1-amaliy: Tabiiy resurslardan oqilona foydalanishning klassiﬁkatsiyasi, nazorat turlari, resurslardan

Sana	02.06.2024
Hajmi	446.95 Kb.
	#1834421

Bog'liq
Tab.res.oq. 1700464206987

1-amaliy: Tabiiy resurslardan oqilona foydalanishning klassiﬁkatsiyasi, nazorat turlari, resurslardan
foydalanish ko`lami, metodlari.
Tabiiy resurslar — insonlarning yashash vositasi bо‘lib, inson ularni tabiatdan oladi va ularsiz ishlab
chiqarish faoliyatini amalga oshira olmaydi. Tabiiy resurslar insonga oziq-ovqat, kiyim-kechak,
yoqilg‘i va energetika xom ashyolari berishi sababli, yashash va ishlab chiqarish faoliyatining zaruriy
shartidir. Tabiiy resurslarning turi juda xilma-xil bо‘lib, ular ijtimoiy ishlab chiqarish moddiy-texnika
bazasining tarkibiy qismidir. Tabiiy resurslar kompleksi mineral resurslar, iqlim, suv, yer-tuproq,
о‘simlik, hayvon resurslari, shuningdek, atom resurslari va planetar hamda kosmik resurslarni о‘z
ichiga oladi.
Tabiiy resurslar ishlab chiqarishni joylashtirish va rivojlantirishda asosiy omillardan hisoblanadi.
Tabiiy resurslar tushunchasini ta’riﬂashdan oldin, bu tushunchaning kо‘pchilik mualliﬂar tomonidan
turlicha talqin qilinishini aytib о‘tish kerak.
Akademik I. P. Gerasimov bilan professor D. L. Armandlar tabiiy resurslarga, bizning nazarimizda,
eng tо‘liq ta’rif berganlar: “tabiiy resurslar kishilar bevosita tabiatdan oladigan va ularning
yashashlari uchun zarur bо‘lgan xilma-xil vositalardir”. Y. G. Saushkin elektr energiya olish, oziq-
ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish uchun foydalanish mumkin bо‘lgan tabiiy komponentlarni va
sanoat uchun xom ashyoni tabiiy resurslarga kiritadi. Yirik olim A. A. Mins tabiiy resurslarni
foydalanish shakllari va yо‘nalishlariga qarab, iqtisodiy jihatdan klassiﬁkatsiyalashni ya’ni tasnif
qilishni ilgari suradi. Bu tasnifga kо‘ra tabiiy resurslar moddiy ishlab chiqarishning asosiy
sektorlarida va ishlab chiqarishdan tashqarida foydalanishiga qarab guruhlarga ajratiladi. YA’ni,
unga kо‘ra tabiiy resruslar:
A - moddiy ishlab chiqarish resurslari: sanoatda yoqilg‘i, metallar, suvlar, yog‘och - taxta, baliq;
qishloq xо‘jaligida - suv (sug‘orish uchun), ovlanadigan hayvonlar;
B - ishlab chiqarishdan tashqari soha resurslari: ichimlik suvi, daraxtzorlar, kishilarni davolash uchun
iqlim resurslari va hokazo.
Tabiiy jismlar va kishilar foydalanadigan energiya turlari resurslar deyiladi. Resurs sо‘zi fransuzcha
bо‘lib “yashash vositasi”
degan ma’noni bildiradi. Tabiiy resurslar kishilarning yashashi uchun zarur bо‘lgan shunday
vositalarki, bu vositalar jamiyagga bevosita emas, ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish
vositalari orkali ta’sir etadi.
Tabiiy resurslar insonning ta’sir etish xarakteriga qarab,
ikki turga bо‘linadi: tugaydigan va tugamaydigan resurslar.
Tugaydigan resurslar, о‘z navbatida, qaytadan tiklanmaydigan va qaytadan tiklanadigan resurslarga
bо‘linadi. Qaytadan tiklanmaydigan tabiiy resurslarga yer osti boyliklari (neft, toshkо‘mir, rudalar va
boshqalar) kiradi. Bu resurslardan muttasil foydalanish bora-bora ular zaxirasining butunlay tugab
qolishiga olib keladi. Chunki, ular tabiiy yо‘l bilan qayta tiklanmaydi yoki tiklansada (nazariy jihatdan
millionlab yillardan keyin, ya’ni kelgusi geologik davrlarda) foydalanishga nisbatan bir necha million
marta sekinlik bilan tiklanadi. Tiklanadigan tabiiy resurslarga - tuproqlar, о‘simliklar, hayvonot
dunyosi, shuningdek, kо‘llar va dengiz lagunalari tagiga chо‘kadigan ba’zi bir mineral tuzlar kiradi. Bu
resurslar foydalanish davomida tiklanadi. Lekin, ular tiklana olishi uchun ma’lum tabiiy sharoit kerak.
Bu sharoitni buzish resurslarning qayta tiklanish jarayonini sekinlashtiradi yoki butunlay tо‘xtatadi.
Binobarin, tiklanadigan tabiiy resurslardan foydalanishda bularni hisobga olish lozim.
Turli resurslar turlicha tezlikda tiklanadi. Masalan, ovlangan hayvonlarning tiklanishi uchun bir yoki
bir necha yil, kesib olingan о‘rmonlar uchun — kamida oltmish yil, tuproqning chirindi qavatining bir
santimetri hosil bо‘lishi uchun esa -300- 600 yil talab qilinadi. Shunday ekan, tabiiy resurslarni
sarﬂash sur’ati ularning tiklanish darajasiga muvoﬁq kelishi kerak. Bu muvoﬁqlikning buzilishi
resurslarning tugab ketishiga, о‘rmonlar maydonining qisqarib borishiga, ovlanadigan hayvonlar
zaxirasining kamayishiga, tuproqlar hosildorligining pasayishiga va boshqa salbiy oqibatlarga olib
borishi muqarrar.
Tiklanadigan ba’zi tabiiy resurslar inson ta’siri ostida tiklanmaydigan bо‘lib qolishi mumkin. Bunga
butunlay yо‘q qilib yuborilgan hayvon va о‘simlik turlari, zroziya natijasida batamombuzilib ketgan
tuproklar va boshqalar misol bо‘la oladi. Masalan, Ispaniyadagi kesib yuborilgan о‘rmonlar hanuz
qayta tiklanmadi,

natijada, bir vaqtlardagi bepoyon о‘rmonlar landshafti bora-bora
chala chо‘llarga aylandi. Butunlay qirib yuborilgan kо‘plab hayvon
turlari endi qaytadan paydo bо‘lmaydi, ya’ni tiklanmaydi.
Shunday qilib, tabiiy resurslarning tiklanish yoki tiklanmasligi kо‘p jihatdan insonning ularga bо‘lgan
munosabatiga bog‘liq.
Tiklanmaydigan tabiiy resurslarni muhofaza qilishning asosiy yо‘llari - ulardan rejali va ilmiy asosda
ratsional foydalanish va takror ishlab chiqarishni amalga oshirishdan iborat.
Tiklanadigan tabiiy resurslarni muhofaza qilishda eng muhimi ularning tiklanishiga doimiy imkoniyat
yaratishdir, mana shundagina bu resurslar insonga amalda cheksiz xizmat qilishi mumkin.
Tugamaydigan resurslarga — suv, iqlim va kosmik resurslar kiradi.
Suv resurslari. Yer sharida suv uch holatda (suyuq, qattiq, bug‘ holatida) bо‘lib, uning umumiy
zaxirasi bitmas-tuganmasdir. Lekin, insonning xilma-xil xо‘jalik faoliyati tufayli, chuchuk suvning
miqdori va sifati Yer sharining turli joylarida har xildir. Daryo va kо‘llarning sayozlanishi, shuningdek,
kо‘pgina rayonlarda suvning iﬂoslanishi natijasida, chuchuk suvning yetishmasligi, allaqachon
keskin tus olgan. Shuning uchun chuchuk suvlarning sarﬂanishi va tozaligi ustidan nazorat о‘rnatish
nihoyatda zarur tadbirdir. Dunyo okeanining suvi amalda bitmas-tuganmas hisoblanadi, ammo
suvning neft mahsulotlari va boshqa chiqindilar bilan iﬂoslanishi natijasida, unda yashovchi suv
hayvonlari va о‘simliklarning yashash sharoiti tobora yomonlashib bormoqda. Binobarin, suvning
sifatini, kо‘p rayonlarda esa miqdorini ham jiddiy muhofaza qilishga zarurat tug‘ilmoqda.
Iqlim resurslari — atmosfera havosi, shamol energiyasi va
yoginlardan iborat bо‘lib, bitmas-tuganmasdir. Biroq, atmosferaning tarkibi va u bilan bog‘liq bо‘lgan
sifati mexanik aralashmalar, sanoat va transport gazlari hamda radioaktiv moddalar bilan
iﬂoslanishi natijasida ancha keskin о‘zgarishi mumkin. Havo tozaligi uchun kurash resursni
muhofaza qilishning eng muhim vazifalaridan biridir.
Kosmik resurslarga quyosh radiatsiyasi hamda dengiz
suvlarining kо‘tarilish va pasayishi (qalqishi) energiyasi kirib,
ular ham amalda bitmas-tuganmasdir. Lekin, ular insonning faol
xо‘jalik faoliyati ta’siri ostida о‘zgarishi mumkin. Masalan, katta sanoat shaharlarida atmosfera
tarkibining о‘zgarishi, ya’ni iﬂoslanishi, quyosh radiatsiyasi miqdoriga. ta’sir qiladi. Chunonchi,
atmosfera tarkibida karbonat angidrid gazining orta borishi radiatsiya miqdorining proporsional
ravishda ortishiga sabab bо‘ladi. Demak, atmosfera havosini muhofaza qilish avvalo, uning tozaligi
uchun kurash demakdir.
XX asrning taxminan 50-yillaridan boshlab, ishlab chiqarish kuchlarining “Fan-texnika revolyusiyasi”
deb nom olgan sakrab о‘sishi munosabati bilan inson bilan tabiat о‘rtasidagi о‘zaro ta’sir misli
kо‘rilmagai masshtabga yetdi va kо‘p jihatdan yangi shakllarga ega bо‘ldi.
Fan-texnika inqilobi tufayli sanoat va transportning gurkirab о‘sishi, urbanizatsiyaning kuchayishi,
qishloq xо‘jaligi ishlab chiqarishini ximiyalashtirish — bu omillarnikg hammasi tabiiy resurslardan
foydalanishni nihoyatda jadallashtirib yubordi. Tabiiyki, bu omillarning atrof-muhitga о‘simlik va
hayvonot dunyosiga, foydali qazilmalar zahirasiga, tuproqlar holatiga, atmosfera havosi va suv
havzalari sifatiga bо‘lgan salbiy ta’siri ham kuchaymoqda. Fan-texnika taraqqiyoti atmosferada,
dengiz va okeanlarda, ichki suv havzalarida va yer osti suvli qatlamlarida sodir bо‘ladigan suvning
aylanma harakatiga, ya’ni sayyoraning gidrologik rejimiga muhim о‘zgarishlar kiritmoqda.
XX asr odami qudratli texnika tufayli geograﬁk qobiqdagi modda va energiyashya almashinuv
jarayoniga bevosita ta’sir kо‘rsatib, kо‘p joylar tabiatidagi muvozanatni buzishgacha borib yetdi.
Inson faoliyatining bu ta’siri tez ortib bormoqda. Binobarin, fan-texnika taraqqiyoti natijasida,
antropogen omil yuqorida aytib о‘tganimizdek, sayyoraviy masshtabdagi tabiiy geograﬁk va geologik
omilga tenglashib qoldi. Inson faoliyatining ayrim sohalari (tog‘ jinslaridan foydalanish, yer osti
boyliklarini qazib olish, kanallar о‘tkazish, daryo suvlarini tartibga solish, suv omborlari qurish va
hokazolar) geologik jarayonlar masshtabidan oshib ketmoqda. Granit qoyalarinipg yemirilishi ilgari
(denudatsiyasi) 6 ming yilda 1 m tezlik bilan bordi. Inson portlatishlar va zamonaviy texnikalar
yordami bilan relyefni о‘zgartirish, kanal о‘zanlari qazish, yо‘llarni о‘tkazish, tog‘ yonbag‘irlarini
terassalashtirish va qurilish maydonlarini tekislash orqali bu kabi geologik-geomorfologik jarayonni
bir necha ming baravar tezlashtirdi. Faqat bir yil davomida dalalarni haydash, qurilish va kon
ishlarida 4 ming km3 tuproq va grunt kо‘chiriladi.
Shunday qilib, fan-texnika taraqqiyoti sharoitida tabiiy

