1-amaliy ish. Tuproqni shudgorlash usullari bo’yicha tajribalarda hisoblash ishlari. Dars maqsadi

1-AMALIY ISH. TUPROQNI SHUDGORLASH USULLARI BO’YICHA TAJRIBALARDA HISOBLASH ISHLARI.
Dars maqsadi: Talabalarda tuproqni shudgorlash usullari bo’yicha olib boriladigan tajribalarda haydash chuqurligini aniqlash bo’yicha ko’nikma hosil qilish.
Identiv o’quv maqsadlari: 1. Yerga chimqirqarli oddiy plugda ishlov berilgan tajribalarda o’lchov va hisoblash ishlarni bajara oladi. 2. Tajribada yerga otvalsiz plugda ishlov berilganda o’lchov va hisoblash ishlarini olib bora oladi.
Kerakli jihozlar: metr lenta, qoziqlar, leniyka, jadvallar. Ishni bajarish tartibi: Dala tajribasining asoiy vazifasi ma’lum tuproq-iqlim sharoitida ekin ekib o’stirishning tajribada o’rganiladigan usullariga qiyosiy berishdan iborat. Dala tajribasi natijalari asosiy ishlab chiqarishga joriy etish uchun yangi agrotexnikaviy usullar ishlab chqiladi, dala tajribasi natijalarining ilmiy qimmati va 120 см 250 см 10 sm 100 sm 200 sm 10 sm 15 sm ishlab chiqarishda qo’llanishi, bu tajribalarni o’tkazayotganda metodik talablar qanchalik to’g’ri bajarilayotganligiga bog’liq. Shuning uchun hisobga olish va kuzatishlar tegishli tajribalarni o’tkazish bo’yicha ishlab chiqarilgan metodikaga muvofiq olib boriladi.
Yerga asosiy ishlov berishni o’rganishga oid tajribalarda hisobga olish ishlari kuzda alohida variantlarda yerga ishlov berishning o’rtacha chuqurligini aniqlash bilan boshlanadi. Ana shu maqsadda, tajriba uchastkasining eri haydalayotganda haydash chuqurligini o’lchash zarur (egat o’lchagich yoki oddiy lineykada). Chuqurlik plug ikkinchi marta o’tgandan keyin o’lchanadi. Haydash chuqurligi (sm hisobida) egat tagidan ishlanmagan tuproq yuzasigacha bo’lgan oraliqni o’lchash yo’li bilan aniqlanadi.
Haydash chuqurligi zagonning uzunligiga qarab, plugning har bir yurishida bir xil oralikdagi 5-10 joydan o’lchanadi. Har bir o’lchash natijasi daftarga yozib boriladi. Mazkur yozuvlar haydash chuqurligini va belgilangan chuqurlik o’zgargan o’zgarmaganligini aniqlash uchun asos bo’lib hisoblanadi. Haydash chuqurligi har bir variantning ayrim paykallari bo’yicha takrorlash bilan yozib boriladi, har qaysi paykal bo’yicha olingan ma’lumot (sonlar) jamlanib, o’lchashlar soniga taqsimlanadi, ya’ni o’rtacha chuqurlik quyidagi tenglamaga muvofiq aniqlanadi:
M ^a
n
Bu yerda:
M- o’rtacha kattalik, sm;
 - yig’indi belgisi;
a- har bir o’lchashda chuqurlikning kattaligi;
n- o’lchashlar soni.
So’ngra tajribalarni takrorlash bo’yicha olingan o’rtacha sonlar jamlanib, takrorlashlar soniga taqsimlanadi va shu tarzda variant bo’yncha ishlov berishning o’rtacha chuqurligi aniqlanadi:
M= ^{ M}
P
Bu yerda:
M - variant bo’yicha ishlov berishning o’rtacha chuqurligi;
M - takrolashlar bo’yicha o’rtacha chuqurliklar yig’indisi;
P- takrorlashlar soni.
Chigit ekish uchun yerga asosiy ishlov berishning har xil variantlarini o’rganish bo’yicha muallif E.I. Zaurov tomonidan o’tkazilgan tajribalardan misol keltiramiz.

1. 
   Yerga chimqirqarli oddiy plugda ishlov berish.
   
2. 
   1 Takrorlash bo’yicha haydash chukurligiga doir raqamlarning quyidagi qatori olingan.
   

