obligatsiyalarning bank qarzlarini sekyuritizatsiya qilish tartibida paydo bo‘lgan turlari ham bor, masalan, Breydi obligatsiyalari (1980-yillar oxiri va 1990-yillar boshida bir qator rivojlanayotgan mamlakatlar hukumatlari tomonidan chiqarilgan), hozirgi paytda amalda to‘liq puli qaytarilgan). Moliya bozorlari globallashuvi va baynalmilallashuvi jarayonlarining ko‘rinishlaridan biri qarzdorlik umumiy strukturasida tashqi zayom obligatsiyalari ulushining o‘sishi hisoblanadi.
Daromad to‘lash usuli bo‘yicha obligatsiyalar quyidagi turlarga bo‘linadi:
foizli (kuponli) obligatsiyalar;
diskont obligatsiyalar².
Kupon – investorning daromadi hisoblangan obligatsiya nominalidan belgilanadigan foiz. Hujjatli obligatsiyalar uchun kupon – unda kupon (foiz) stavkasi raqam bilan ko‘rsatilgan kesib olinadigan talon. Kamida bir yilda bir marta to‘lanadi.
Kupon summasi – obligatsiyalar bo‘yicha qattiq summada vaqti-vaqti bilan to‘lanadigan daromad.
Kupon stavkasi – kupon qiymatining foizdagi nominalga nisbati.
Foizli obligatsiyalar bo‘yicha foiz daromadi muntazam to‘lanishi ko‘zda tutiladi. Kupon stavkasi nominalga yillik foizlarda belgilanadi. Kuponlar bir martalik to‘lov bilan yoki yiliga bir nechta to‘lov bilan to‘lanishi mumkin. Bu holatda kupon stavkasi to‘lovlar soniga proporsional ravishda bo‘linadi.
Xorijda indeksatsiya qilingan obligatsiyalar keng tarqalgan bo‘lib, ularda nominal va foiz stavkasi biron-bir indeks yoki aktiv narxiga bog‘lab qo‘yilgan bo‘ladi (eng tarqalgan holat – nominalni narxlar indeksiga bog‘lab qo‘yish).
Obligatsiyalar bo‘yicha foiz to‘ovlari qayd qilingan (butun obligatsiya muddati davomida yoki shu muddatning belgilangan davrlarida o‘zgarmas) stavka bo‘yicha va o‘zgaruvchan (ya’ni biron-bir bozor stavkasining o‘zgarishiga qarab o‘zgaradigan, xalqaro bozorda bu odatda LIBOR) stavka bo‘yicha amalga oshirilishi mumkin. Jahon amaliyotida lotereya turidagi o‘yinlar asosida foiz to‘lovlari to‘langan holatlar ham ma’lum³.
Diskontli obligatsiyalar bo‘yicha foiz to‘lovlari ko‘zda tutilmaydi. Daromad (diskont) obligatsiyani joylashtirish (xarid) narxi va pulini qaytarish narxi (nominal) o‘rtasidagi farq hisobiga shakllanadi⁴. Odatda, diskontli obligatsiyalar qisqa muddatga chiqariladi – ikki yildan ortiq emas.
Diskont – bu nominalga foizdagi chegirma.
Foizli obligatsiyalar ba’zida kuponli obligatsiyalar deb ham ataladi.
O‘tmishda, obligatsiyalar klassik hujjat shaklida chiqarilgan paytlarda, obligatsiya sertifikati to‘lov muddati va foizlar miqdori ko‘rsatilgan holda qirqib olinadigan kuponli maxsus qismdan iborat bo‘lgan. Ko‘rsatilgan paytda obligatsiya egasi sertifikatni qarzdorning bankiga taqdim etgan, kupon qirqib olingan va obligatsiya egasiga foizlar miqdori to‘langan. «Kupon qirqish» tushunchasi shu yerdan kelib chiqqan. Hozirgi paytda deyarli barcha obligatsiyalar hujjatsiz shaklda chiqariladi, endilikda qirqib olinadigan narsaning o‘zi ham yo‘q, lekin bu ifoda saqlanib qolgan.