muhitda chinakamiga ulkan о‘zgarishlar rо‘y bermoqda.
Hozirgi fan-texnika taraqqiyotining tabiatga ta’sir etish
yо‘llari va shakllari nihoyatda kо‘p. Bu ta’sir natijasida tabiatda
miqdor о‘zgarishlarigina emas, balki sifat о‘zgarishlari ham sodir bо‘lmoqda. Fan-texnika
inqilobining tabiatga ta’sir etishining zng muhim asosiy an’analari quyidagilardan iborat.
1. Tabiiy resurslarpi iste’mol qilish hajmining ortishi hamda atrof-muhitning ishlab chiqarish va
iste’mol chiqindilari bilan iﬂoslanishining kuchayishi. XX asr ikkinchi yarmida fan-texnika inqilobi
munosabati bilan jamiyatning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish, takror ishlab chiqarishni
yanada rivojlantirish zaruratlari uchun tabiiy resurslardan intensiv foydalanish imkoniyatlari
benihoya kengaydi. Xususan, sanoat va qishloq xо‘jaligi ishlab chiqarishining keskin yuksalishi tabiiy
resurslarni iste’mol qilishni keskin ortishiga olib kelmoqda. Jon boshiga iste’mol qilinadigan
materiallar 1913 y. 4,9 t., 1940 y.-7,4 t., 1960 y.- 14,3 tonnani tashkil etgan bо‘lsa, 2000 yilga kelib 35
—40 tonnani tashkil etdi.
Hozirgi vaqtda insoniyat xо‘jalik-maishiy ehtiyojlari uchun yiliga daryolar oqimining taxminan 13%
idan foydalanadi. Buning 5,6% i qaytmas suvlardir.
Yiliga yer bag‘ridan !00 mlrd. t. ortiq yoqilg‘i, foydali qazilmalar va qurilish materiallari qazib olinadi,
800 mln. t. har xil metallar eritiladi. Yer sharida yiliga taxminan 3.5 mlrd. t. neft, 5,0 mlrd. t. kо‘mir
sarﬂanadi, 100 millionlab avtomobil, samolyot, traktor dvigatellari ishlaydi. Dunyo bо‘yicha hozirgi
vaqtda iste’mol qilinadigan yog‘och-taxta 3 mlrd. m3 dan oshib ketdi, har yilgi ovlanadigan baliq,
qisqichbaqa va mollyuskalar 110-120 mln. tonnaga tengdir.
Hozirgi vaqtda dunyo bо‘yicha qishloq xо‘jalik ekinlari bilan quruqlikning 13 % i, о‘tloq va yaylovlar
bilan 17,5% i band. Aholining о‘sishi sanoat, qurilish va savdo rivojlangan shaharlarda ortib
bormoqda. Qurilishlar band qilgan yerlar maydoni 1990 yilda 150 mln. gektardan, 2000 yilda esa
300 mln. gektardan oshib ketdi.
Hozirgi vaqtda inson bir qarashda juda unumsiz kо‘ringan sovuq sahrolarni, dengiz chuqurliklarini,
qutb yoki hududlarini ishga solmoqda, eng oddiy organizmlar va bakteriyalardan foydalanmoqda,
yer bag‘ridan 5 kilometrgacha bо‘lgan va undan ham chuqurdan xilma-xil foydali qazilmalarni qazib
olmoqda.
Tabiiy resurslardan foydalanish hajmining doimo ortib borishi ulardan foydalanishning istiqboli va
muddati, ularning tamom bо‘lish xavﬁ va bu bilan bog‘liq bо‘lgan kо‘plab iqtisodiy muammolarni kun
tartibiga kо‘ndalang qilib qо‘ymoqda. Keyingi vaqtlarda kо‘pgina eng muhim tabiiy resurslarning
cheklanganligi haqidagi tо‘g‘ri tushuncha jamoatchilik ongiga tobora chuqurroq singib bormoqda.
Hozirgi zamon iqtisodiyotining rivojlanishida muhim rol о‘ynovchi qator tabiiy resurslarning butunlay
tugab ketishining oldini olish, ulardan rejali va ilmiy asosda foydalanish zarurati chuqur his
qilinmoqda.
Xulosa qilib, shuni ta’kidlash kerakki, fan-texnika inqilobi tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va
atrof-muhitni yaxshilash bо‘yicha insoniyat uchun juda katta imkoniyat tug‘dirdi. Biroq, ayni vaqtda u
kо‘pincha tabiiy muhitning ancha iﬂoslanishiga va tabiiy sharoitning yomonlashuviga ham olib keldi.
Atrof-muhitning iﬂoslanishi bu tabiatga zararli moddalar va birikmalarning chiqarib tashlanishidan
iborat bо‘lib, bu hodisa havo, tuproq-grunt va suvning ﬁzik, ximik va biologik xususiyatlarining
kо‘ngilsiz о‘zgarishlariga olib keladi. Bu hol tabiiyki, kelajakda о‘simliklar, hayvonlar va odam
hayotiga, sanoat va qishloq xо‘jaligi ishlab chiqarishiga, tabiiy resurslarning holatiga tobora kо‘proq
salbiy ta’sir kо‘rsatishi mumkin.
Atrof-muhitning texnogen iﬂoslanishi о‘zining kelib
chiqishi va xususiyatlariga kо‘ra, nihoyatda xilma-xil. Uning eng kо‘p tarqalgan kо‘rinishlaridai biri —
sanoat chiqindilaridir. Fan-texnikaning katta muvaffaqiyatlariga karamay. ishlab chiqarish jarayonida
xom ashyoning katta bir qismi chiqindi bо‘lib chiqadi. Bu hol ayniqsa, keyingi 10-15 yilda juda
kuchayib, tabiiy muhitning global iﬂoslanishiga sabab bо‘lmoqda. Masalan, sо‘nggi yillarda sanoat
va maishiy xizmatda iﬂoslangan oqar suvlarning hajmi daryo oqimining 16%iga teng bо‘lib qoldi.
Yoqilg‘ilarni yoqish har yili atmosferaga bir milliard tonnadan ortiq qorakuya, qurum, tutun, sement
changlari va zararli aerozollarni chiqarib tashlaydi. Shaharlarda kuniga millionlab tonna har xil
chiqindilar tо‘planadi. Ularni yо‘q qilish yoki ulardan foydalanish juda qiyindir.
Tabiiy muhitning iﬂoslanishi muammosi rivojlangan mamlakatlarda, ayniqsa, Amerika Qо‘shma
Shtatlarida tobora murakkab tus olmoqda. AQSH aholisi dunyo aholisining 5%idan oshmasada, bu
mamlakat dunyo tabiiy resurslarining 30%ini iste’mol qiladi va dunyodagi iﬂoslanishning 40%i shu
davlat hissasiga tо‘g‘ri keladi.

Atrof-muhitning iﬂoslanishi jamiyatga ham moddiy, ham ma’naviy zarar keltiryapti. Hatto, suv va
tuproqdagi iﬂos moddalar ta’siri ostida metall konstruksiyalar, qurilish materiallari, tо‘qimalar, teri,
rezina, bо‘yoqlar, tarixiy va madaniy yodgorliklar tezlik bilan yemiriladi. Asosiy fondlarning eskirishi
(tо‘zishi) tezlashadi, qishloq, о‘rmon, baliq xо‘jaligining va boshqalarning mahsuldorligi pasayadi.
Lekin eng yomoni shuki, aholi sog‘lig‘iga katta zarar yetkaziladi.
Tabiiy muhitning turli chiqindilar bilan iﬂoslanish kо‘lami shu qadar kattaki, bu salbiy omil dunyoning
qator rayonlarida hatto, insonnnig biologik jihatdan yashashiga ham xavf tug‘dirmoqda. Tabiiy
muhitning bunday iﬂoslanishi rivojlangan va ba’zi bir rivojlanayotgan mamlakatlarda “ekologik
inqiroz” tushunchasining paydo bо‘lishiga asos bо‘ldi. Atrof-muhitning iﬂoslanishi rivojlangan
mamlakatlarda haqiqiy ofat bо‘lib qoldi. G‘arbiy Yevropa mamlakatlari, AQSH, Afrika va Osiyo
mamlakatlarida chuchuk suv tanqisligi allaqachon muhim iqtisodiy muammoga aylanib qolgan,
Shahar va shaharchalar havosi deyarli zaharlangan. Kо‘pgina kо‘l va daryolarda biologik hayot sо‘na
bormoqda. Kо‘plab shaharlar behisob chiqindi uyumlari bilan tо‘lib-toshib ketgan.
Shunday qilib, hozirgi vaqtda tabiatni iﬂoslanishdan muhofaza qilish undan oqilona foydalanishni
tashkil qilish eng muhim va dolzarb vazifalardan biridir.
Fan-texnika taraqqiyotiniag asosi, sо‘zsiz energetikadir. Olimlarning energiyadan foydalanishning
sur’atlari va kо‘lami haqidagi hisobi shuni kо‘rsatadiki, odam olovdan foydalanishni endigina
о‘rgangan tosh asrida о‘rtacha sutkasiga jon boshiga energiya iste’mol qilish 5 kkal ga teng edi.
О‘rta asrlarda sutkasiga jon boshiga energiya iste’mol qilish 12 ming kkal ga yetdi. Yoqilg‘i sifatida
toshkо‘mir qо‘llanilgandan keyin esa, 26 ming kkal ni tashkil etdi. Angliyada sanoat о‘zgarishi
davrida bu kо‘rsatkich 77 kkal gacha kо‘tarildi. Hozirgi vaqtda sanoati rivojlangan mamlakatlarda jon
boshiga sarﬂanadigan energiya 200 ming kkal dan oshib ketdi.
Demak, fan-texnika inqilobi sharoitida iste’mol qilinadigan tabiiy resurslar hajmining kо‘payishi
sanoat ishlab chiqarishining intensivlashuvi va insoniyatning energiya bilan qurollanishining о‘sishi
bilan ta’minlanadi.
2-Amaliy : Atmosfera muhofazasi.
Atmosfera - Yerning gazsimon qobig‘i bо‘lib, hayot uchun nihoyatda zarurdir. Atmosfera yer pо‘stiga
ﬁzikaviy, kimyoviy, biologik ta’sir etadi va yer yuzasida issiqlik, namlikni tartibga solib turadi.
Atmosfera yerning himoya qobig‘idir, chunki u tirik organizmlarni turli ultra-binafsha nurlar va
kosmosdan tushadigan meteoritlarning zararli ta’siridan himoya qiladi. Atmosfera bо‘lmaganda edi,
Yer yuzasida ham Oydagi kabi hayot bо‘lmas edi. Yer yuzasi kunduzi 100 gradus qiziganda, kechasi
esa minus-100 gradus sovigan bо‘lar edi.
Quyosh va shamol energiyasi, atmosfera havosi va yog‘in-sochin iqlim resurslari bо‘lib, insoniyat
jamiyatida katta ahamiyatga ega. Quyoshdan fazoga juda katta miqdorda issiqlik energiyasi tarqalib
turadi. Yer yuzasining har bir kvadrat kilometr maydoniga 2500000 ot kuchiga teng energiya tushadi.
Quyosh energiyasi atmosferaning yuqori qatlamlarida yutilib, yer yuzasiga juda oz miqdorda yetib
keladi.
Insoniyat quyosh energiyasidan о‘z ehtiyoji uchun qadimdan foydalanib kelgan. Keyingi vaqtlarda
kuyosh energiyasidan AQSH, Yaponiya, Fransiya kabi davlatlar yaxshigina foydalanmoqdalar.
Turkmaniston, О‘zbekiston, Gruziya, Armaniston, Moldaviya, Ukraina kabi davlatlarning bir qator
ilmiy-tadqiqot institutlari arzon quyosh energiyasidan xalq xо‘jaligida foydalanish yо‘llarini
topmoqdalar.
Insoniyat qadimdan tugamaydigan resurslardan biri bо‘lgan shamol energiyasidan foydalanib
kelgan. AQSH, Buyuk Britaniya, Fransiya, Germaniya, Daniya davlatlarida turli quvvatlarga ega
bо‘lgan kuchli shamol elektr stansiyalari qurilgan. О‘zbekiston shamol energiyasiga boy, ammo
mamlakatda bu arzon energiya turidan kam foydalanilmoqda.
Yerdagi hayotni havosiz tassavur etish qiyin, shuning uchun ham
toza havo muammosi hozirgi kunda о‘ta dolzarb bо‘lib qoldi.
Atmosfera havosi har doim aralashib turgani uchun, uning kimyoviy
tarkibi sayyoramizning hamma joyida asosan bir xildir.
Havo qobig‘i asosan azot (78,09%) - K2; kislorod (20,95%) - O2 dan iborat bо‘lib, ular atmosfera gaz
tarkibining 99% ini tashkil etadi, qolgani esa boshqa (argon (Ag) - 0,93%; karbonat angidrid (SO2) -
0,03%; neon, geliy, kripton, ksenon va boshqalar) gazlardir. Gazlarning biri kо‘payib, ikkinchisi
kamayib - ketishi tirik mavjudot hayotini muvozanatdan chiqarib yuboradi va halokatga olib borishi
mumkin.

Atmosferadagi azot asosan Yerdagi mikroorganizmlar faoliyati natijasida yuzaga kelib, biologik
jarayonlarda unchalik rol о‘ynamaydi. Yerdagi tog‘ jinslarida mujassamlashgan azot atmosferadagi
azotga qaraganda, 50 baravar kо‘pdir.
Atmosferada erkin holatda uchraydigan kislorod yashil о‘simliklar mahsuloti bо‘lib, tirik
organizmlarning ajralmas qismi va hayot manbai hisoblanadi. Inson hayoti uchun kо‘p energiya
kerak: kо‘p energiya olish uchun esa kislorod zarur. Inson kuniga о‘rta hisobda 9 kg havo bilan nafas
oladi. Inson о‘rtacha umr (75 yosh) davomida 700000 kub metr havoni oladi.
Atmosferada ozon (O3) va suv bug‘larining bо‘lishi alohida
ahamiyatga ega. Atmosferadagi suv bulut va tumanlarda mayda tomchi
va muz kristalchalari holida uchraydi. Suv bug‘lari asosan 10 km gacha bо‘lgan balandliklarda
uchraydi.
Atmosferaning quyi qismida uchraydigan karbonat angidrid (SO2) о‘simliklarning fotosintez
jarayonida faol qatnashadi. Karbonat angidrid vulkanlar otilishi, yoqilgilar yonishi, organik
moddalarning chirishi va organizmlarning nafas olishi natijasida paydo bо‘ladi. SO2 nisbatan og‘ir
bо‘lib, chuqur yerlarda (eski quduq, shaxta va boshqa joylarda) uchraydi.
Atmosfera changlari havo qobig‘ining ajralmas qismidir. Juda mayda zarrachalar organik va
noorganik jarayonlar tuproqqatlamining yemirilishi (nurashi), vulkan hodisalari, о‘rmon, dasht va torf
yong‘inlari, dengiz suvining bug‘lanishi oqibatida paydo bо‘lgandir. Atmosferada juda kо‘p miqdorda
kosmik changlar bо‘lib, yer yuzasiga yiliga 2-5 mln. tonia kosmik chang tushadi.
Atmosferadagi turli chang yadrolari Yer landshaft kobig‘ini о‘zgartirishda katta ahamiyatga egadir.
Chunki gaz holidagi suv bug‘lari yadro atroﬁga yig‘ilib, suv tomchilarini hosil etadi. Changlar quyosh
radiatsiyasini yutish qobiliyatiga ega va yer yuzasini nurlanishdan saqlaydi.
Atmosferadagi changlar yer yuzasining relyef xususiyati, tuzilishi va balandligiga qarab turli
miqdorda uchraydi. Masalan, shahar ustidagi 1 kub sm. hajmdagi havoda 100000 dona chang
zarrasi bо‘lsa, okean ustidagi 1 kub sm. hajmdagi havoda 100 dona chang zarrasi bо‘ladi.
Insonning xо‘jalik faoliyati atmosfera tarkibini о‘zgartirib yubormoqda: atmosferaniig quyi qismiga
kо‘plab qо‘shilayotgan karbonat angidrid, is gazi, turli zaharli gazlar, radioaktiv moddalar va chang
zarrachalari havo qobig‘i tarkibini о‘zgartirishga katta ta’sir kо‘rsatmoqda.
Atmosferaning iﬂoslanishi Yerning havo, qobig‘iga ta’sir etibgina qolmasdan, balki inson hayoti va
tevarak-atrofdagi muhitni xavf ostiga qо‘yadi. Atmosfera havosidagi har xil gazlar, suv bug‘lari, qattiq
va suyuq zarrachalar, radioaktiv changlar havo sifatini buzadi, tabiiy muhitga turli salbiy oqibatlar
olib keladi.
Ilgarilari havo sanoat obyektlari ustidagina iﬂoslangan bо‘lsa, hozir sanoat, transport, energetika va
boshqalardan chiqqan chiqindi katta-katta rayonlar, bir necha minglab kilometr masofalardagi
hududlar havosining iﬂoslanishiga sababchi bо‘lmoqda.
Ba’zi bir ma’lumotlarga kо‘ra, yer yuzida bir yilda havoga chiqarilgan oltingugurt gazi, is gazi (SO), kul
va karbonat angidridning miqdori taxminan 1000 mln. tonnaga yetmoqda.
BMT ma’lumotlariga kо‘ra. insoniyat paydo bо‘lgandan to shu vaqtgacha 90-110 mld. tonna turli
yoqilg‘i yoqilgan, shuning yarmi keyingi 25 yilga tо‘g‘ri keladi. Faqatgina kо‘mirning о‘zi yiliga 5 mlrd.
tonna yoqiladi. Albatta, yoqilg‘ini yoqish uchun kislorod kerak. Hozirgi kunda yoqilg‘ilarni yoqishga
yiliga 20-25 mlrd. Tonna kislorod sarﬂanmoqda. Yiliga metal oksidlanishi uchun 100 mln. tonna
kislorol ketadi. YUNESKOning ma’lumoticha turli mamlakatlarda ishlab turgan salkam 300 mln.
avtomashinalar yiliga 1000 mln. kishi iste’mol qiladigan kislorodni sarﬂaydi. 1000 km. yurgan yengil
avtomobil bir kishining bir yillik kislorodini yutadi.
Fan-texnika inqilobinipg boshlanishidan oldin atmosferadagi karbonat angidrid miqdori uzoq
vaqtgacha bir meyorda edi. Chunki о‘simlik fotosintez yо‘li bilan atmosferadan 110 mlrd. tonna yoki
5% karbonat aigiridni yutar edi. Buning о‘rnini esa moddalarning chirishi, yoqilg‘ining yonishi va
yong‘inlardan chiqqan gazlar egallar edi.
Hozirgi vaqtda turli tashqi kuchlar ta’sirida biosfera sekin-asta о‘zgarib bormoqda. Chunki inson
faoliyati natijasida kundan-kunga kо‘payib borayotgan SO, gazini о‘simlik va okeandagi
ﬁtoplanktonlar yutib ulgura olmayotirlar. Atmosfera tarkibidagi kislorod muammosi ham dolzarb
bо‘lib, uning miqdori yildan-yilga kamayib bormoqda. Shuning uchun, havoni iﬂoslanishi sabablarini
aniqlash va uning oldini olish katta amaliy ahamiyatga ega.
J.Detri atmosferaning iﬂoslanish sabablarini tо‘rt guruhga bо‘lishni taklif etadi:
1. Tabiiy yul bilan iﬂoslanish (mineral, о‘simlik, hayvon va
mikroorganizmlar ta’sirida).