Birinchi takrorlash
28 29 29 29 28 26 26 28 30 28 27 29 31 28 32 28 27 33 34 34 31
28 29 29 27 24 27 29 27 34 28 29 29 27 31 33 27 29 27 33 30 34
30 27 27 30 31 25 30 25 27 27 27 32 30 32 30 27 27 34 34 31 30
29 28 25 28 26 29 29 28 34 28 29 27 28 30 33 31 30 31 31 36 31
28 28 34 24 29 33 27 27 29 36 28 32 29 29 30 31 29 32 32 27 35
Barcha o’lchashlar bo’yicha chuqurliklar yig’indisi:
^∑a =3018
O’lchash soni n=106 ga teng.
Haydashning o’rtacha arifmetik chuqurligi quyidagi formulaga muvofiq aniqlanadi:

Ikkinchi takrorlash
27 26 28 29 27 29 28 28 29 28 27 27 26 27
29 28 27 28 28 27 27 27 28 29 28 29 27 28
27 27 28 28 27 29 29 27 27 27 27 29 27 29
28 28 28 27 29 29 27 27 29 28 28 27 27 30
28 27 29 29 27 28 28 29 28 29 27 28 28 27
Ikkinchi takrorlash bo’yicha ishlov berishning o’rtacha chuqurligi:
Bu yerda:∑а = 1948; n =70



Uchinchi takrorlash
29 28 27 28 27 29 26 27 29 30 30 30 28 28 28 27 30 30 29
28 29 28 29 28 27 27 27 29 29 28 29 29 28 30 28 29 28 28
30 28 28 27 28 28 27 28 28 29 29 28 28 28 28 29 30 28 28
28 28 28 28 27 28 27 28 27 28 28 28 27 27 27 28 28 29 28
30 27 27 27 29 27 28 29 28 28 27 27 26 27 28 30 28 28 29
Uchinchi takrorlash bo’yicha ishlov berishning o’rtacha chuqurligi: Bu yerda: ∑а =2672; n=95

Bu misolda ishlov berish chuqurligi va g’o’za maysalariga doir to’rtinchi takrorlash buyicha ma’lumotlar keltirilmaydi. Uch marta takrorlash bo’yicha ishlov berishning o’rtacha chuqurligini (M1=28,4 sm; M2=27,8 sm va M3=28,1 sm) bilib olgach, qo’yidagi formulaga muvofiq variant bo’yicha ishlov berishning o’rtacha chuqurligi hisoblanadi:

Takrorlash ko’p sonda bo’lganda o’rtacha ma’lumot ularning faktik miqdoridan hisoblab chiqariladi.

2. Yerga otvalsiz plugda ishlov berish
Birinchi takrorlash
38 41 42 44 38 41 46 41 40 38 45 44 41 40 40 44 39 43 40
40 41 44 43 36 42 45 50 41 43 47 42 42 42 43 43 41 44 45
36 38 45 46 37 43 46 45 40 39 46 43 46 41 42 44 42 43 44
35 39 43 49 40 45 48 48 39 45 47 46 43 44 40 43 44 46 43
Birinchi takrorlash bo’yicha ishlov berishning o’rtacha chuqurligi:
Bu yerda:∑a=3232; n=76

38 42 44 45 37 41 43 40 38 41 48 44 43 43 45 45 40 45

41 38 45 43 40 39 42 42 41 40 42 40 42 48 44 43 42 46
42 39 45 42 39 41 44 43 39 41 43 40 40 45 46 44 45 44
40 39 46 44 50 43 46 40 40 40 42 46 40 45 46 46 44
Ikkinchi takrorlash bo’yicha ishlov berishning o’rtacha chuqurligi:

Bu yerda: ∑a=3019; n=71

Uchinchi takrorlash
42 43 44 43 44 45 47 43 44 40 43 42 43 42 44 45 43 34 41 41 43
41 42 42 44 43 45 41 42 45 43 44 44 44 45 43 44 44 43 42 42 40
40 41 43 42 46 44 44 42 42 42 44 42 45 44 42 43 43 44 43 44 43
44 37 41 41 47 43 40 41 43 40 40 43 46 40 45 42 42 40 42 45 42
43 44 42 42 43 42
Uchinchi takrorlash bo’yicha ishlov berishning o’rtacha chuqurligi
a  3856; n= 90, bunda

Uch marta takrorlashda variant bo’yicha ishlov berishning o’rtacha chukurligi



Shunday qilib, asosiy ishlov berish chuqurligi tajribaning ikkita varianti bo’yicha berilgan chusurlikka deyarli mos keladi (27-28 sm va 40-42 sm).