Pulini qaytarish usuli bo‘yicha obligatsiyalar quyidagilarga bo‘linadi:
seriyali (qarz amortizatsiya qilinadigan) obligatsiyalar – obligatsiyalar umumiy sonida qayd qilingan ulushlar ketma-ketlikda to‘lab boriladigan obligatsiyalar (lotereyali yoki tirajli zayomlar), obligatsiyalar turli muddatlarda qismlar bo‘yicha (seriyalab) puli qaytarilishi ko‘zda tutiladi;
muddatli (bir martada to‘lanadigan) obligatsiyalar – pulini kaytarish yagona muddatiga ega bo‘lgan obligatsiyalar.
Ta’minlanganlik bo‘yicha:
garov bilan ta’minlangan obligatsiya
jismoniy aktivlar garovi;
qimmatli qog‘ozlar garovi.
Subordinatsiya qilingan obligatsiya – uning egasiga u ta’minlangan aktivlarga egalik huquqlarini kamroq ta’minlaydigan obligatsiya (boshqa obligatsiyalar bilan taqqoslaganda).
Maxsus ta’minotsiz subordinatsiya qilingan obligatsiya – emitent bankrotga uchragan holatda obligatsiya egalari faqat asosiy qarz egalarining da’volari qondirilganidan so‘nggina talab qilish huquqiga ega bo‘lishini ko‘zda tutadigan obligatsiya;
Garov bilan ta’minlanmagan obligatsiya – bankrot holati kuzatilganda ular bo‘yicha to‘lovlar boshqa konkursli kreditorlar bilan bir xilda amalga oshiriladi.
Ular bo‘yicha majburiyatlar bajarilishi garov bilan (garov ta’minotiga ega obligatsiyalar), kafillik bilan, bank kafolatlari bilan, davlat yoki munitsipal kafolatlar bilan ta’minlanadigan obligatsiyalar ta’minotli obligatsiyalar deb tan olinadi.
Garov bilan ta’minlangan obligatsiyalar bo‘yicha garov predmeti faqat qimmatli qog‘ozlar, ko‘chmas mulk va ipotekani qoplash xizmat qilishi mumkin. Garov bilan ta’minlangan obligatsiyalar bo‘yicha garov predmeti hisoblangan mulk baholovchi tomonidan baholanishi lozim.
Ipotekani qoplash bilan ta’minlangan obligatsiya – bu uning bo‘yicha majburiyatlar bajarilishi to‘laligicha yoki qisman ipotekani qoplash garovi bilan ta’minlanadigan obligatsiyadir. Ipotekani qoplash uy-joy obligatsiyasi – bu uning tarkibiga uy-joy binolari garovi bilan ta’minlangan talablar huquqigina kiradigan ipotekani qoplash obligatsiyasidir.
Huquqlarni amalga oshirish usuli bo‘yicha:
nomi ko‘rsatilgan obligatsiyalar;
ko‘rsatuvchiga beriladigan obligatsiyalar.
Obligatsiyalar nomi yozilgan va ko‘rsatuvchiga beriladigan (emitentning qaroriga bog‘liq) bo‘lishi mumkin, AQShda hamma o‘rta muddatli va uzoq muddatli obligatsiyalar faqat nomi ko‘rsatilgan obligatsiyalar bo‘ladi.
Mavjudlik shakli bo‘yicha:
hujjatli;
hujjatsiz.
Obligatsiyalar emitentning aksiyalariga konversiya qilish huquqi bilan chiqarilishi mumkin (konvertatsiya qilinadigan obligatsiyalar).
Konvertatsiya qilinadigan obligatsiyalar belgilangan vaqtda taklif qilingan kurs bo‘yicha oddiy aksiyalarga ayirboshlash imkoniyati bilan chiqariladi.
Bu holatda investor yoki pulini qaytarishda nominal qiymat olishi, yoki oldindan qayd qilingan nisbat bo‘yicha aksiyalar olishi mumkin.