2. Sanoat tarmoqlari, transport va turar joylarni isitishda
foydalaniladigan yoqilg‘ilar orqali iﬂoslanish.
3. Sanoat chiqindilari orqali iﬂoslanish.
4. Sanoat chiqindilari va maishiy-xо‘jalik chiqindilarini yoqish orqali iﬂoslanish.
Tabiiy yо‘l bilan iﬂoslanish atmosfera tarkibida meyordan
ortiq katta halokatlar rо‘y berishi oqibatida bо‘lishi mumkin. Ammo, transport, sanoat va
boshqalarning chiqindilari tabiiy yо‘l bilan iﬂoslanishga qaraganda anchagina xavﬂidir.
Texnik taraqqiyoti natijasida yonilg‘i resurslari Yer va okeanning sayoz yerlaridan kо‘plab olinmoqda
va ishlatilmoqda. Oqibatda turli yoqilg‘i mahsulotlarining qoldiqlari havoga qо‘shilib uni buzmoqda
(birgina benzin yonishi natijasida 60 kg is gazi (SO) havoga kо‘tariladi va aralashadi).
Sanoat obyektlari va issiqlik elektr stansiyalarida yoqilg‘ining tо‘liq yonmasligi oqibatida turli
miqdorda zaharli gazlar havoga chiqib, ba’zilari esa yer yuzasiga tushganda, boshqalari agmosfera
qatlamlarida uzoq vaqtgacha saqlanshii mumkin. Masalan, “Elektrisite de Frans” issiqlik
elektrostansiyasi kompaniyasi har oyda 51 ming tonna kо‘mir yoqishi oqibatida har kuni havoga 33
tonna sulfat angidrid gazi va 250 tonna kul chiqadi.
Neft bilan ishlaydigan issiqlik elektr stansiyalari havoga
kul chiqarmaydi. Ammo kо‘mir ishlatadigan stansiyaga qaraganda, uch
barobar kо‘p sulfat angidrid gazi ajratib chiqaradi.
Sanoat tarmoqlari havoga turli zaharli modda va gazlar.
Chiqarishi bilan bir qatorda, atmosferadan juda katta miqdorda
kislorod yutadi. Masalan, bir tonna chо‘yanni rudadan ajratib olish
uchun 150 kub metr, bir tonna pо‘lat olish uchun 35-70 kub metr, bir
tonna ammiak olish uchun 500 kub metr va bir tonna atsetilen olish
uchun 3600 kub metr kislorod ketadi.
Kishi sog‘ligi uchun chang, qurum, kul va boshqalar zararlidir. Yonilg‘i tо‘la yonmasligi, sifatining
pastligi va tutunni tutib qoladigan uskunalarning sust ishlashi natijasida havodagi turli birikmalar
sekin-asta yer yuzasiga tushadi.
1952 yili Londonda bir hafta davom etgan iﬂos tuman natijasida 4000 kishi, keyinchalik (3 oy
mobaynida) yana bir necha ming kishi nobud bо‘lgan. 1962 yil dekabr oyida bu shaharda qurumdan
750 kishi о‘lgan. Sement zavodlari ham atmosferani kо‘plab iﬂoslaydi. Sement changlari uzoq-uzoq
joylargacha tarqalishi mumkin. Hozirgi vaqtda zavodlarga chang zarrachalarini tutib qoladigan
uskunalar о‘rnatilib, millionlab tonna qimmatbaho qurilish materiallari tejab qolinmoqda.
Keyingi vaqtlarda kimyo sanoatining qoldiqlari atmosfera havosini kо‘plab iﬂoslamokda. Kimyo
sanoat tarmoqlaridan chiqqan zaharli gaz va birikmalar havoga aralashib, zaharli gazlar miqdorini
oshirib yubormoqda. Oqibatda, kimyo zavodlari va kombinatlariga yaqin bо‘lgan yerlarda fauna,
ﬂoralar zarar kо‘rmoqda va ba’zi о‘simliklar butunlay nobud bо‘lmoqda. Natijada bunday yerlarda
tabiiy landshaft о‘z xususiyatini yо‘qotib, о‘zgacha tus olmoqda. Havo tarkibidagi karbonat angidrid,
is gazi, azot, xlor, fosfor, fenol, ftor va boshqalarning kо‘p miqdorda bо‘lishi inson salomatligiga ta’sir
etmay qolmaydi. Natijada. kо‘pgina kishilar astma, rak kabi kasalliklarga duchor bо‘lishadi.
Bioximik olim Eyri Geygan-Smit 1950 yili atmosferada ozonning turli azotli birikmasi nihoyatda xavﬂi
ekanligini aniqladi. Ozon kimyoviy reaksiyaga juda tez kirishib о‘simlik barglaridagi xloroﬁll turlarini
buzadi, rezina va ip-gazlamalarni yemiradi. Azotli birikmalar esa kо‘z, о‘pka kasalliklariga olib keladi
va havoda kо‘lansa hid tarqatadi. Kimyoviy birikma va qurumlar tarixiy va arxitektura yodgorliklarini
ham buzmoqda. Venetsiya, Sankt-Peterburg, Kyoln, Milan, London va boshqa shu kabi qadimiy
shaharlar kо‘chalaridagi nodir yodgorliklar va haykallar yemirilmoqda yoki korroziyaga uchramoqda.
Atmosferaning iﬂoslanishida transportvositalarining roli katta: Avtomashina, samolyot va boshqalar
katta miqdorda kislorod ishlatadi. Masalan, Amerika - Yevropa orasida uchadigan birgina
superreaktiv layner 8 soat ichida 50 tonna kislorod sarf qiladi. Shuncha miqdordagi kislorodni 25-50
ming gektar yerdagi о‘rmon 8 soatda yetkazib beradi.
Transport turlari inson salomatligi uchun zararli bо‘lgan karbonat angidrid, is gazidan tashqari turli
birikmalar ham chiqaradi. Avtotransportdan chiqadigan mayda zarralar. jumladan, avtomobil
pokrishkasidan chiqadigan rezina zarralari nafas olish uchun, umuman hayot uchun xavﬂidir
(birgina avtomobil pokrishkasi yemirilishi natijasida bir yilda 10 kg changsimon rezina zarrasini
havoga aralashtiradi).
Atmosfera va tabiiy muhitning iﬂoslanishida radioaktiv moddalarning ta’siri juda xavﬂidir. Radioaktiv
moddalarning sun’iy ravishda Yer yuzasida tarqalishi asosan ikkinchi jahonurishidan keyin

boshlandi. Atmosferada, suv osti va quruqlikda turli kuchga ega bо‘lgan kо‘plab atom, vodorod,
neytron bombalari portlatib sinab kо‘rildi. Oqibatda, atmosferaga radioaktiv moddalar tarqaladi.
Birgina atom bombasini portlatish natijasida 200 dan ortiq turli radioaktiv moddalar paydo bо‘ladi,
ba’zilari esa radioaktiv zanjirlarini hosil etib, bir elementdan ikkinchisiga о‘tadi.
Portlatish natijasida atmosferaga kо‘tarilgan radioaktiv moddalarnnng yirik zarralari quruq chang
holatida yoki yog‘in-sochinga qо‘shilib bir necha soat ichida yana yerga qaytib tushishi mumkin.
Ularning radioaktiv ta’siri juda kuchli. Juda mayda radioaktiv moddalar esa atmosferaning yuqori
qatlamlarigacha kо‘tarilib, bir iyecha minglab kilometr masofani iﬂoslashi mumkin. Hozirgi vaqtda
bunday zaharli moddalarni baland toglarda, Antarktida muzliklarida ham uchratish mumkin.
Shunday qilib, atmosferaning iﬂoslanishi xalq xо‘jaligiga katta iqtisodiy zarar yetkazadi. Jumladan:
a) atmosferaning iﬂoslanishi tufayli materiallar yemiriladi va korroziyaga uchraydi.
6) shaharlarda, ayniqsa sanoatlashgan joylardagi iﬂos havo korxona asbob-uskunalarining
foydalanish muddatini 1,5 barobar kamaytiradi.
v) atmosferaning iﬂoslanishi natijasida kо‘pgina kasalliklar paydo bо‘lmoqda (kishilar jismoiiy va
ruhiy kasaliklarga uchramoqda).
g) havo iﬂoslanishi qishloq xо‘jalik maydonlariga katta zarar kо‘rsatmoqda.
d) havo iﬂoslanishidan achchiq tutundan transportlarning harakati qiyinlashib, kо‘p halokatlar
(samolyot halokati) rо‘y bermoqda.
ye) atmosferaning iﬂoslanishi yarim о‘gkazgichlar. aniq asboblar ishlab chiqarishni qiyinlashtirib
yubormoqda.
j) zavod va fabrikalardan qimmatbaho moddalar bekorga atmosferaga chikib ketmoqda.
z) atmosferaning iﬂoslanishi natijasida geograﬁk qobiqning tabiiy holatida о‘zgarish yuz bermoqda.
Insonning xо‘jalik faoliyati tufayli atmosfera havosi tarkibida gaz, chang, qurum, qattiq zarrachalar
shaharlarda qishloq tumanlariga nisbatan kо‘p. Eramizning birinchi asridayoq Rim faylasuﬁ Seneka
yozadi: “Rimni achchiq, sassiq havosini tark etishim bilan о‘zimda yengil ruhiy tetiklik his etaman”.
Haqiqatdan ham Yer yuzasining qayeriga joylashmasin shahar havosi og‘ir.
Keyingi vaqtda har tomonlama taraqqiyot jarayoni, insoniyat о‘ziga turli qulayliklarni ta’minlash
oqibatida atroﬁda tabiat noqulayliklarini keltirib chiqardi.
Yer yuzida urbanizatsiya jarayoni juda tezlik bilan о‘sib borishi oqibatida yangi-yangi shaharlar paydo
bо‘lmoqda. Dunyodagi shaharlarning umumiy maydoni 0,5 mln. kv. km. ni, Yer kurrasi maydoning
0,3% ni tashkil etadi. Dunyo aholisining 49% aholisi 100000 dan ortiq bо‘lgan shaharlarda yashaydi.
Shahar aholisi Shimoliy Amerikada butun aholining 74%ini, Yevropada 71%ini, Buyuk Britaniyada
86%ini tashkil etadi.
О‘zbekiston Respublikasi egallagan maydon О‘rta Osiyoni 1/3qismiga, butun aholisining 60%ga va
shahar aholisining 62%ga tо‘gri keladi. О‘zbekiston Respublikasining aholisining aksariyati qishloq
joylarda istiqomat qiladiki, shahar aholisi 36 %ni tashkil etadi. Bu Rossiyaga nisbatan 40 %,
Estoniyaga nisbatan 35% kamdir.
Yer yuzida aholi zich joylashgan, sanoat va transporti rivojlangan yirik shaharlar kо‘p. Shahar,
qishloq va suv havzalar havosidagi changlar yer yuzasining relyef xususiyati, tuzilishi, balandligi.
hatto uning geograﬁk о‘rniga qarab turli miqdorda uchraydi. Keyingi 100 yil ichida dunyodagi yirik
shaharlar xavosi meteorologik stansiyalarda, teleminoralarda, baland uylar tomida kundalik
kuzatishlar va suniy yuldoshlardan olingan maxsus fotoaxborotlar asosida kuzatiladi. Ma’lum
bо‘lishicha, katta shaharlarda havo harorati atrofga qaraganda, baland bо‘ladi, uning о‘ziga xos
“issiqlik oroli” vujudga keladi.
Radiatsiya balansi shahar ustidagi iﬂoslangan havoda, shahar
atroﬁga qaraganda, ancha farq qiladi. Masalan, Markaziy Yevropaning bir qator shaharlarida Quyosh
radiatsiyasining shaharga tushishi, shahar atroﬁga qaraganda, 29-36%ga kam. Shahar havosi
tarkibidagi har xil zaharli gazlar, ayniqsa, antropogen changlar transportlardan, sanoatdan, isitish
inshootlaridan, qurilishlardan chiqadi. Shaharlarda havo aylanishining (sirkulyatsiya) sustligi tufayli
diametri 4-10 mikronga teng changlar 1 km balandlikgacha kо‘tarilib, radiusi 10 km bо‘lgan
maydonga tarqaladi. Diametri kattaroq (10 mikrondan katga) bо‘lgan changlar uncha yuqoriga
kо‘tarilmay atrofga yoyilib, 300-500 m balandliklarda uchib yuradi va sо‘ngra shaharga chang, qurum
sifatida qaytib tushadi.
Shahar havosining iﬂoslanib, chang miqdorining kо‘payishi ultra-binafsha nurlarning о‘tishini
kamaytiradi, bu esa havoda kasal tarqatuvchi bakteriyalarning kо‘payishiga sharoit yaratadi.
Sanoatlashgan katta shaharlarda ba’zan shamol esmasligi, iﬂos havoning bir necha kun turib qolishi

