1-amaliy mashg‘ulot. Dehqonchilik tizimlarining klassifikatsiyasi

---

1-AMALIY MASHG‘ULOT. Dehqonchilik tizimlarining klassifikatsiyasi. 
Qishloq xo‘jalik ekinlaridan yuqori va sifatli hosil olishga qaratilgan tashkiliy 
xo‘jalik, agrotexnik, agrokimyoviy hamda agro-meliorativ tadbirlar majmuasiga 
dehqonchilik tizimi deyiladi. 
Dehqonchilik tizimi samaradorlik darajasiga ko‘ra uch turga ibtidoiy, ekstensiv 
va intensivga bo‘linadi. 
Dehqonchilikning ibtidoiy tizimiga qo‘riq yoki bo‘z yer tizimi, partov yer 
tizimi; ekstensiv tizimiga esa shudgorlash tizimi kiradi. Intensiv tizimiga fan va 
texnika yutuqlaridan samarali foydalanishga asoslangan tuproq unumdorligini 
oshirishni va ekinlardan yuqori hamda sifatli hosil olishni ta’minlaydigan hozirgi 
zamon tizimlari kiradi. 
Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida qo‘riq yer yoki bo‘z yer tizimi qo‘llanilgan. Bu 
tizimda dehqonlar qo‘riq yer ochib dehqonchilik qilishgan. Yerga oddiy qurollarda 
ishlov berganlar, 3-4 yil g‘alla ekinlari ekilgandan so‘ng tuproq unumdorligi 
kamaygan, hashoratlar, kasalliklar, begona o‘tlar ko‘payib ketgan. Hosildorlikni 
pasayib ketishi dehqon-larni bu yerni tashlab boshqa yangi yer ochishga majbur 
qilgan.
Tashlab ketilgan yerning xususiyatlari 15-20 yildan keyin tabiiy ravishda 
tiklangan. Shu usulda tuproq unumdorligini tiklash va dehqonchilik yuritish partov 
yer tizimi deyiladi. Tashlab ketilgan yerga ba’zi joylarda 8-15 yildan so‘ng 
foydalanish uchun qaytilgan. 
Dehqonchilikning o‘rmon kesish va kuydirish tizimi ham xuddi qo‘riq yer 
tizimiga o‘xshaydi. Yani o‘rmon kesilib yoki kuydirilib yer ochilgan. Hosildorlik 
pasayib ketishi bilan dehqonlar boshqa joyga o‘tishgan.
Dehqonchilikni siderasiyalash tizimi bundan ikki ming yillar ilgari sharq 
mamlakatlarida, qadimgi Gretsiyada, Rim imperiyasi va boshqa mamlakatlarda 
qo‘llanilgan. Ekinlar hosili yig‘ishtirib olingandan so‘ng kuzgi javdar yoki rang o‘t 
ekib bu o‘simliklar ma’lum bir fazaga kirganda ko‘k o‘g‘it sifatida haydab 
yuborilgan. 
Dehqonchilikning shudgorli tizimida tashlab qo‘yilgan partov yerga ishlov 
berib begona o‘tlar yo‘qotiladi. Natijada bir yildan so‘ng yana ekin ekish imkoniyati 
tug‘iladi. Dastlabki davrda ikki dalali shudgor-don almashlab ekish qo‘llanilgan. 
Yani yerga bir yil toza shudgor sifatida ishlov berilgan, ikkinchi yili donli ekinlar 
ekilgan. 
Dehqonchilikning ko‘p dalali o‘t tizimida yyerlarning yarmidan ko‘pi tabiiy 
yaylov va ko‘p yillik o‘tlar bilan band bo‘lgan. Qolgan qismiga don ekilgan. Yani 
quyidagiga o‘xshash bo‘lgan: 1-6 dala ko‘p yillik o‘tlar, 7-dala zig‘ir, 8-dala toza 
shudgor, 9-dala javdar, 10-dala javdar, 11-dala toza shudgor, 12-15 dalalar g‘alla 