Xalqaro amaliyotda varrantli (orderli) obligatsiyalar konvertatsiya qilinadigan obligatsiyalarga o‘xshab ketadi. Asosiy farq shundaki, varrant obligatsiyadan ajralishi mumkin va bu holatda ikkita qimmatli qog‘oz hosil bo‘ladi: odiy obligatsiya va varrantning o‘zi.
Obligatsiyalar obligatsiya egasining muddatidan oldin pulini qaytarish huquqi bilan chiqarilishi mumkin (pulini qaytarishga oferta). Bu huquq, qoidaga ko‘ra, bir yilda bir marta vujudga keladi va ma’lum bir vaqt davomida amal qiladi (bularning barchasi emissiya hujjatlarida ko‘rsatib qo‘yiladi). Shunday qilib, muddati 5 yil va oferta 1 yil bo‘lgan obligatsiya, o‘rta muddatli qimmatli qog‘oz sanalgan holda, mohiyatan, qisqa muddatli qimmatli qog‘ozga aylanadi.
Shariat obligatsiyalari (Islamic bonds) – «sukuk» (sukuk – islom o‘rta muddatli obligatsiyalari). G‘arb kredit muassasalaridan farqli ravishda, islom kredit tashkilotlari daromadni Qur’onda taqiqlangan foiz ko‘rinishida emas, balki qarzdor kompaniyaning foydasidan oladi. Kapital egasiga mukofot foiz olish bilan bog‘liq holatda ro‘y beradigan kabi, korxona daromadliligidan qat’i nazar kafolatlangan, oldindan belgilangan summani to‘lash shakliga ega bo‘masligi lozim. Islom axloqiy me’yorlariga muvofiq, faqat o‘z mehnati va tadbirkorlik harakatlari natijasida, shuningdek, meros va hadya qilib olingan boylik halol hisoblanadi. Bundan tashqari, foyda har qanday ishbilarmon korxonaga xos bo‘lgan risk uchun mukofot hisoblanadi.
Umuman olganda, barcha bozorlarda foiz stavkasi qayd qilingan va pulini qaytarish muddati yagona bo‘lgan klassik obligatsiyalar ustunlik qiladi.
Obligatsiya bozorlari hajmi, xuddi qarzdorlik strukturasi kabi, turli mamlakatlarda bir-biridan sezilarli farq qiladi. Joriy o‘nyillikda ushbu bozor hajmining yarmidan ortig‘ini davlat obligatsiyalari (davlat sektori obligatsiyalari), qolgan qismini esa – xususiy sektor obligatsiyalari tashkil qiladi. Xususiy obligatsiyalarni odatda korporativ obligatsiyalar deb atash qabul qilingan.
Bazel shahrida joylashgan, qarz qimmatli qog‘ozlari bo‘yicha ma’lumotlar to‘plamini yuritadigan Xalqaro hisob-kitoblar banki (Bank for International Settlements – BIS) nomoliya kompaniyalari va moliya kompaniyalarining (bu, asosan, banklar) obligatsiyalarini ajratib ko‘rsatadi. Korporativ obligatsiyalar emitentlari strukturasi u yoki bu mamlakatning moliya tizimi modeliga bog‘liq bo‘ladi.
Masalan, Germaniyada nomoliya kompaniyalari Ikkinchi jahon urushidan so‘ng obligatsiyalarni kamdan-kam va juda kichik hajmda chiqargan. Obligatsion qarzdorlik strukturasida bank obligatsiyalari ustunlik qilardi. (To‘g‘ri, Germaniyada 2000-yillarning oxirlaridan boshlab nomoliya kompaniyalari, garchi haligacha banklardan sezilarli darajada ortda qolayotgan bo‘lsa-da, bozordagi o‘z ulushini keskin oshirib oldi). Nomoliya kompaniyalari obligatsiyalar bozorida faol qarz oluvchilar sifatida namoyon bo‘ladigan AQSh, Kanada va Ispaniyada umuman boshqacha vaziyat.