natijasida “smog”, ya’ni zaharli gaz va changlardan vujudga kelgan achchiq tuman vujudga keladi.
Nam dengiz iqlimi mavjud bо‘lgan London shahri ustida iqlimning namligi tufayli atmosferadagi
angropogen chang va gazlar kimyoviy reaksiyaga kirishib, о‘ta zaharlashadi va sarg‘ish achchiq
tuman (smog) vujudga keladi. Kam bulutli, shamol kam, ochiq va quruq ob-havo hukm surgan Los-
Anjeles shahrida achchiq yoki fotokimyoviy achchiq tuman hosil bо‘ladi. Chunki, havo ochiq va
shamol kam bо‘lganligi sababli zaharli gaz, tutun va changlar quyosh nuri ta’sirida fotokimyoviy
reaksiyaga kirishadi. О‘zbekiston Respublikasining katta shaharlarida havoning tozaligi doimo
kuzatib turiladi. Lekin shaharlar havosini toza saqlash ustidan nazorat inspeksiyalarining amalga
oshirayotgan ishlariga qaramay, ba’zi korxonalarda tozalovchi inshootlarning yо‘qligi tufayli,
atmosferaga chang, qurum va zaharli gazlarni chiqarib yuborish hollari rо‘y bermoqda.
О‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish Davlat Qо‘mitasining ma’lumotlariga qaraganda,
О‘zbekiston havosiga har yili statsionar va kо‘chma manbalardan 4 mln. tonna zaharli moddalar
qо‘shilmoqda. Shundan yarmisi uglerod oksidiga, 15%-karbonat angidridi, 14%-oltingugurt ikki
oksidi, 9%-azod oksidi, 8%- qattiq moddalar, faqatgina 4% о‘ziga xos zaharli murakkab birikmalarga
tо‘g‘ri keladi.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, havoga kо‘tarilayotgan iﬂoslantiruvchi moddalarning 67%i kо‘chma
manbalarga mansub bо‘ladi, ammo qolgan о‘ta zaharli birikmalar 2 mingdan ortiq statsionar
korxonalarnikidir (Olmaliq kon-metallurgiya kombinati, Muborak gazni qayta ishlash zavodi, Olmaliq
va Farg‘ona, Andijon, Chirchiq, Navoiy, Qо‘qon, Muborak shaharlaridagi korxonalar shular
jumlasidandir). Havoga kо‘tarilgan oltingugurt oksidi turli jarayonlar ta’sirida sulfat kislotasiga
aylanib, yog‘in bilan yer yuzasiga tushadi. Bunday jarayonni Olmaliqdan 50 km uzoqda joylashgan
biosfera qо‘riqxonasida kuzatish mumkin.
Hozirgi kunda О‘zbekistonda chiqindi va axlatlarni qayta ishlaydigan, bartaraf etadigan liniyalar yо‘q.
Tezlikda zararsizlantiruvchi liniyalarni qurish, chiqindi va axlatlarni yig‘ib, ularni zararsizlantirish
texnologiyalarini yaratish kerak.
Atmosfera havosini toza saqlashda sanoat obyektlarini geograﬁk sharoitga qarab joylashtirish
muhim ahamiyatga ega. Bunda sanoat obyektlari va yirik kommunal korxonalari alohida sanoat
zonasida uy-joy massivlaridan tashqarida bо‘lishi kerak. Shuningdek, shamolning yо‘nalishi uy-joy
zonasidan sanoat zonasi tomon esadigan bо‘lishiga rioya qilish lozim. Aks holda sanoatdan chikqan
chang, qurum va gazlar uy-joy zonasi tomon shamol orqali kelib, havoni iﬂoslaydi. Uy-joy zonasi
bilan sanoat zonasi orasida kengligi 100 m dan bir necha kilometr keladigan yashil о‘simliklardan
iborat sanitariya-himoya zonasi bо‘lishi yaxshi natija beradi.
Atmosfera havosini toza saqlashda transport chiqindi gazlarini, dudlarini kamaytirish juda
muhimdir. Havoni iﬂoslantirishda transport turlari ichida benzin bilanishlaydigan avtomobillar
(AQShda-75%ni tashkil etadi) yetakchi keyingi о‘rinlarda havo transporti (5%), dizel dvigatelli
avtomashinalar(4%), traktor va boshqa qishloq xо‘jalik mashinalari (4%), temir yо‘l va suv transporti
(2%) turadi. О‘zbekistonda havoni iﬂoslantirishda avtomobillar alohida о‘rin tutadi, ular zaharli
moddalarning 60%ni tashkil etadi. Toshkent, Andijon, Buxoro, Guliston, Samarqand kabi yirik
shaharlarda bu kо‘rsatgich 80% gacha kо‘tariladi.
Shaharlar havosini toza saqlashda avtomobil yoqilg‘ilari sifatini yaxshilash, xususan, atmosferaga
kam gaz chiqaradigan, quyuqlashtirilgan gazlardan foydalanishga о‘tish yaxshi natija beradi. Bunda
gazning tо‘liq yonishi tufayli atmosferaga zaharli moddalar kam chiqadi va bu jarayonni amalga
oshirish juda arzonga tushadi. Masalan, Toshkent shahridagi ba’zi avtomashinalar 1978 yildan beri
benzin о‘rniga yoppasiga quyuqlashtirilgan propan-butan yoqilg‘isi bilan ishlashga о‘tgan.
Quyuqlashtirilgan gaz benzinga nisbatan 2-3 marta arzonga tushishidan tashqari atmosferaga juda
kam zaharli moddalar chiqaradi. 2000 yil respublikamizda 15 mingdan ortiq avtomobil
quyuqlashtirilgan tabiiy gazga о‘tganligi oqibatida, havoga iﬂos moddalarni qо‘shilishi 10 ming
tonnaga kamaygan.
Avtomobillarning gaz asosida ishlashi (benzinda ishlashiga nisbatan) natijasida silindr gilzapari,
porshenlar, porshen halqalari, vallarning yeyilishi 50-70% ga kamaydi. Dvigatellarning ish qobiliyatini
esa 60% ga oshiradi. Ba’zi davlatlarda avtomobillar benzin emas, balki spirt bilan yurmoqda.
Natijada, atrof-muhitga zaharli gazlar juda kam chiqarilmoqda va arzonga tushmoqda.
Avtomobildan chiqadigan zaharli gaz miqdorini kamaytirish uchun yana ularning texnika holati va
dvigatelga yoqilg‘ining bir meyorda borishiga qat’iy rioya qilish kerak. Avtomobildan chiqadigan

gazning atmosferadagi miqdori shuningdek, yо‘lning kengligiga, kо‘cha havosining almashib
turishiga, avtomobil oqimining shahar transport arteriyalari bо‘ylab tо‘xtovsiz harakat qilishiga ham
bog‘liq. Agar chorrahalarda avtomobillar tо‘planib qolsa, о‘sha joyda zararli gazlar kо‘proq tо‘planib
qoladi. Shuning uchun serqatnov kо‘chalarda avtomobil tunnellari, kо‘priklari va yо‘lovchilar uchun
yer osti о‘tish joylari qurish avtomobillarning tо‘xtovsiz harakatini ta’minlaydi. Tajribalardan ma’lumki,
avtomobil tunnelli va kо‘priklari qurilganidan sо‘ng, mazkur maydonlarda tunnel va kо‘prik ishga
tushguncha bо‘lgan davrga nisbatan uglerod oksidining konsentratsiyasi 4 marta kamaygan.
Shaharlar havosini toza saqlashda tranzit transportlarni shahar kо‘chalariga qо‘ymaslik, ularni
shahar atroﬁdagi aylanma yо‘l halqasi orqali о‘tkazib yuborish yaxshi natija beradi. Shuningdek,
avtotransport serqatnov kо‘chalar atroﬁda о‘simlik zonalari tashkil etish kerak. Chunki bu о‘simlik
tо‘siqlari avtomobillardan chiqqan zaharli gazlarni yutib turishdan tashqari shovqin-suronni keskin
kamaytiradi.
Nihoyat, shaharlar havosini - toza saqlash uchun jamoat transportining elektrenergiya asosida
ishlovchi atmosferani iﬂoslamaydigan turlariga - metro, trolleybus, tramvaydan foydalanishga о‘tish
zarur. Shaharlarda atmosfera havosini toza saqlashda elektrlashtirilgan transport (yer osti va yer
yuzasi) ini ahamiyati katta. Elektrlashtirilgan transport aholini iﬂos gazlardan va shovqindan
saqlaydi. Tramvay va trolleybuslarni shahar transportida mavqeini kо‘tarish kerak, chunki bu
transport turlari hozirgi zamon qulay va foydali transport. Tramvay tezligini 16-20 km /soat о‘rniga
30-32 km /soatga kо‘tarish kerak. 1 km tramvay yо‘lini qurilishi, 1 km metro yо‘li qurilishiga
qaraganda, 8-12 marotaba arzon tushadi.
Hozirgi kunda yirik shaharlarda atmosfera havosini toza saqlash maqsadida, neft va benzinni
tanqisligi hisobga olinib, alternativ yoqilg‘ilar izlanmoqda. Bu sohada elektromobillarning kelajagi
porloq. Elektromobillar akkumulyativ batareyalar energiyasi asosida ishlaydi. Biroq, oddiy
avtomobillarga nisbatan kuchsiz va akkumulyativ batareyalar benzinli matordan zaif bо‘lganligi
sababli, hayotda о‘z о‘rnini tezlikda topa olmadi. Lekin, keyingi vaqtlarda ba’zi davlatlarda
elektromobillar xalq xо‘jaligida keng foydalanilmoqda. Masalan, Buyuk Britaniyada 45 ming
elektromobil tashuvchi, 100 mingdan ortiq elektromobil esa zavod, shaxta, kasalxona va bog‘larda
ishlamoqda (ularning tezligi soatiga 32 km dan oshmaydi). “Klorid” kompaniyasi yaratgan
avtobuslar elektrobatareyalar kuchida harakatga kelib, ularning tezligi soatiga 64 km ga boradi.
Ushbu avtobuslar 64 km gacha yо‘lni batareyani qayta zaryadlamasdan yurishi mumkin.
Shaharlar havosini toza saqlashda shaharlar va sanoat markazlarida havoning tozaligini muntazam
nazorat qilib turish katta ahamiyatta ega. Shu sababli kо‘pchilik shaharlarda havoning holati
muntazam ravishda kuzatib turiladi. Katta shaharlar havosinish holatini sutkada 3-4 marta kuzatib,
о‘lchab turuvchi bir necha punktlar bor. Masalan, Sankt-Peterburg hududida 40 ta, Moskvada 30 dan
ortiq, Toshkent shahrida 10 ga yaqin kuzatish punktlari bо‘lib, ular havodan namuna olinib, uning
tarkibida mavjud gaz va bug‘larning miqdori, zaharli moddalarning konsentratsiyasi tekshirilib
turiladi.
Toshkent shahri havosining tozaligini 1966 yildan boshlab, nazorat qilish amalga oshirilmoqda. Bir
yilda Toshkentda havo tarkibi 45 ming martagacha. bir kunda esa 124 martadan ortiq analiz qilinadi,
agar havo tarkibini iﬂoslanishi meyordan oshib ketsa, darhol uning oldini olish choralari kо‘riladi.
Shahardagi havoning holatini kuzatish punktlaridan olingan ma’lumotlar umumlashtirilib, shahar
hokimiyatiga berib turiladi. Shaharlar havosining tozaligini muntazam tekshirish bilan birga, ular
maxsus jihozlangan va avtomat-nazorat-о‘lchov tizimi bilan qurollangan avtomashinalar yordamida
ham (avtomashina shahar kо‘chalarini, sanoat korxonalarining atroﬂarini) о‘lchaniladi.
Hozirgi kunda О‘zbekistonning 26 shahrida atmosfera havosini iﬂoslanishi 65 statsionar (doim bir
joyda turadigan) postlarda kuzatilmoqda. О‘zbekiston havosini iﬂoslanishini kuzatishga
Gidrometerologiya boshqarmasi raqbarlik qiladi. Uning tarkibiga quyidagilar kiradi: О‘zbekiston
Respublikasi atrof-muhit iﬂoslanishini kuzatish markazi, Farg‘ona va Navoiy shaharlaridagi ikki
kuzatish majmuasi. atmosfera havosini iﬂoslanishini kuzatuvchi 7 laboratoriya (Olmaliq, Andijon,
Samarqand, Chirchiq, Angren, Bekobod shaharlari), havo iﬂoslanishini kuzatuvchi 4 guruh (Buxoro,
Guliston, Nukus va Namangan shaharlarida), atrof-muhitni iﬂoslanishini kuzatuvchi Sariosiyo
idoralararo laboratoriyasi va ikki monitoring (Chotqol qо‘riqxonasi, Abramov muzligi) stansiyalari
kiradi. Yirik shaharlarimizdan Qarshi, Termiz, Kogon, Dо‘stlik shaharlarida va boshqa hududlarda
maxsus dasturlar bо‘yicha ishlaydigan ekspeditsiyalarda havoni iﬂoslanishini kuzatish ishlari olib
boriladi.
Atmosferani iﬂoslanishdan saqlashda, shahar va qishloqlar havosining sog‘lomlashtirishda

ishonchli usul yashil о‘simliklar maydonini kengaytirish zarur.
6-amaliy: O`rmon resurslaridan oqilona foydalanishni rejalashtirish.
O'rmonlar - bu sayyoramiz bioxilma-xilligining taxminan 70% ni o'z ichiga olgan daraxtlar
ekotizimidir. Tahlilchilarning ﬁkricha, erning boshida sayyoramiz 80% daraxtlardan iborat bo'lgan,
ammo inson turlarining mavjudligi bu daraxtlarning yillar davomida yo'q bo'lib ketishiga sabab
bo'lgan. O'rmonlarni kesishning yuqori sur'atlari, noqonuniy daraxt kesish va noqonuniy qazib olish
faoliyatining mavjudligi sayyoradagi eng zich o'rmonlarning ayrimlarini xavf ostiga qo'yadigan va
hatto ba'zi o'rmonlarning butunlay yo'q bo'lib ketishiga olib keladigan omillarning bir qismidir.
O'rmonlar global isish ta'sirini yumshatishga yordam beradi, shuning uchun vaqti-vaqti bilan daraxt
ekishdan tashqari, o'rmonlar va ularni saqlashning ahamiyati haqida xabardorlikni oshirish
choralarini ko'rish zarur
O'rmonlarning ahamiyati quyidagilardan iborat:
Ularga rahmat, karbonat angidridni yutish jarayoni sodir bo'ladi, bu inson tanasi uchun zararli.
Daraxtlar inson nafas olishi uchun zarur bo'lgan kislorodni ishlab chiqaradi.
O'rmonlar oziq-ovqat xavfsizligini kafolatlashning asosiy asosidir.
Hamma narsa zanjir bo'lib, o'rmonlarning yo'q qilinishi u yerdagi biologik xilma-xillikni xavf ostiga
qo'yadi.
O'rmonlar, shuningdek, barqarorlashtirish va tabiiy ofatlardan himoya qilish, tuproqni himoya
qilish, ularning ildizlarini mustahkamlash orqali ko'chkilarning oldini olish, suv toshqini, qor
ko'chkilari, beqaror yon bag'irlari, tosh siljishlarining oldini olishga yordam beradi, va boshqalar.
boshqa ko'plab tabiat hodisalari.
Ular suv aylanishini tartibga soladi. Ular gubkalar kabi harakat qiladilar va shuning uchun suvli
qatlamlarni to'ldirishga imkon beradi, chunki o'rmonlar suv sifatini yaxshilaydi sedimentatsiya va
evtroﬁkatsiya jarayonlarini kamaytirish.
Ular shovqin iﬂoslanishini kamaytirishga yordam beradi.
Daraxtlar bizni soya bilan ta'minlaydi, bu esa o'z navbatida namlikni saqlashga yordam beradi.
O'rmonlar landshaftga nuqta qo'yadi, bu tabiat mo''jizasi turizmni rivojlantirishga yordam beradi.
O'rmonlar, shuningdek, chorvachilik, ovchilik, asal, meva etishtirish va boshqalar kabi ko'plab
jarayonlarga aralashib, mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga hissa qo'shadi. Agar uni
raqamlar bilan ifodalasak, a yog'ochda sotiladigan oddiy daraxtning pul qiymati taxminan 600
dollarni tashkil qiladi, ammo xuddi shu daraxt tirik qolsa, ekologik foyda taxminan 200.000 XNUMX
dollarni tashkil qiladi, chunki uning mavjudligida kislorod ishlab chiqarishning butun jarayoni. , havo
iﬂoslanishini kamaytirish, tuproq unumdorligini saqlash va ta'minlash, eroziyani nazorat qilish,
aylanma suv va namlikni boshqarish, u yovvoyi hayvonlarning uyi va tabiiy ravishda oqadigan
hayotni ta'minlaydigan oqsil manbai hisoblanadi
Sayyorada kislorod yetishmaydi, o'rmonlarimiz va ular bilan birga bioxilma-xilligimiz nobud
bo'lmoqda. 2020 yildan beri Avstraliya ta'sir qilgan issiqlik to'lqinlari tufayli kelib chiqqan minglab
yong'inlarni bartaraf etishga majbur bo'ldi milliarddan ortiq hayvonlar va 6 million gektardan ortiq
Avstraliya o'rmonlarini yo'q qildi. 2019 yilda dunyodagi eng katta tropik o'rmon ham haqiqiy do'zaxga
aylandi, shiddatli olov minglab gektar Amazonkani vayron qildi, olimlarning ﬁkriga ko'ra, Afrikadagi
tropik daraxtlar va hayvonlarning manbai bo'lishi mumkin. dunyoning o'rmonlari deb ataladi.
To'dalar yo'q bo'lib, 140 milliard tonnagacha uglerodni chiqaradi, bu esa global haroratning keskin
oshishiga olib keladi. Xulosa, bizning er yuzida qolishimiz nihoyasiga yetmoqda, chunki biz
o'rmonlarning ahamiyatini hali tushunmaganmiz.
Dunyodagi eng go'zal o'rmonlar
O'rmonlar nafaqat nafas olishimizga, o'zimizni namlashimizga va oziqlantirishimizga yordam beradi,
balki bizni o'zining beqiyos go'zalligi bilan ham ilhomlantiradi. O'simliklar (bargli, aralash va
ignabargli), iqlimi (tropik, subtropik, mo''tadil va boreal) yoki inson ta'siri darajasi (ibtidoiy va
antropogen) kabi omillarga qarab o'rmonlarning har xil turlari mavjud. Ular orasida “National
Geographic” xalqaro hamjamiyati dunyodagi eng go‘zallarini tanladi:
Erawan Park (Tailand): Kuzda daraxtlar va faunaning oltin rangi diqqatni tortadi: bu erda ko'plab
qushlar, uchuvchi sincaplar va maymunlar yashaydi.
Broseliande o'rmoni (Frantsiya): 7.000 gektar va 5.000 yildan ortiqroq, bu hudud atroﬁda tarqalgan
ko'plab menhirlardan dalolat beradi.

