1-amaliy mashg`ulot topshirig`i

ochildi.  Ko‘p yeyish
 
zararli. 
Bugun 
y ig ‘ilishga 
boriladi.
KESIM VA UNING  IFODALANISHI
G apni yuzaga keltirish,  fikr ifodalash jihatidan kesim gapdagi 
eng ahamiyatli bo‘lak sanaladi.  Kesim gapda asosiy fikr - hukmni 
ifodalaydi, gaplikning asosiy belgilarini ko‘rsatuvchi eng muhim 
b o ‘lak  sanaladi.  Kesim  ifodalanishiga  ko'ra  ikki xil  bo‘ladi:  fe’l 
kesim  va ot kesim
F e’l kesim 
fe’lning turli shakllari bilan ifodalanadi:  Odamlar 
taraala boshladi.  F e’l kesimlar quyidagi shakllarga ega:
• sof fe’l  kesimlar: 
H alol m ehnat kishini  ulug‘laydi.
•
  rav ish d o sh   b ila n   ifo d a la n g a n   k esim : 
Ish n in g   b o sh i 
boshlanguncha.
•  sifatdosh  bilan  ifodalangan  kesim: 
Yurtim izda  ulkan 
qurilishlar  boshlangan.
Ot kesim 
fe’ldan boshqa turkumlar, hamda harakat nomi shakli 
bilan ifodalanadi:
• ot  bilan: 
A nvar bo ‘shanggina  bola  edi.
• sifat  bilan: 
(Jyat  о ‘limdan  qattiq.
• son  bilan: 
Oltining yarm i  -  uch.
•
 olmosh  bilan: 
Bizda  odat  —  shu.
• ravish  bilan: 
Oramizda  a ’lochilar ко ‘p.
• harakat  nom i bilan: 
0 ‘qish
  — 
hayotni  tushunish.
• modal  so‘z  bilan: 
Sizda  ishim  bor.
• taqlid so‘z bilan: 
Hamma yoq g ‘o vu r-g ‘uvur.
• ot kesim jo ‘nalish,  o ‘rin-payt,  chiqish kelishigidagi so‘z!ar 
bilan ham  ifodalanilishi mumkin: 
Bu sullar sizsa.  Barcha gunoh 
unda  .
  Qaratqich va tushum kelishigidagi so‘zlar kesim vazifasida 
kela olmaydi.
Bundan  tashqari  kesim  ibora  bilan  ham   ifodalanadi: 
Sobir 
kalavanine uchini  toodi.
Kesimlar  tuzilishiga ko'ra  sodda kesim va murakkab kesimga 
bo‘linadi.
85

Sodda kesimlar: bir qismdan iborat bo'ladi.  Sodda kesimlar — 

sodda  ot  kesimlar va  sodda  fe’l  kesimlarga  bolinadi: 
Ilyosning 
akasi
  - 
fermer.  Ко ‘pchilik  buni  eshitmadi.
M urakkab  kesim lar  —  ikki  yoki  undan  ortiq  qism lardan 
tuziladi.
Murakkab fe’l kesim  F E ’L + F E ’L tipidabo'ladi va quyidagicha 
tuziladi:
- f e ’l  +  fe’l  tipidagi  qo'shm a  fe’llardan: 
D o ‘stim  opasiga 
kitob  sotib  oldi.  U kecha  uyiga  borib  keldi
-
  ko'm akchi  fe’lli  so'z  qo'shilm alaridan: 
Nigora  k o ‘chada 
do ‘stini  ко ‘rib  qoldi.  H am m a  sekin  tarqala  boshladi.
-
  sifatdosh va maqsad mayUdagi fe’l va  to'liqsiz fe’lli shakllardan: 
U  uyga  borgan  edi.  U  о ‘rnidan  turmoqchi  edi.  К о ''pchilik  bu 
xabarni hali eshitmagan  ekan.
Murakkab ot kesimlar  OT + F E ’L tipida bo'ladi,  quyidagicha 
ifodalanadi.
-  ot  +  fe’l  tipidagi  qo'shm afe’llar  bilan: 
(ahd qilmoq,  v a ’da 
bermoq,  vafot  etmoq,  ta k lif qilmoq)  0  ‘qituvchimiz  bizdan  ju d a  
xursand bo ‘Idi.  Bola  topshiriqni  vaqtida  bajarishga  so ‘z   berdi.
-
  harakat  nomi  ham da 
kerak,  lozim,  shart
  kabi  so'zlardan: 
H ar  bir  o ‘quvchi  topshiriqni  vaqtida  bajarishi  kerak.  0 ‘qituvchi 
dastavval  tarbiyachi  bo ‘lishi  lozim.
-
  ism + bog'lama shaklida:  Havo  issiq bo'ldi.  U kasal ekan.

 Valentlik, uning tildagi mohiyati