Ikkilamchi bozor
Obligatsiyalar bilan savdoni tashkil qilish yuzaga kelgan amaliyotga, muayyan mamlakat an’analariga va muayyan vositalarga bog‘liq. AQShda ichki obligatsiyalar (ham davlat obligatsiyalari, ham korporativ obligatsiyalar) bilan savdo deyarli faqat ichki birja bozorida, Buyuk Britaniyada esa asosan birjada amalga oshiriladi.
Korporativ obligatsiyalar chiqarish shartlari
Obligatsiyalar chiqarishga nizom kapitali to‘liq to‘langanidan keyingina ruxsat etiladi.
Barcha obligatsiyalar nominal qiymati nizom kapitali miqdoridan yoki uchinchi shaxslar tomonidan taqdim etilgan ta’minot hajmidan katta bo‘lmasligi lozim.
Ta’minotsiz obligatsiyalar chiqarishga ikkita yillik balans tegishlicha rasmiylashtirilgan va foyda bilan ishlash shartida jamiyat kamida uch yil faoliyat ko‘rsatgan hollardagina ruxsat etiladi.
Agar e’lon qilingan aksiyalar soni ularga obligatsiyalar taqdim etadigan huquqdagi aksiyalar sonidan kam bo‘lsa, jamiyat obligatsiyalar joylashtirishga haqli emas.
3. Turli mamlakatlarda moliya bozorlarining rivojlanish tarixi⁵
Maktab darsliklaridan ham ma’lumki, Angliyada sanoat inqilobi ro‘y berganidan so‘ng uning iqtisodiyoti jadal sur’atlar bilan rivojlana boshladi. Yirik loyihalarni (fabrika va yo‘llar qurish, savdo kemalarini jihozlash bo‘yicha) moliyalashtirish uchun esa yirik mablag‘lar zarur bo‘lib, buni banklar doim ham ta’minlab bera olmagan. Bundan tashqari, bank uchun loyihani moliyalashtirish bo‘yicha to‘liq riskni o‘z zimmasiga olish foydali bo‘lmagan (agar kemani qaroqchilar ursa yoki yangi stanoklar o‘rnatilgan fabrika ishlamasa, bunda nima bo‘ladi?). Shu sababli tarixan bunday loyihalar savdogarlar, hunarmandlar va hattoki bo‘sh mablag‘lari bo‘lgan cherkovlar tomonidan ulush asosida moliyalashtirilgan. Shu tariqa mablag‘larni bozordan jalb qilish modeli shakllangan. Masalan, Amerikada fuqarolar urushidan keyin temir yo‘llar tez sur’atlar bilan qurila boshlagan bo‘lib, bu ish qimmatli qog‘ozlar bozori orqali xususiy investorlarning mablag‘lari hisobiga moliyalashtirilgan va shunday ekan, qimmatli qog‘ozlar bozori – ularni qayta sotish mumkin bo‘lgan birjalar paydo bo‘lgan.
Boshqa mamlakatlarda (masalan, Germaniyada, dengizga chiqish yo‘liga ega bo‘lmagan mamlakatlarda, agrar mamlakatlarda) esa yirik banklar azaldan tadbirkorlarni moliyalashtirib kelgan va agar bitta bankning mablag‘lari yetarli bo‘lmasa, ular vaqtinchalik birlashgan va zarur miqdordagi mablag‘larni ta’minlay olgan. Bu mamlakatlarda loyihalar ko‘lami Angliya va Amerikadan kichik, shu sababli banklar bunday kapitalni markazlashtira olgan.
Turli mamlakatlarda moliya va iqtisodiyot turli sur’atlar bilan va turli sxemalar bo‘yicha rivojlanganligi sababli dunyo bo‘yicha tarixan moliya bozorlarining ikkita asosiy modeli shakllangan – banklarga asoslangan va qimmatli qog‘ozlarga asoslangan moliya bozorlari (ba’zida ular insayderlik va autsayderlik modellari⁶, nemis va ingliz modeli deb ham ataladi). Keyinchalik (moliya sxemalari va munosabatlari xilma-xilligining rivojlanishi bilan) bozorning islom modeli ham vujudga keldi.