Sagano o'rmoni (Yaponiya): 50 xil turdagi bambuk o'rmoni, balandligi 20 metrgacha bo'lgan
namunalar.
Los Glaciares milliy bog'i (Argentina): 1987 yildan beri Jahon merosi ob'ekti bo'lib, bu lenga va ñire
o'rmonlari Perito Moreno kabi tabiiy mo''jizalar bilan qoplangan.
Kahurangi milliy bog'i (Yangi Zelandiya): Tropik va bargli o'rmon, bu erda kivi va vikkalar
paporotniklar, qizil olxalar va nikau palmalari va boshqa o'simlik turlari orasida birga yashaydi.
Qora o'rmon (Germaniya): u 6.000 kvadrat kilometr archa o'rmonlari, o'tloqlar, ko'llar va Frayburg va
Bazel o'rtasidagi kichik shaharlarni o'z ichiga oladi.
Ontario o'rmoni (Kanada): Minglab ko'llar va daryolarda aks ettirilgan yashil aksentli qizil, to'q sariq
va sariq kenglik.
7-Amaliy: Qazilma boyliklardan ratsional foydalanishni rejalashtirish va bashorat qilish printsiplari.
Yer osti boyliklari nisbiy tushuncha bо‘lib, meyoriy xujjatlarda u nafaqat yer ostidagi, balki yer
ustidagi mineral boyliklaridan foydalanish va muhofaza qilishdagi munosabatlarni ham inobatga
oladi. Mineral – yer yuzida va qarida ﬁzik va kimyoviy jarayonlar natijasida vujudga kelgan, kimyoviy
tarkibi va ﬁzik xususiyatlari jihatdan deyarli bir xil bо‘lgan jismdir. Shunday qilib mineralning tuproq
yoki tuproq hosil qiluvchi ona jins (less – sog‘ tuproq) dan farqi uning kimyoviy tarkibi (kimyoviy
elementlar soni va uning о‘zaro birikmasi) va ﬁzik xususiyatlari (suv va temperatura rejimi, katta-
kichikligi, sinishi, qattiqligi) bilan farq qiladi. Masalan, toshkо‘mir 97% gacha va qolgani esa
uchuvchi moddalardan tarkib topgan. Issiqlik berishi 7200-8750 kkal/kg. Ohaktosh – karbonli
birikma, ﬁzik xususiyatlaridan suvda eruvchanligi va uning natijasida katta miqdorda energiya ajratib
berishidir.
Ayrim mutaxassislar yer osti boyliklarini yer osti qazilmalari deb ham yuritadilar. Lekin bu ﬁkrga
tо‘liq qо‘shilib bо‘lmaydi. Chunki planetamizda uchraydigan 3 ming turdan ortimq minerallarning
atigi 200-300 xil turi inson faoliyatida qazilma boylik sifatida ishlatiladi. Undan tashqari, minerallar
nafaqat iqtisodiy, balki ekologik va madaniy-sog‘lomlashtirish vazifa (funksiya)larni ham bajaradi.
Yer osti boyliklarining ekologik funksiyasi – yer ustining tabiiy fundamenti, tuproq va ularni hosil
qiluvchi ona jinslarning tarkib topishidagi mineral asosi ekanligi. Mineralning ximiq ﬁzik va biologik
yemirilishi natijasida ona jins (lesslar) hosil bо‘ladi va ularda tirik organizmlarning aktiv faoliyati esa
tuproq hosil bо‘lishiga olib keladi. Bunday tabiiy jarayon yer osti minerallarini ekologik tizimlarda
ishtrok etishini ta’minlab beradi.
Yer osti boyliklarini iqtisodiy funksiyasi – insonlarning kundalik hayotidagi (ekergetika, qurilish,
sanoat va h.k jabhalarida) moddiy ehtiyojlarini qondirish uchun mineral royesurslaridan
foydalanishidir.
Yer osti boyliklarining madaniy-sog‘lomlashtirish funksiyasi – yer qa’ri va minerallarning inson
organizmi uchun foydali tomonlarini inobatga olib, dam olishi va salomatligini tiklashda
fodalanishidir.
Yer osti boyliklarining о‘ziga hos tomonlaridan biri ularni tugallanadigan va qayta tiklanmaydigan
tabiiy resurslar toifasiga kirishidir. Agarda о‘simlik va hayvonot dunyosining qayta tiklanish davri bir
necha daqiqadan bir necha о‘n yillarni, tuproq (yer) yuzlab yillarni, suv obyekti esa 10 yildan 5000
yillarni о‘z ichiga olsa minerallarning tiklanish davri yuz minglab yoki millionlab yillarni talib etadi.
Insoniyat tarixida bu jarayon uzoq muddatli davr bо‘lgani uchun ham ularni tiklash imkoniyati yо‘q
yoki tiklanmaydigan tabiiy resurslar toifasiga kirgazamiz.
О‘zbekistonda yer osti boyliklaridan 100 dan ortig‘i – mineral resurslar sifatida ishlatilib kelinmoqda.
Uning moliyaviy potensiali 3,3 trln., yillik qazib olishning iqtisodiy kо‘rsatkichi 5,5 mlrd. AQSH
dollariga tengdir. Shuning uchun ham mineral hom ashyo bizning asosiy boyligimiz hisoblanadi.
Ulardan oqilona foydalanish va ularni muhofaza qilish haqida О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.
A. Karimov о‘zining “О‘zbekiston XXI asr bо‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va
rivojlanish kafolatlari” degan asarida О‘zbekiston sobiq ittifoqning mineral hom ashyo bazasi
bо‘lgani va undan о‘ta shafqatsizlarcha – “tegi yо‘q bochka” kabi foydalanganliklarini alohida
ta’kidlab о‘tilgan. Natijada ular ekologiku tizimlarni buzishga, “oy landshafti” ga о‘xshash chiqindi
moddalar tepaliklarini paydo qilishga, radiaktiv xavﬂi tegralarni vujudga keltirishga sabab bо‘lganini
aytib о‘tganlar. Endilikda bunday qayta tiklanmaydigan zahiralardan qat’iy mezon asosida
foydalanish, ularni qazib olish va qaytia ishlash chog‘ida isrofgarchilikka yо‘l qо‘ymaslik kerak.
Buning uchun eskirgan qayta ishlash va qazib olish uskunalarini yangi tehnologiyalar bilan
almashtirish rekonstruksiya qilish zarur. Tog‘-kon sanoatining chiqindilarini о‘zlashtirishni yanada

kengaytirish hamda buzilgan yerlarni qayta yaroqli holga keltirish talablarni amaliy qо‘llash lozim.
Yuqorida keltirilgan va davlatimizning yer osti boyliklaridan foydalanish va muhofaza qilishdagi
davlat siyosatini amalga oshirish uchun avvalambor ushbu munosabatlarni tartibga soladigan
xuquqiy-meyoriy zamin yaratmoq kerak Chunki yosh va mustaqil respublikamiz endilikda о‘z mineral
boyliklariga о‘zi egalik qilish xuquqiga ega bо‘ldi. 20 yillik mustaqillik davrda О‘zbekiston yer osti
boyliklarini muhofaza qilish va ulardan foydalanishga oid bir qator qonun va qonun osti meyoriy
xujjatlar qabulsh qildi. Lekin bu bilan jamiyatdagi ushbu munosabatlarni xuquqiy zamini yaratildi deb
bо‘lmaydi. Mustaqil respublikamiz bozor munosabatlariga о‘tar ekan tabiiy boyliklardan
foydalanishni va ularni muhofaza qilishni xuquqiy boshqarish yoki tartibga solish о‘zgarib va
takomillashib boraveradi. Eng asosiysi yer osti boyliklaridan foydalanish va ularni muhofaza qilishga
doir xuquqiy meyorlarni amaliyotda qо‘llash mehanizmini tо‘liq ishlab chiqishdir. Aks holda
qonunlarimiz “tishsiz” bо‘lib qolishi va jamiyatda xuquqiy negilizm holati vujudga kelishi mumkin.
Yer osti boyliklarining xuquqiy holati deb yer osti boyliklarini muhofaza qilish, mineral hom ashyodan
о‘ta samaradorlik bilan foydalanish va uning natijasida buzilgan tabiiy komplekslarni qayta tiklashda
yuzaga keladigan munosabatlarni ma’lum bir davrdagi xuquqiy tartibga solish holatiga aytamiz.
О‘zbekiston Respublikasida yer osti boyliklarining xuquqiy holati Konstitusiyada belgilangan
imperativ normalar va uning asosida ishlab chiqilgan umumlashtirilgan (tabiatni muhofaza qilish
tо‘g‘risida, Alohida muhofaza etiladigan tabiiy xududlar tо‘g‘risida...) kodiﬁkatsiyalangan (Yer
Kodeksi, Jinoyat Kodeksi, Ma’muriy javobgarlik tо‘g‘risidagi Kodeks, Fuqarolik Kodeksi...) va
ixtisoslashtirilgan (Yer osti boyliklari tо‘g‘risida, Konsessiyalar tо‘g‘risida...) qonunlar va qonun osti
normativ xujjatlar asosida tartibga solinadi. Ushbu qonun aktlar orqali tartibga solinadigan obyekt
bо‘lib, yer osti va suv tagidagi mineral boyliklardir. Ulardan xuquqiy foydalanish va ularni muhofaza
qilish ushbu xuquq tarmog‘ining predmetidir. Yer osti boyliklaridan xuquqiy tartibga solish mazmuni
ruxsatlovchi, oldini oluvchi va ta’qiqlovchi xuquqiy meyorlar orqali ularni muhofaza qilish va о‘ta
samaradorlik bilan foydalanishdir.
Tuproqning shо‘rlanishi va uning oldini olish
Tuproq shо‘rlanishini oldini olish va unga qarshi kurash yer
resurslarini muhofaza qilishning eng murakkab vazifalaridan biri hisoblanadi.
Tuproqning shо‘rlanishi arid zonalar landshaftlarining eng xarakterli xususiyatlaridan hisoblanadi.
Lekin biz quyida insonning xо‘jalik faoliyati, avvalo, yerlarni notо‘gri sug‘orish natijasida vujudga
keladigan tuproq shо‘rlanishi haqida tо‘xtalib о‘tamiz.
Sugorish faqat tuproq qoplaminigina emas, balki butun landshaftni va landshaft komponentlari
(relyef, yer usti va yer osti suvlari, о‘simlik koplami, litologiya va x. k) ni о‘zgartirib yuboradigan kuchli
omildir. Sug‘orish tо‘g‘ri olib borilsa va yerdan oqilona foydalanilsa, odatda tuproqning hosildorligi
oshadi. Lekin, obikor yerlarning hamma joyida iqlim sharoitidan tashqari geomorfologik,
gidrogeologik va litologik sharoitlar birday emas. Bu hol yerlarni sug‘orish rejimi va normasiga juda
ehtiyotkorlik bilan yondashishni talab qiladi.
Notо‘g‘ri sug‘orish, normadan ortiqcha suv berish yer osti suvlari oqimi sust bо‘lgan hududlarda suv
balansining buzilishiga va minerallashgan grunt suvlarining yer betiga kо‘tarilishiga olib keladi;
natijada tuproq shо‘rlanadi.
SHо‘rlangan tuproqlar, yer betida о‘simliklar uchun zararli bо‘lgan tuzlarning kо‘p tо‘planishi (2—3%
va undan ortiq) demakdir. Tuproqning shо‘rlanishi Osiyo, Afrika, Amerika va hatto Yevropaning
janubidagn obikor dehqonchilik qilinadigan kо‘pgina mamlakatlarda keng tarqalgan. Qishloq
xо‘jaligida foydalanilaligan obikor yerlarning shо‘rlanish natijasida ishdan chiqib qolishi hozir ham
davom etmoqda.
Yerlarning shо‘r suv qochiriladigan zovurlar, ya’ni drenajsiz
sug‘orish natijasida bir vaqtlar hosildor bо‘lgan yerlariing unumsiz shо‘rlangan va shо‘rxokli
chо‘llarga aylanganligini Eron, Hindiston, Pokiston, Mesopotamiya, Misr va boshqa mamlakatlardagi
qadimgi daryolar deltalarida kо‘plab kо‘rish mumkin. Ayrim joylarda haggo qayta (ikkilamchi)
shо‘rlanish ham keng avj olgan.
Drenajsiz qurilgan yangi sug‘orish tizimlari Shimoliy Afrika, Markaziy Osiyo, Shimoliy Amerika,
Janubiy Yevropa va boshqa joylarda, minerallashgan yer osti suvlarining kо‘tarilishiga va
bug‘lanishiga hamda ilgari shо‘rlanmagan tuproqlarning shо‘rlanib ishdan chiqib qolishiga sabab
bо‘lganligiga juda kо‘plab misol keltirish mumkin.
Respublikadagi asosan yangi sug‘orilayotgan yerlar hisobiga