---

ekinlari. Bu tizim XIX asrning ikkinchi va XX asrning birinchi yarmida yog‘in-
sochin ko‘p bo‘ladigan Yevropa mamlakatlarida qo‘llanilgan. 
Dehqonchilikning yaxshilangan g‘allachilik tizimida toza shudgor, dukkakli va 
g‘alla ekinlari almashlab ekilgan. 
Almashlab ekishda shudgor qo‘llanilmasdan yoki nihoyatda oz maydonlarda 
qo‘llanilib don va boshqa ekinlar navbatlab ekish ekin almashinadigan tizim 
deyiladi. Bu tizimda fan va texnika yutuqlaridan foydalaniladi. 
Dehqonchilikning o‘t-dalali tizimi XIX asrning birinchi yarmida qo‘llanildi. 
Bu tizimda ko‘p yillik o‘tlar va dala ekinlari navbatlab ekildi. Yerning yarmini yoki 
undan ko‘prog‘ini o‘t egallagani uchun bu tizim ham samarasiz deb topildi. 
Dehqonchilikning intensiv tizimiga qator oralari ishlanadigan sanoat-zavod, 
o‘t-qator oralari ishlanadigan ekinlar, don-qator oralari ishlanadigan ekinlar tizimlari 
kiradi. Bu tizimlarda yerlar ekinlar bilan to‘liq band bo‘ladi. Agrotexnik, 
agrokimyoviy, agromeliorativ tadbirlar fan va texnikaning hozirgi zamon 
yutuqlaridan foydalanilgan holda dehqonchilik olib boriladi. 
Hozirgi zamon dehqohchilik tizimi quyidagi tarkibiy qismlarni o‘z ichiga oladi: 
almashlab ekish tizimi, mashinalar tizimi, yerni ishlash tizimi, o‘g‘itlash tizimi, 
begona o‘tlar, kasallik va zararkunandalarga qarshi kurash tizimi, urug‘chilik tizimi, 
sug‘orish tizimi, meliorativ tadbirlar tizimi va h.k.
Xo‘jalik hududini tashkil etish va almashlab ekish tizimi. Bunda dalalar 
maydoni, chegarasi, bog‘lar, ihota polosalari, suv havzalari, o‘zlashtiriladigan yangi 
yerlar, yaxshilanadigan ekinzorlar hamda almashlab ekish va ekinlarni joylashtirish 
va hokazolar aniqlanadi.
Mashinalar tizimi. Ho‘jaliklar kerakli qishloq xo‘jalik texnikalari va 
mexanizatorlar bilan etarli ta’minlanishi va ularga texnik xizmat ko‘rsatish reja 
asosida yo‘lga qo‘yilishi lozim.
Yerni ishlash tizimi. Yerlarni o‘z vaqtida va sifatli ishlashga qaratilgan barcha 
tadbirlarni o‘z ichiga oladi.
O‘g‘itlash tizimi. Ekinlardan yuqori va mo‘ljaldagi hosilni olishda organik, 
mahalliy va mineral o‘g‘itlarni to‘plash, saqlash, ishlatish bo‘yicha aniq ishlab 
chiqilgan reja, yani o‘g‘itlash tizimi bo‘lishi katta ahamiyatga ega.
Begona o‘tlar, kasallik va zararkunandalarga qarshi kurash tizimi. Bu 
majmuaga agrotexnik, kimyoviy va biologik tadbirlar kiradi va ularni ma’lum 
tizimda joriy etish kerak.
Urug‘chilik tizimi. Xo‘jaliklarni serhosil va sifatli har xil ekinlar urug‘i bilan 
ta’minlash tadbirlari tizimi yiqori hosil olishda katta ahamiyatga ega.
Meliorativ tadbirlar tizimi. Bu tadbirlar yerlarni tubdan yaxshilashga 
qaratilgan. Bular sug‘orish, yerning zaxini qochirish, sho‘r yuvish, kollektor-drenaj 
ishlarini amalga ohirish, yer maydonlarini kengaytirish, tosh-shag‘alli yerlarni 

---

toshdan tozalash va tuproq solish, kolmataj, yani sershag‘al maydonlarga irrigasiya 
yotqiziqlari cho‘ktirish va boshqalardir. Bu tadbirlar suvdan tejab-tergab 
foydalanilgan holda ekinlardan mo‘l hosil etishtirishni ta’minlaydigan irrigatsiya va 
melioratsiya tadbirlarini amalga oshirishni nazarda tutadi. 
Nazorat savollari: 
1. Dehqonchilikning ibtidoiy tizimi nima? 
2. Dehqonchilikda shudgorlashtizimi xaqida ma’lumot bering. 
3. Dehqonchilikning intensiv tizimi bo‘yicha qishloq xo‘jaligida qanday ishlar 
amalga oshirilmoqda?