1. Bank modeli (boshqacha nomlari: bank based financial system, kontinental, insayderlik, nemis modeli) – banklar tomonidan moliyalashtirishga yo‘naltirilgan tizim; Germaniya, Fransiya, Yaponiya kabi dunyoning ko‘plab mamlakatlari uchun xos.
Asosiy jihatlari:
moliyaviy vositachilar (brokerlar, dilerlar) funksiyasini tijorat banklari bajaradi;
kreditlash mexanizmlari orqali kompaniyalarni qarz hisobiga moliyalashtirish ustunlik qiladi;
mulkning katta miqdordagi ulushi shaxslar guruhi qo‘lida mujassam topgan bo‘lib, bunda davlat va yirik korporativ strukturalar – «stakeholder capitalism» («aksiyalar yirik paketlari egalari» kapitalizmi) mulkining ulushi yuqori;
qimmatli qog‘ozlarni qo‘shimcha joylashtirish yopiq xarakterga ega bo‘ladi;
aksiyadorlik kapitali tarkibida nazorat paketlari va vertikal ishtirok katta ahamiyatga ega;
kam sonli chakana aksiyadorlar (kapitalning 1% dan ham kamiga ega) va ularning manfaatlarini ifodalaydigan mulk strukturasidagi jamoaviy investitsiyalash institutlari.
Nobank modeli (boshqacha nomlari: market based financial system, autsayderlik, ingliz-amerika modeli) – qimmatli qog‘ozlar bozoriga va institutsional investorlar (sug‘urta kompaniyalari, investitsion va pensiya fondlari) tizimiga yo‘naltirilgan tizim.
Asosiy jihatlari:
qimmatli qog‘ozlar bozorida moliyaviy vositachilar funksiyasini nobank moliya institutlari, qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha kompaniyalar bajaradi;
banklar va ularning sho‘ba kompaniyalariga qimmatli qog‘ozlar bozorida mijozlar uchun operatsiyalar amalga oshirish taqiqlangan;
qimmatli qog‘ozlar asosan birja mexanizmlari orqali ko‘p sonli mayda mulk egalari qo‘lida joylashtiriladi;
aksiyalarga mulkchilik strukturasi – chakana, aksiyadorlik kapitalining yarmidan ko‘pi mayda xususiy investorlar qo‘lidan o‘rin olgan;
birjalar xususiy investorlar o‘rtasida moliyaviy aktivlar almashinishi ro‘y beradigan bozorlar sifatida rivojlangan;
aksiyalar bozori kompaniyalarni moliyalashtirish strukturasida qarz majburiyatlaridan ustunlik qiladi («shareholder capitalism»).
XX asr oxiri va XXI asr boshlarida Yevropaning ko‘plab mamlakatlarida moliya bozorlari ingliz-amerika modeli jihatlariga ega bo‘la boshladi, kontinental va ingliz-­amerika moliya bozori modellarining asta-sekinlik bilan bir-biriga yaqinlashuvi, o‘xshashib ketishi ro‘y bermoqda⁷.
3. Islom modelida axloqiy qadriyatlarning moddiy va iqtisodiy ne’matlardan ustunligi ta’kidlanadi. Ushbu tizimning vujudga kelishi XX asr o‘rtalari va yakunida arab davlatlarida neft eksportidan katta miqdorda daromad yuzaga kelishi bilan bog‘liq. Shunda bu daromadlarni qaerda va qanday saqlash masalasi vujudga keldi. Bu paytgacha, tushumlar kichik bo‘lgan vaqtlarda arab davlatlari hukumatlari o‘z mablag‘larini an’anaviy banklarda, ya’ni foizlar bilan ishlaydigan banklarda saqlar edi. Ta’kidlash joizki, hatto islom davlatlarida ham ikki xil turdagi banklar – an’anaviy banklar va islomiy banklar mavjud, ya’ni bir vaqtning o‘zida parallel ravishda ikkala tizim mavjud hisoblanadi.