shо‘rlanish yiliga 2—3 ming gektarni tashkil etadi. Bunday yerlar
Respublikaning deyarli barcha mintaqalarida uchraydi.
Ma’lumki, sug‘oriladigan yerlarda tuproqning shо‘rlanishi ekinlar hosilini keskin kamaytiradi.
Masalan, kuchsiz shо‘rlangan tuproqlar hosildorlikni 10—20%, kuchli shо‘rlangan tuproqlar esa 50%
gacha pasaytiradi.
Yer yuzida sug‘oriladigan yerlar tuproqlari hozirgi shо‘rlanishining asosiy sabablari quyidagilardan
iborat;
a) dehqonchilikda har bir joyning о‘ziga xos tabiiy va tuproq
sharoiti xususiyatlarini yetarlicha hisobga olmaslik;
b) sug‘orish sistemalari qurilishini arzonga tushirishni о‘ylab drenaj (zovur) inshootlarini о‘z vaqtida
barpo qilmaslik;
v) dalalarda, kanallarda va sug‘orish sistemalarida sug‘oruv suvining kо‘p sarﬂanishi; ortiqcha suv
sarﬁ, jumladan, yer osti suvlari sathini kо‘taradi.
Tabiiy ravishda suv yaxshi oqib ketadigan, ya’ni nishabi yaxshi bо‘lgan yerlarnigina drenajsiz
sug‘orish mumkin. Tuproq shо‘rlanishining oldini olish va shо‘r yuvishning eng sinalgan sistemasi
hozirda keng qо‘llanilayotgan chuqur vertikal va gorizontal drenajlar о‘tkazishdir. SHо‘rlanishni
butunlay tо‘xtatish uchun drenaj tizimi barpo qilishdan tashqari irrigatsiya kanallarini betonlashtirish,
sug‘oruv suvini beton ariqlar-lotoklar orqali yuborish, sug‘orish meyoriga qat’iy amal qilish lozim.
Sug‘oriladigan yerlarda irrigatsiya qurilishlariga sarﬂanadigan katta xarajatlar g‘alla, texnika
ekinlaridan olinadigan yuqori hosil bilan juda tez qoplanadi. Umuman, yerlarni sug‘orish qishloq
xо‘jalik ekinlari hosildorligini keskin oshirishda, oziq-ovqat muammosini muvaffaqiyatli hal qilishda
nihoyatda muhim ahamiyatga ega.
Tuproqning botqoqlanishi bir tomondan tabiiy jarayon bо‘lsa, ikkinchi tomondan inson xо‘jalik
faoliyatining salbiy oqibatidir. Yerlarning botqoqlanishi ayniqsa, daryo tо‘g‘onlari va suv omborlari
atroﬂaridagi relyeﬁ tekis joylarda yer osti suvi sathining kо‘tarilishi natijasida sodir bо‘ladi. Ba’zan bu
jarayon sernam hududlardagi о‘rmonlarning batamom kesib yuborilishi natijasida ham boshlanadi.
Botqoqlanishga qarshi kurash va uning oldini olish о‘ta sernam hududlarda maxsus melioratsiya
tadbirlarini о‘tkazish bilan amalga oshiriladi. Bunda suv rejimini tartibga solishning xilma-xil usullari
kо‘zda tutiladi.
Quritilgan botqoq tuproqlari oziq moddalarga va potensial
energiya zaxiralariga nihoyatda boydir. Yer osti suvining yaqinligi о‘simliklarni subirrigatsiya deb
ataluvchi qо‘shimcha nam bilan ta’minlaydi, ya’ni о‘simliklar yer ostidan qо‘shimcha nam oladi.
Buyuk Britaniya, Niderlandiya, Belgiya, Daniya, Germaniya, Shvetsiya va Kanada pasttekisliklaridagi
quritilgan tuproqlarning yuqori mahsuldorligi shu bilan tushuntiriladi.
Shuning uchun ham keyingi vaqtda yer yuzining barcha mamlakatlarida botqoqliklarni quritish keng
avj olib ketdi. Ayni vaqtda botqoqliklar katta gidrologik va iqlim hosil qiluvchi ahamiyatga ham ega
bо‘lib, ular suv saqlab turuvchi rezervuar rolini о‘ynaydi, atroﬁdagi hududlar yer osti suvlari sathining
muvozanatini saqlab turadi. Quritish melioratsiyasi butun tabiiy komplekslar sharoitiga ta’sir
kо‘rsatadi. Ba’zan mahalliy sharoitni hisobga olmay, botqoqliklarni yoppasiga quritish ham katta
zarar keltirishi mumkin. Masalan, Belorussiyada botqoqliklarni intensiv quritish yerlarning ortiqcha
qurib ketishiga va kichik daryolarning yо‘qolib ketishiga olib kelgan. Shuning uchun ham quritish
melioratsiyasini о‘tkazishda katta hududdagi suv rejimini shunday tartibga solish kerakki, natijada,
tuproqda optimal suv, issiqlik va ozuqa rejimi saqlanib qolishi kerak. YA’ni, melioratsiya tabiatni
muhofaza qnlish talablarini nazarda tutgan holda olib borilishi kerak.
CHо‘llashish jarayoni va uning salbiy oqibatlari
CHо‘lga aylanish deganda, insonning xо‘jalik faoliyati va tabiiy omillar ta’sirida arid о‘lkalar
ekosistemalarining buzilishi, hamma organik hayot shakllarining degradatsiyalashuvi va natijada bu
hududlarning tabiiy iqtisodiy salohiyatining pasayishi tushuniladi. CHо‘lga aylanishga arid о‘lkalar
tabiiy resurslaridan notо‘g‘ri foydalanish va yerlarni keng kо‘lamda о‘zlashtirish sabab bо‘ladi.
CHо‘lga aylanish masalasi hozirgi vaqtda sayyoraviy masalalardan bо‘lib, atrof-muhitni muhofaza
qilish muammolarining tarkibiy qismidir.
Arid о‘lkalarda chо‘lga aylanish jarayoni, asosan, shu о‘lkalarda
aholi sonining о‘sib borishi va qishloq xо‘jaligi hamda sanoatda
tabiiy boyliklardan tez sur’atlar bilan foydalanish natijasida

chо‘l landshaftlariga inson xо‘jalik faoliyati ta’sirining ortib borishi bilan bog‘liqdir. О‘simliklarning
yoqilg‘i va yem-xashak maqsadida ishlatilishi, yaylovlarda meyoridan ortiqcha mol boqilishi, yо‘llar,
quvurlar, yirik irrigatsiya kanallari, sanoat korxonalari, aholi punktlari kabi qurilishlar deﬂyatsiya
jarayonlariiing rivojlanishiga, qum kо‘chishiga, suv balansining buzilishi esa tuproqni shо‘r bosishiga
va tashqi muhitningiﬂoslanishiga, arid о‘lkalar sharoitida tabiatda dinamik muvozanatning
buzilishiga, ya’ni chо‘lga aylanish jarayonining kuchayishiga olib boradi. BMT Bosh kotibining
Saxeldagi (Sahroi Kabirdan janubda) qurg‘oqchilikka qarshi kurash bо‘yicha hukumatlararo
qо‘mitaga qilgan murojaatida “yana 50 yil о‘tar-о‘tmas Afrika kartasida uchta yoki tо‘rtta mamlakatni
chо‘llar bosib mutlaqo yо‘q qilib yuborishi mumkin” deb yozilgan edi.
Dunyoning boshqa rayonlarida ham chо‘llar paydo bо‘lmoqda. Allaqachon chо‘lga aylangan yoki
chо‘lga aylanish xavﬁ bо‘lgan yerlar Osiyoda, Afrika va Avstraliyada kо‘p, Yevropada, Shimoliy va
Markaziy Amerikada kamroq, Janubiy Amerika bu jihatdan о‘rtacha holatni egallaydi. Shunday qilib,
dunyoning arid о‘lkalarida chо‘lga aylanish turlicha intensivlikka egadir. Afrika va Osiyoning ba’zi
chо‘llarida bu jarayon juda tez bormoqda.
Hozirgi vaqtda chо‘lga aylanish yer yuzining kо‘p joyida tez sur’atlar bilan rо‘y bermoqda. Arid
о‘lkalarnnng chо‘lga aylanishi oqibatida, har yili 50—70 ming km2 foydalaniladigan yer ishdan
chiqmoqda. Agar ekiladigan yerlar 1 kv km ning AQSH dollari bilan hisoblaganda 200 ming dollar
turishini nazarda tutsak, chо‘lga aylanishdan har yili 10 mlrd dollar iqtisodiy zarar kelyapti. Bunchalik
katta mablag‘ hatto 6,3 mlrd kishi hayoti uchun ham sezilarlidir.
CHо‘lga aylanish jarayonining jadallashib borayotganligi xavﬁ BMT ning har xil tashkiliy sistemalari
loyiha va qarorlarida qayd qilingan. BMT ning chо‘lga aylanish masalasi bо‘yicha maxsus
konferensiyasi 1977 yilning 29 avgustidan 9 sentabrigacha Keniyaniig poytaxti Nayrobi shahrida
о‘tkazildi. Konferensiyada dunyoning 100 dan ortiq mamlakatidan 1500 delegat qatnashdi. BMT
ning bu konferensiyasida chо‘lga aylanish masalalari, dunyoning chо‘llari kartasi (masshtabi 1:
25000 000) muhokama qilindi va chо‘lga aylanish sabablari ochib berildi; chо‘lga aylanish
jarayonining hozirgi holati, uning mumkin bо‘lgan oqibatlari baholandi va konferensiya oxirida
chо‘lga aylanishga qarshi xalqaro kompleks programma—-“Harakat plani” qabul qilindi.
О‘zbekistonning chо‘l va chala chо‘l hududlarida keng kо‘lamda
ilmiy-tadqiqot va qidiruv ishlari amalga oshirilmoqda. Ularning ilmiy natijalariga asoslanib, yirik
gidrotexnik inshootlar qurildi, mukammal irrigatsiya sistemalari yaratildi. Amu-Buxoro mashina
kanali, Qarshi magistral kanali bir qancha suv omborlari va gidrouzellar ana shular jumlasidandir.
Irrigatsiya inshootlarining rivojlanishi arid rayonlarda millionlab yerlarni obikor dehqonchilikda
о‘zlashtirish imkonini berdi.
Ihota daraxtzorlari barpo etish va tо‘zima qumlarni mustahkamlash, yaylovlar, posyolka va
shaharlarni suv bilan ta’minlashni yaxshilash yuzasidan kо‘p ishlar qilindi.
Ma’lumki, tabiat insonning barcha hayotiy ehtiyojlarini
qondiradigan asosiy manbadir. Bular о‘rtasidagi muvozanat shu qadar mukammal va shu qadar
nozikki, uning hatto ozgina bо‘lsada buzilishi sekin-asta juda katta talofatlarga olib keladi. Shunday
talofatlardan biri suv tanqisligi muammosidir.
Qadimgi yunon faylasuﬁ Aﬂotun (eramizdan avvalgi V—IV
asrlar) о‘zining qonunlar kitobida suv tо‘g‘risida shunday ﬁkrlarni bildirgan: “Agar kimki birovning
buloq yoki yig‘ib qо‘ygan yomg‘ir suvini iﬂos qilsa, о‘g‘irlasa, jabrlanuvchi suv nazoratchisiga
murojaat qilsin, zarar hajmi aniqlansin, aybdor jarima tо‘lasin, undan tashqari suv manbai yoki
havzasini tozalab bersin”.
Suvni davlatlar tomonidan nazorat qilishni qatiy qilib
qо‘yish zarur. 1965 yildan to 2000 yilga qadar О‘rta Osiyoda sug‘oriladigan yerlar maydoni tо‘rt
barobardan kо‘proq ksngaytirildi, suvni iste’mol qilish uch barobar oshdi. 1960 yildan boshlab, Orol
dengizi 75�n ortiq suv zahirasidan va 50% hududidan mahrum bо‘ldi. U avvalgi sohillaridan 100-
120 km ichkari chekindi va 33 000 kv km dan ziyod maydonni tark etdi.
Orol dengizining shо‘rlik darajasi hozir uchkarradan kо‘proq
oshgan va uning 1 litrida 30 grammdan ortiq tuz moddasi bor, Suv
chekinishi tufayli dengiz tubida ochilgan 36 000 kv km dan iborat
sohilda shо‘rxok yerlar paydo bо‘lgan. Bu yerlarda har yili 75 mln.

tonna zaharli tuzlar va chang-tо‘zonli shamol ta’sirida necha yuzlab
kilometr naridagi joylarga borib, odamlar va ekinzorlarga jiddiy ziyon yetkazmoqda.
Quyidagi tarixiy voqeani esga olish zarur bо‘lib qoldi: Buyuk
Bobil qadimda 1,5 yil mobaynida Sharqning eng gо‘zal va badavlat
о‘lkasi, ilmu-ma’rifat, iqtisod va madaniyat о‘chog‘i bо‘lib kelgani
hammaga ma’lum. Lekin, shunday ulug‘vor о‘lkaning vayronaga
aylanib, tarix sahifalaridan о‘chib ketishiga bosqinchilar yoki
dushman armiyasi emas, balki mamlakatning bosh mirobi yо‘l qо‘ygan
bir xato sabab bо‘lgan ekan. Ma’lumki, Bobilning xо‘jalik tizimi
ham xuddi bizdagidek, ikki ulug‘ daryo, ya’ni Tigr va Yefrat suvlaridan foydalanishga asoslangan
bо‘lib, suvning ma’lum hajmi sug‘orish ishlariga olinib, qolgan qismi esa dengizga oqib turgan, Shu
tufayli qishloq xо‘jaligida yaxshi hosil olib turishdan tashqari, qirliklardan yuvilib keladigan loyqa
qum-shag‘al va tuz bilan hosildor yerlarni buzilishidan asrab kelingan. Eramizdan avvalgi 582 yilda
Xaldey shohi Navxudonosor katta imperiyaga hukmronlik qilish orzusida Misrni ham qо‘shib oladi.
Uning gо‘zal malikasi Nitokrisga uylandi. Albatta, malikaning ayrim injiqliklari va talablarini
bajarishga majbur bо‘ldi. Nitokris xonimning iltimosi bilan uning Misrdan kelgan qarindoshi bosh
mirob vazifasiga tayinlanadi, unga katta mablag‘ va ishchi kuchi topshiriladi. Tez orada Bobil
atroﬁdagi tekisliklardan yuzlab kilometrga katta Iallukata kanali qazilib, minglab gektar yangi
yerlarda sug‘orish ishlari boshlanadi. Natijada, Yefrat daryosining suvi kamayib, oqimi sustlashib
qoladi va suv bilan kelgan loyqa aralash qum-shag‘al va tuz eritmasi, yerlarga va kanallarga о‘tirib
qola boshlaydi, yerlarni shо‘r bosishi oqibatida dehqonchilik qilish mumkin bо‘lmay qoladi.
Bug‘doyzor, arpazor va boshqa ekinzorlar keskin kamayib, yо‘qola borgach, juda katta otliqlar
armiyasi ham, aholi ham qahatchilikdan qirila boshlaydi va nihoyat eramiz boshlarida shunday
buyuk imperiyadan hashamatli qasrlarning xarobalari-yu, oppoq tuz bosgan bepoyon tekisliklar
qoladi, xolos. О‘ylab qolasan kishi, nahotki birgina malikaning injiqligi tufayli shunday halokat rо‘y
bergan bо‘lsa. Yо‘q albatta, gap boshqa narsada. Agarda Bobil podshosi shu yer sharoitlarini yaxshi
biladigan odamlar bilan maslahatlashib, tavakkalchilik bilan ish tutmaganda edi, bu falokat rо‘y
bermasdi, albatta.
8-amaliy: Biologik resurslardan foydalanishni tartibga solish va tabiatdan foydalanish sohasida
ruxsat berish tartib-taomillari
Bizni o'rab turgan barcha yovvoyi hayotlar o'zaro bog'langan biologik resurslarning murakkab, ko'p
bosqichli tizimidir. Insonni ushbu tizimning ajralmas qismi hisoblanishi mumkin.
Bioresources - "Yerning hayoti". Ko'p hujayrali organizmlardan multiton sut emizuvchilargacha
bo'lgan barcha tirik mavjudotlar biologik resurslardir. Bunga quyidagilar kiradi:
Sayyoradagi ﬂora (ﬁtomas) o'simlik dunyosidir.
Sayyoraning faunasi (zoomass) barcha hayvonlarning jamiyati.
Flora yoki fauna deb nomlanuvchi yashovchi organizmlar, masalan,
dengiz protozoalari, sayyoramizning biomassa qismlari tarkibiga kiradi va birgalikda biomassa deb
atash mumkin.
HAYVONLAR DUNYOSI
Hayvonlar Yerning ekosistemasining ajralmas qismi hisoblanadi. Ular inson uchun ham,
biosferaning qolgan elementlari uchun ham muhim rol o'ynaydi.
Tuproq unumdorligini ta'minlash, o'simliklar changlatishini, tabiiy sharoitda suvni tozalashni, organik
moddalarni ekotizimga aylantirishni ta'minlash ularning vazifalaridan bir qismidir.
9-amaliy. Tabiatdan foydalanish tadbirlarnni amalga oshirishning iqtisodiy samaradorligi
Atrof muhitni muhofaza qilish iqtisodiyoti va ekologik xizmatlar tarkibini tahlil etish, birinchidan,
tabiatni muhofaza qilish xarajatlari va meyordagi iqtisodiy zarar о‘rtasidagi oqilona nisbat qanday?,
ikkinchidan, tabiatni muhofaza qilish tadbirlarining samaradorligini qanday aniqlash kerak? degan
ikki masalani hal etishni talab etadi.
1-jadval
Iqtisodiyot tarmoqlarida tabiatdan foydalanishning tabiatga ta’siri bо‘yicha tavsiﬁ
Tabiatdan foydalanishning tarmoq va turlari

Tabiat bilan о‘zaro munosabatlari xususiyatlari
Tabiat bilan juda yaqin bog‘langan tarmoqlar
1.1 Tabiiy resurs tarmoqlari – qishloq xо‘jaligi, о‘rmon, suv xо‘jaligi, gidroenergetika, tog‘-kon sanoati
va tabiatni resurs manbai sifatida ishlatuvchi boshqa tarmoqlar.
Tabiat mehnat va iste’mol manbai, hamda ularni ishlab chiqarish vositasi sifatida xizmat qiladi. Bir
vaqtning о‘zida tabiiy hududlar inson о‘z faoliyatini amalga oshiruvchi makon hisoblanadi.
1.2 Landshaftdan foydalanish tarmoqlari - kurort sog‘lomlashtirish faoliyati, turizm, dam olishni
tashkil etish, sportning landshaft, tog‘ va suv turlari, qо‘riqxona – tabiat muhofazasi, ilmiy tadqiqot
faoliyati, tabiatni о‘zining joylashish makoni sifatida va uning bu yerda kelajakda rivojlanishiga asos
bо‘luvchi faoliyat turlari.
Tabiat 1.1 tarmoqlardagiga nisbatan kamroq ishlatiladi va о‘zgaradi, tabiiy kо‘rinish saqlanadi. Faqat
ayrim holatlarda tabiat moslashtiriladi – yо‘l va kommunikatsiya vositalari yotqiziladi, kanalizatsiya
о‘rnatiladi, tuproq mustahkamlanadi. Bu ishlar tabiat holati va uning о‘zgarishiga olib kelmaydigan
limitda qilinadi.
Tabiat bilan uncha yaqin bog‘liq bо‘lmagan tarmoqlar
2.1 Tabiat bilan 1.1 tarmoqlari orqali bog‘langan tarmoqlar. Bular sanoatning markaziy tarmoqlari
deb ataluvchi tarmoqlar bо‘lib, bular – metallurgiya, energetika, ximiya va qurilish sanoati, neftni,
gazni va yо‘ldosh gazlarni, tosh kо‘mir, yog‘och va qishloq xо‘jaligi xomashyosini qayta ishlovchi
tarmoqlar hisoblanadi.
Tabiat, avvalambor, xomashyo manbai va chiqindilarni joylashtirish makoni sifatida xizmat qiladi.
Bunda, tabiatdan qancha modda olish va unga qancha miqdorda tarkibi buzilgan, tabiatda
uchramaydigan moddalarni qaytarib chiqarib tashlash mumkinligin bilish muhim ahamiyatga ega.
2.2 Xom ashyo va energiyani asosan qayta ishlangan kо‘rinishda qayta ishlangan kо‘rinishda qayta
ishlovchi, taqsimlovchi va iste’mol qiluvchi tarmoqlar. Bu qayta ishlovchi sanoatning о‘ziga xos
yuqori qavatlari, shuningdek transport va infrastruktura tizimini о‘z ichiga oladi.
Bu turdagi tarmoqlar uchun tabiat unchalik katta ahamiyatga ega emas, lekin ularning о‘zlari
tabiatga anchagina kuchli ta’sir о‘tkazadi, chunki ular tabiatgda uchramaydigan moddalrni ishlab
chiqaradi.
Tabiatdan foydalanishga yondoshuvlar klassiﬁkatsiyasi
Tabiiy resurs yondashuvi
Xо‘jalik yondashuv
Ekologik yondashuv
“Retsipiyent” yondashuv
Mineral resurslardan foydalanish – mineral xomashyo va turli xil yoqilg‘ilarni qazib olish va qayta
ishlash.
Sanoat tabiatdan foydalanishning ishlab chiqarishni qazib oluvchi va qayta ishlovchi tarmoqlari.
Tabiiy resurs va atrof-tabiiy muhitni asosan iﬂoslantiruvchi tabiatdan foydalanish
Insonlar, ularning salomatligi, yashash sharoiti va faoliyatiga xavﬂi tabiatdan foydalanish
О‘rmondan foydalanish – yog‘och va yovvoyi holda о‘suvchi о‘simliklar(qо‘ziqorin, meva, dorivor
giyohlar) ni tayyorlash, dam olish , turizm, ovchilik ishini, qо‘riqxona xо‘jaligi ishini tashkil etish, tabiat
muhofazasi о‘rmonlari ,о‘rmon polosalari va о‘rmon zonalarini yaratish.
Qishloq xо‘jaligida – о‘simlikchilik, chorvachilik va boshqa ishlarda tabiatdan foydalanish.
Tabiiy muhit va tabiiy resurslar holatini asosan buzuvchi tabiatdan foydalanish.
Tirik tabiatning qayta tiklanish va maxsuldorligiga, qayta tiklanuvchi resurslar holatiga zararli,
ularning qashshoqlashishi va degradatsiyasiga olib keluvchi tabiatdan foydalanish.

Suvdan foydalanish – sanoat, maishiy va qishloq xо‘jaligida suv iste’moli, suv transporti,
gidroenergetika, baliqchilik, rekreatsiya va turizmni suv xavzalari va oqar suvlarda tashkil etish.
Kommunikatsion tabiatdan foydalanish – yer usti va yer osti, suv va havo transporti va boshqa
kommunikatsiya turlari(suv, gaz, neft’, mahsulot quvurlari, elektr uzatish va kalalizatsiya liniyalari).
Tabiiy resurs va muhit sharoitlarini asosan miqdoriy jihatdan kamaytiruvchi tabiatdan foydalanish.
Tabiiy tizim butunligi va alohida landshaftlarning saqlab qolinishiga xavf tug‘diruvchi tabiatdan
foydalanish.
Yerdan foydalanish – ishlab chiqarishni joylashtirish, odamlarni kо‘chirish, shahar va
kommunikatsiya vositalarini qurish uchun yerdan foydalanish, ya’ni, yerdan “hududiy bazis” sifatida
foydalanish, yerdan qishloq xо‘jaligi, о‘rmon xо‘jaligi, xunarmandchilikda, foydalanish.
Odamlarni qishloq shahar va shahar atroﬁ, rekratsion, kurort, vaxta, va boshqa aholi yashash
manzillariga joylashtirish bо‘yicha tabiatdan foydalanish.
Kompleks, kо‘p qirrali ta’sir kо‘rsatuvchi, umumiy tarzda tabiiy resurs va atrof-muhit ning
degradatsiyasiga olib keluvchi tabiatdan foydalanish.
Global biosfera jarayonlarining muvozanatiga(iqlimiy, tuproq, suv aylanishi, relyef tarkibi) xavf
tug‘diruvchi tabiatdan foydalanish.
Atrof muhitni muhofaza qilish iqtisodiyotining asosiy g‘oyasi kishilik jamiyatining tabiatni muhofaza
qilish faoliyati bilan iqtisodiy rivojlanish о‘rtasidagi о‘zaro kelishuvini topish hisoblanadi. Tabiatni
muhofaza qilish xarajatlari va iqtisodiy zarar kabi ekologik xarajatlar nisbatlarini mikroiqtisodiy tahlil
etish natijasida ular orasida bir optimal nuqtaning mavjudligi kо‘rinadi. Bu nuqta atrof muhit
iﬂoslanishining iqtisodiy optimumi deb nomlanadi va iqtisodiy optimum — tabiatni muhofaza qilish
xarajatlarining muayyan miqdoriga muayyan zararning mos kelishidir.
Tabiatni muhofaza qilish xarajatlarini ijtimoiy zaruriy miqdorini baholash.
Tabiatni muhofaza qilish xarajatlarini ijtimoiy zaruriy miqdorini baholash muhit sifatini saqlash
uchun ketgan xarajatlarga nisbatan munosabatlarni belgilashda kо‘rinadi. Gap uch uslubiy
yо‘nalishlar haqida ketmokda:
Ekstensiv yо‘nalish tarafdorlari: «texnogen ekspansiya muqarrar tabiatni muhofaza qilish borasidagi
har qanday harakatlar samarasiz, foydasiz va iqtisodiy о‘sishni susaytiradi» deb ﬁkr yuritadilar. Bu
texnokratik yо‘nalish deb yuritiladi
Iktisodiy yо‘nalish tarafdorlari: tabiatni muhofaza qilish tadbirlari xarajatlarini vaqtincha kelishilgan
emissiya va boshqa meyorilarni talab asosidagi joriy iqtisodiy natijalar bilan cheklaydi.
Bu yondashuv tabiatni muhofaza qilishda iqtisodiyotning real rivojlanishi imkoniyatlariga mos
ravishda uncha katta bо‘lmagan xarajatlarni nazariy jihatdan asoslanishida kо‘rinadi. Bu
yondashuvning mohiyati uncha mukammal bо‘lmagan, juda uzoq davrlarda samara beradigan
ekologik meyorlarning ishlab chiqilishida kо‘rinadi.
Bunday yondashuvlarda ekologik noqulaylik natijasida yuzaga keladigan iqtisodiy zararga yetarlicha
e’tibor berilmaydi. Aynan shu yondashuv doirasida iﬂoslantirish natijasida keladigan iqtisodiy zararni
hisoblash usuli, tabiiy resurslardan foydalanganlik va atrof muhitga yetkazilgan zarar uchun
tо‘lovlarni hisoblash usullari va tabiatni muhofaza qilish faoliyati mezonlari ishlab chiqilgan.
Global yondashuv: jamiyatning tabiatni muhofaza qilish istiqbolli strategiyasini ishlab chiqishda
ijtimoiy—ekologik, ekologik va iqtisodiy jihatlarni tо‘liq hisobga olish, ekologik — iqtisodiy
muvozanatlik zarur degan g‘oyaga tayanadi. Bu yondashuvga kо‘ra tabiatni muhofaza qilish
xarajatlarining zaruriy miqdori maksimal kо‘rsatkichlarga yetadi.
Mutaxassislarning hisoblariga kо‘ra tabiatni muhofaza qilish xarajatlarning zaruriy miqdori yalpi
ichki mahsulot (YAIM)ning 8— 10%ini tashkil etishi zarur.
Respublikada yuzaga kelgan amaliyotga binoan iqtisodchilar tabiatni muhofaza qilish tadbirlariga
ajratilayotgan mablag‘larning oqilona hajmlari hakidagi masalani kun tartibiga kо‘yishadi. Lekin bu
mablag‘lar О‘zbekiston sharoitida kutilgan natijani bermaydi. Iqtisodiy rivojlantirishni ta’minlamaydi
va pirovard natijada aholining moddiy va ma’naviy farovonligini oshirishga olib kelmaydi.
О‘zbekiston respublikasida muhofaza qilish tadbirlariga ajratilayotgan mablag‘larning miqdori biroz
katta bо‘lishi talab etiladi. Respublikadagi ekologik vaziyatning о‘ta jiddiyligi, ekotsid holatining
mavjudligi, mazkur xarajatlarning kо‘proq ajratilishini hayotiy zaruriyat qilib qо‘yadi.
Mablag‘larning kam ajratilishi iqtisodiy rivojlanishning ekologik jihatlariga yetarlicha e’tibor

berilmasligiga olib keladi va bunday yondashuv albatta о‘zining salbiy oqibatlarini kо‘rsatishi tabiiy.
Rivojlangan mamlakatlarning kо‘p yillik tajribalari, xarajatlar atrof muxitning ekologik jihatdan
barqarorligini, biosferadagi jrayonlarni ijobiy kechishini va ustivor iqtisodiy rivojlanishni ta’minlashi
zarur bо‘ladi.
Tabiatni muhofaza qilish xarajatlarining tarkibi.
Tabiatni muhofaza qilish xarajatlari- tabiatni muhofaza qilish tavsiﬁdagi tadbirlar: atmosferani, suvni
iﬂoslanishdan saqlash, yerlarni chiqindilardan tozalash va rekultivatsiya qilish, о‘rmon xо‘jaliklarini
yuritish va boshqalarga ketadigan sarﬂarni bildiradi. Iqtisodiyot amaliyotida mazkur xarajatlarning
ikki turi ajratiladi. Kapital va joriy xarajatlar bularga misol bо‘ladi.
Kapital xarajatlar — ekologik tavsifdagi asosiy fondlar va moddiy aylanma mablag‘larda о‘z aksini
topgan vositalar (suv resurslari, havo havzasi, yerlarni, mineral resurslarani va hayvonot resurslarini
muhofaza qilish maqsadidagi qurilishlar uchun ajratiladigan davlat kapital quyilmalari) ni о‘z ichiga
oladi. Tabiatni muhofaza qilish fondlariga ajratilayotgan kapital quyilmalarning miqdori aniq
vaziyatga qarab katta bо‘lishi mumkin: masalan, gaz va changdan tozalash jihozlarining qiymati
asosiy texnik jihozlar kiymatining 20% igacha yetishi mumkin. Tabiatni muhofaza qilish: tadbirlariga
ajratilayotgan davlat kapital quyilmalaridan tashqari majmuali tavsifdagi kapital quyilmalar ham
amalga oshiriladi. Bular korxona va tashkilotlarning umumiqtisodiy yо‘nalishidagi va tabiatni
muhofaza qilish samarasini ta’minlash yо‘nalishidagi xarajatlar (texnika va texnologiyani
takomillashtirish xarajatlari, xom ashyoni majmuali qayta ishlashni ta’minlovchi ishlab chiqarishni
tashkil etish va sanitar himoya zonalarini yaratish xarajatlar) ini о‘z ichiga oladi.
Ekologik tavsifdagi kapital xarajatlarning katta kichikligi ishlab chiqarishning tarmoq xususiyatlariga
uzviy borliq bо‘ladi (ayrim ma’lumotlarga kо‘ra bunday xarajatlar kо‘rilishida umumiy tavsifdagi
kapital xarajatlarning 0,9%ini, qora metallurgiyada esa 4,6%ini tashkil etadi). Kapital xarajatlarining
taqsimlanishi ham muhofaza qilinayotgan obyektlarning xususiyatlariga uzviy bog‘liq bо‘ladi.
Kо‘proq mablag‘lar suv resurslarini muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanishga, atmosfera
havosini muhofaza qilishga sarﬂanadi. Xarajatlarning miqdori yillar bо‘yicha, tarmoklar bо‘yicha,
tabiiy obyektlar bо‘yicha va hududlar bо‘yicha о‘zgarib turadi.
Joriy xarajatlarga tabiatni muhofaza qilish tavsiﬁdagi asosiy fondlarga xizmat kо‘rsatish va uni
ta’minlashga ketadigan sarﬂar (xizmat kо‘rsatuvchi personal mehnatiga xaq tо‘lash, joriy va kapital
ta’mirlashga, amortizatsion ajratmalarga, energetika xarajatlari), shu bilan birgalikda tabiatni
muhofaza qilish bilan bog‘lik xizmatlar (ekologik audit, ekspertlarni jalb etish va x.k.lar)ga
tо‘lanadigan haqlarni ham о‘z ichiga oladi. Tabiatni muhofaza qilishga ajratilayotgan joriy xarajatlar
tovar mahsulotlari ishlab chiqarishga ketgan xarajatlarning ichida 0,2 — 3 %ni tashkil etadi. Kapital
mablag‘larning umumiy hajmiga nisbatan joriy xarajatlar deyarli uch marotaba ortiq bо‘lib,
atmosferani muhofaza qilish borasida bu kо‘rsatkich 5:1 ni, suv resurslari bо‘yicha 3:1 nisbatni
tashkil etadi.
Tabiatni muhofaza qilish xarajatlarining iqtisodiy samaradorligini aniqlash.
Tabiatni muhofaza qilish tadbirlari xarajatlarining iqtisodiy samaradorligi ularni amalga oshirishga
ketgan xarajatlar bilan erishilgan iqtisodiy natija о‘rtasidagi nisbatga bog‘liq bо‘ladi.
Mutaxassislarning hisoblariga qaraganda yalpi ichki mahsulot (YAIM) dan tabiatni muhofaza qilish
tadbirlari ajratilgan 1 — 2% xarajat, YAIM ga yetkazilishi mumkin bо‘lgan 3 — 5% zararning oldini
oladi.
Tabiatni muhofaza qilish xarajatlarining iqtisodiy samaradorligini aniqlash о‘ziga xos xususiyatga
ega bо‘lib, u samaradorlikning kо‘p kо‘rinishlari va ularni aniqlash usullari sifatida namoyon bо‘ladi.
Samaradorlikni aniqlashda kuyidagilarni e’tiborga olish lozim bо‘ladi:
Tabiatni muhofaza qilish xarajatlari foydaning ortishiga olib kelsa, uning samaradorligi — oldi
olingan yо‘qotish va iﬂoslanish natijasida yuzaga keladigan qо‘shimcha xarajatlar sifatida namoyon
bо‘ladi.
Tabiatni muhofaza qilish tadbiri samaradorligining mintaqaviy tavsiﬁ shu hududdagi barcha
tabiatdan foydalanuvchilar xarajatlarini qiyoslashni talab etadi.
Ijtimoiy natijalarning katta qismining qiymatini baholash qiyin kechadi.
Amaldagi uslubiyotga kо‘ra atrof muhitni muhofaza qilish tadbirlarining dastlabki va pirovard
ijtimoiy — iqtisodiy samarasini farqlashadi: Dastlabki samara —atrof muhitning iﬂoslanishini
kamayishi va uni holatini ijobiy tomonga о‘zgarishida kо‘rinadi. Mazkur holat atmosfera, suv va