Asosiy jihatlari:
Foiz olishning taqiqlanishi. Biroq bu taqiq faqat bank uchun kafolatlangan daromadlarga taalluqli. Kreditor qarz oluvchidan mukofotga da’vo qilish huquqiga ega, biroq bu istalgan holatda ham to‘lanadigan foiz stavkasi ko‘rinishida kelishib olinmasligi lozim, balki kreditorning qarz oluvchi daromadlarida ulush asosidagi ishtirokini ifodalaydi. Loyiha ziyon ko‘rgan holatlarda kreditdan foydalanish uchun to‘lov nolga teng bo‘lishi mumkin.
Ijara va ulush asosidagi ishtirokdan daromad olinishi mumkinligi.
Obligatsiyalar bozori yo‘qligi. Biroq, islom modelida obligatsiyalarning o‘ziga xos shakli – sukuk keng tarqalgan bo‘lib, bunda birgalikda moliyalashtiriladigan loyihada ulush asosida ishtirok etishdan daromad olish ko‘zda tutiladi.
Qimor o‘yinlari bilan bog‘liq biznesga yoki nomunosib xulq-atvorni rag‘batlantiradigan biznes, masalan, spirtli ichimliklar ishlab chiqarishga mablag‘lar investitsiya qilishning taqiqlanishi.
Har qanday shakldagi chayqovchilikning taqiqlanishi, bozorda hosilaviy moliyaviy vositalar yo‘qligi (masalan, G‘arb mamlakatlarida odatiy ish sanalgan hali yetishtirilmagan bug‘doy hosilining sotilishi).
Qambag‘al va nochorlarga yordam berish tamoyillari. Har bir islomiy bank o‘zi (soliq bankning boshlang‘ich va zaxira kapitali va uning foydasidan olinadi) va uning mijozlari 2,5% miqdorida kambag‘al musulmonlar foydasiga zakot to‘lovlari o‘tkazadigan jamg‘arma tashkil qilishi lozim.

1 O‘zbekiston Respublikasining 03.06.2015 yildagi O‘RQ-387-son «Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqida»gi Qonuni.

2 Mishkin, Frederic S. Financial markets and institutions / Frederic S. Mishkin, Stanley G. 2012

3Yutuqli obligatsiyalar qatoriga sobiq Ittifoqda 1970–1980-yillarda chiqarilgan qimmatli qog‘ozlar kiradi.

4Bunda shuni yodda tutish kerakki, foizli obligatsiyalar ham obligatsiyaning nominal qiymatiga diskont bilan sotilishi mumkin.

5 Финансовые рынки: электронный учебник [для студентов высших учебных заведений, обучающихся по направлению «Экономика» (уровень подготовки–бакалавр)] / подред.С.В.Брюховецкой, Б.Б. Рубцова. − М.: Финансовый университет / кафедра «Финансовые рынки и финансовый инжиниринг», 2013.

6 Insayderlik modelini ko‘plab IHTT mamlakatlarida (Yaponiya, Germaniya, Niderlandiya, Shveysariya, Shvesiya), dunyo mamlakatlarining aksariyatida ham kuzatish mumkin. Bu tizim uchun yirik aksiyalar paketlari xos bo‘lib, o‘zaro aksiyalarga egalik qilish keng tarqalgan. Insayderlar mayda aksiyadorlar manfaatlariga e’tibor qaratmasdan siyosat yuritish imkoniyatiga ega. Autsayderlik tizimi yoki fond bozorini tartibga solishga asoslangan tizim (market-based system) birinchi navbatda AQSh, Buyuk Britaniya va boshqa ingliz-saksoniya mamlakatlarida tarqalgan bo‘lib, aksiyadorlik kompaniyalarining mulki yakka tartibdagi va institutsional mulkdorlar keng guruhi tegishli ekanligi bilan tavsiflanadi.

7 Mishkin, Frederic S. Financial markets and institutions / Frederic S. Mishkin, Stanley G. 2012