yerdagi zararli birikmalarning konsentratsiyalarini, iﬂoslanish hajmining pasayishini bildiradi. Agar
korxonalarning iqtisodiy va ekologik manfaatlarini e’tiborga oladigan bо‘lsak, dastlabki samara
mahsulot hajmining ekologik meyorlarga amal qilgan holda ortishini tushuniladi.
Pirovard samara—.aholi turmush darajasi va ishlab chiqarish samaradorligining ortishida kо‘rinadi.
Mazkur holatda iqtisodiy natijalar sof mahsulot hajmining ortishida, xom ashyo va moddiy resurslar
isrofgarchiligining kamayishida, nomoddiy sohada xarajatlarning kamayishida, shaxsiy
mablag‘lardan ketayotgan xarajatlarning qisqartirishda kо‘rinadi.
Ijtimoiy samara aholi kasallanish darajasining kamayishida, dam olish sharoitlarining
yaxshilanishida, estetik tabiiy resurslarni saqlashda kо‘rinadi.
Ijtimoiy samaraning о‘ziga xos xususiyatlaridan biri — undagi sifat xarakteristikalarining
ustivorligidadir. Ijtimoiy samara quyidagi iqtisodiy kо‘rsatkichlarda о‘z aksini topadi: davolanish
uchun xarajatlarni tejash, kasallik varaqalari uchun tо‘lovlar va boshqalar. О‘zbekiston Respublikasi
ijtimoiy yо‘naltirilgan bozor munosabatlarini shakllantirish yо‘lidan borar ekan tabiatni muhofaza
qilishning ijtimoiy samarasiga alohida e’tibor beradi.
Hozir Respublikada 25 mln dan ortiq aholi istiqomat qiladi. Oxirgi 10—15 yillik ma’lumotlar aholi
kasallanish darajasining kо‘payib borayotganligini kо‘rsatmokda. Kattalar va о‘smirlar orasidagi
kasallanish 1996 yilda 1985 yildagiga nisbatan 1,3 marotaba ortganligini kо‘rsatmokda. Ayniqsa,
Orolbо‘yidagi, Sariosiyodagi va pestitsidlar kо‘p kо‘llaniladigan hududlardagi ekologik vaziyatning
yomonligi aholi salomatligiga jiddiy ta’sir kо‘rsatmokda. Mutaxassislarning hisoblariga qaraganda
Xorazm viloyatida 37%, Qoraqalpog‘iston respublikasida 45% tekshirilganlar kasallanish guruhining
xavﬂi darajalariga kiritildi yoki Xorazm viloyatida 72,3% aholi, Qoraqalpog‘istonda 70% aholi
kasallanishga о‘ta moyilligi aniqlandi. Orolbо‘yi mintaqasida aholining sil, oshqozon raki, qon
kasalliklari va boshqa kasalliklar bilan og‘rishi darajasi boshqa mintaqalarga nisbatan yuqoriligi
isbotlandi. Sariosiyoda Tojikiston alyuminiy zavodining salbiy ta’siri natijasida aholining umumiy
kasallanish darajasi 2 marotabaga ortdi.
4 - jadval
Respublikadagi о‘lim koeﬃtsiyenti
(100 000 kishi xisobiga).
О‘lim sababi
1996
1997
2005
Barcha sabablardan
623,6
(632,7)
580,5
(599,0)
584,3
(616,2)
Qon aylanishining buzilishidan
291,3
(197,5)
274,3
(192,0)
291,9
(190,3)
Zararli о‘simliklardan
42,2
(50,5)
39,5
(46,1)
39,5

(46,9)
Eslatma: Qavs ichida Qoraqalpog‘iston Respublikasi kо‘rsatkichlari.
Ilmiy tadqiqot ishlari natijasida respublikaning 24 hududida pestitsidlarning faol kо‘llanilishi
natijasida aholining boshqa hududlarga nisbatan kasallanish darajasining 2 — 3 marotabaga ortishi
kuzatildi.
Mutasaddi tashkilotlar tomonidan о‘tkazilgan tekishiruvlar natijasida sanitar talablariga
respublikadagi 80% sanoat korxonalari, 79 % kommunal obyektlar, 82 % bolalar muassalari va 81 %
umumiy ovqatlanish korxonalari javob bermaydi.
Yuqoridagi faktlar tabiatni muhofaza qilish tadbirlariga yetarlicha mablag‘larni ajratilmayotganligi
yoki ajratilayotgan mablag‘larning samarasi talab darajasida emasligini kо‘rsatmokda. Bularning
barchasi tabiatni muhofaza qilish tadbirlarining ijtimoiy samarasining pastligini isbotlaydi.
Tabiatni muhofaza qilish samaradorligini aniklash uslubiyoti umumiy (mutlaq) va qiyosiy iqtisodiy
samaradorlikni hisoblashni nazarda tutadi.
Mutlaq samaradorlik turli darajalar (davlat, mintaqa, tarmoq, korxona) da tabiatni muhofaza qilish
tadbirlari xarajatlarining iqtisodiy natijali ekanligini aniqlash maqsadida amalga oshiriladi.
Qiyosiy samaradorlik tabiatni muhofaza qilish tadbirlarining optimal variantlarini iqtisodiy asoslash,
saralash va tanlash uchun kerak bо‘ladi.
Tabiatni muhofaza qilish tadbirlarining umumiy (mutlaq) iqtisodiy samaradorligi tadbirlarini amalga
oshirishga sarﬂangan xarajatlar va ularning tо‘liq iqtisodiy samaraga nisbati bilan aniqlanadi.
Tо‘liq iqtisodiy samara oldi olingan zararni hisobga olish asosida, tadbirlarni о‘tkazganga qadar va
о‘tkazgandan keyingi iqtisodiy zararning nisbati bilan о‘lchanadi. Tabiatni muhofaza qilishning
yuqorida kо‘rsatilgan variantlari ekologik toza mahsulot ishlab chiqarish hajmiga va atrof muhit
sifatining meyoriy kо‘rsatkichiga qarab qiyoslanmog‘i kerak bо‘ladi. Taqqoslanayotgan variantlarning
iqtisodiy samaradorligi kо‘rsatkichi yalpi xarajatlar (ishlab chiqarish va tabiatni muhofaza qilish
tavsiﬁdagi) minimumi hisoblanadi.
Atrof-muhit sifatining iqtisodiy optimumi. Iqtisodiy yondashuvga kо‘ra, xо‘jalik yurituvchi subyektlar,
tabiatni muhofaza qilish tadbirlarining shunday variantini tanlash va amalga oshirish kerakki, unda
olingan samara (oldi olingan zarar) qiymati bilan tabiatni muhofaza qilish tadbirlariga sarﬂangan
xarajatlarning о‘rtasidagi farq — maksimal bо‘lishiga intiladilar. Bu boradagi eng qulay variant atrof
— muhit sifatining iqtisodiy optimumi deb ataladi. Unchalik katta bо‘lmagan ekologik buzilishlar
sharoitidagi tabiatni muhofaza qilish xarajatlarining ortishi, ulardan keladigan iqtisodiy zararning
kamayishiga teng keladi. Amaliyotda tabiatni muhofaza qilish tadbirlarining miqyoslarini
belgilashda: mamlakat iqtisodiy salohiyatining darajasi, davlatning tabiatni muhofaza qilishni
moliyalashtirish borasidagi imkoniyatlari, atrof-muhit iﬂoslanishining darajasi va bozor omillari ta’sir
kо‘rsatadi.
Har qanday tadbir ham xarajatsiz bо‘lmagani kabi tabiatdan foydalanish , muhofaza qolish(yig‘ish)
va majmuali qayta ishlash hamda tayyor mahsulot ishlab chiqarish, ishlab chiqarish texnologiyasi
jarayonining murakkabligiga qarab kam chiqindili yoki berk texnologiyaga о‘tish masalalarini
bosqichma-bosqich hal qilish asosiy maqsad bо‘lishi lozim. Bunday vaziyatda atrof - muhitning
korxonalar chiqindilari hisobiga iﬂoslanishi kamayib boradi.
Tabiat boyliklaridan foydalanishda hududning ekologik sharoitini hisobga olish naqadar
ahamiyatli, kо‘p hollarda bunga amal qilmaslik oqibatida nomaqbul hodisalarning shakllanishi.
Bunda kapital xarajatlar YAIM ning 1-2%idan, 3-5% gacha tashkil etishi zarur. Sarf qilingan
mablag‘lar ijtimoiy, ekologik, iqtisodiy samaradarlik kо‘rinishlarida namoyon bо‘ladi va natijada tо‘liq
samaradarlikni keltirib chiqaradi.
Tayanch iboralar.
Iqtisodiy optimum — tabiatni muhofaza qilish xarajatlarining muayyan miqdoriga muayyan zararning
mos kelishidir.
Tabiatni muhofaza qilish xarajatlariga nisbatan bо‘lgan yondashuvlar:
Ekstensiv yо‘nalish tarafdorlari — «texnogen ekspansiya muqarrar tabiatni muhofaza qilish
borasidagi har qanday harakatlar samarasiz, foydasiz va iqtisodiy о‘sishni susaytira di» deyishadi.
Iqtisodiy yо‘nalish tarafdorlari tabiatni muhofaza qilish tadbirlari xarajatlari — vaqtincha kelishilgan
emissiya va boshqa meyorlarni joriy iqtisodiy natijalar bilan cheklaydi.
Global yondashuv — jamiyatning tabiatni muhofaza qilish istiqbolli strategiyasini ishlab chiqishda,

ijtimoiy — ekologik, ekologik va iqtisodiy jihatlarni tо‘liq hisobga olish, ekologik-iqtisodiy muvozanat
zarur, degan g‘oyaga tayanadi.
Tabiatni muhofaza qilish xarajatlari — tabiatni muhofaza qilish tavsiﬁdagi tadbirlar: atmosferani,
suvni iﬂoslanishdan saqlang, yerlarni chiqindilardan tozalash va rekultivatsiya qilish, о‘rmon
xо‘jaliklarini yuritish va boshqalarga ketadigan sarﬂarni bildiradi.
Kapital xarajatlar — ekologik tavsifdagi asosiy fondlar va moddiy aylanma mablag‘larda о‘z aksini
topgan vositalarni о‘z ichiga oladi.
Joriy xarajatlar-tabiatni muhofaza qilish tavsiﬁdagi asosiy fondlarga xizmat kо‘rsatish va uni
ta’minlashga ketadigan sarﬂarni о‘z ichiga oladi.
Iqtisodiy samaradorlik-tabiatni muhofaza qilish tadbirlari xarajatlari bilan erishilgan iqtisodiy natija
о‘rtasidagi nisbat.
Dastlabki samara —atrof muhitning iﬂoslanishini kamayishi va uning holatini ijobiy tomonga
о‘zgarishida kо‘rinadi.
Pirovard samara —aholi turmush darajasi va ishlab chiqarish samaradorligining ortishida kо‘rinadi.
Ijtimoiy samara aholi kasallanish darajasining kamayishida, dam olish sharoitlarining
yaxshilanishida, estetik tabiiy resurslarni saqlashda kо‘rinadi.
Mutlaq samaradorlik-turli darajalar (davlat, mintaqa, tarmoq, korxona)da tabiatni muhofaza qilish
tadbirlari xarajatlarini iqtisodiy natijali ekanligini aniqlash.
Qiyosiy samaradorlik tabiatni muhofaza qilish tadbirlarining optimal variantlarini iqtisodiy asoslash,
saralash va tanlash uchun kerak bо‘ladi.
Tо‘liq iqtisodiy samara oldi olingan zararni hisobga olish asosida, tadbirlarni о‘tkazganga qadar va
о‘tkazgandan keyingi iqtisodiy zararning farqi (nisbati) bilan о‘lchanadi.
10-Amaliy mashg`ulot. An'anaviy va noan'anaviy energiya manbalari bilan tanishish
An'anaviy energiya manbalarining ta'riﬁ
An'anaviy energiya manbalari - bu uzoq yillar davomida muntazam ravishda ishlatib turiladigan va
issiqlik, yorug'lik, oziq-ovqat va elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun yoqilg'i sifatida qabul
qilingan tabiiy energiya manbalari.
Energiya manbalariga o'tin, qazib olinadigan yoqilg'i, sigir go'ngi keki va boshqalar kiradi. Ushbu
manbalardan qazilma yoqilg'i eng katta odatiy manba bo'lib, unda toshqotganliklar er ostiga
ko'milgan va yillar davomida toshlarga aylangan o'simliklar va hayvonlarning qoldiqlarini nazarda
tutadi. Ushbu qazilma yoqilg'ilar ko'mir, neft (neft) va tabiiy gazdir.
An'anaviy energiya manbalari odatda qayta tiklanmaydigan energiya manbalaridir, chunki an'anaviy
energiya manbalarini to'plash yoki yaratish ularni ishlatish yoki iste'mol qilish bilan bir necha yil
davom etadi. Ushbu manbalardan keng miqyosda foydalanilganligi sababli, zaxiralar tugagan va
ularning o'rnini topish qiyin.
An'anaviy bo'lmagan energiya manbalarining ta'riﬁ
So'nggi yillarda, 1973 yilda yuz bergan neft inqirozidan keyin mashhurlikka erishgan va shu vaqtdan
beri ular keng miqyosda qo'llanilib kelinayotgan an'anaviy bo'lmagan energiya manbalariga muqobil
energiya manbai hisoblanadi. Issiqlik va quvvat olish uchun energiyani quyosh, shamol, biologik
chiqindilar, buloqlar, suv oqimlari va boshqalar kabi turli xil manbalardan olish mumkin
Ular nafaqat qayta tiklanadigan energiya manbalari, balki iﬂoslanishsiz hamdir. Ushbu manbalar
tabiatda juda ko'pdir va ular doimiy ravishda hosil bo'ladi, shuning uchun uni osongina tugatish
mumkin emas va qayta-qayta ishlatib bo'lmaydi.
An'anaviy va noan'anaviy energiya manbalarining asosiy farqlari
An'anaviy va noan'anaviy energiya manbalari o'rtasidagi farq quyida keltirilgan:
An'anaviy energiya manbalari, nomidan ko'rinib turibdiki, butun dunyodagi qadimgi asrlardan beri
keng qo'llaniladigan manbalar. Aksincha, noan'anaviy energiya manbalari evolyutsiyasi yaqin
o'tmishda amalga oshirilgan va shu vaqtdan beri mashhurlikka erishgan energiya manbalari sifatida
tavsiﬂanadi.
An'anaviy energiya manbalari tabiatan cheklangan va ularning shakllanishi million yillar davom etishi
sababli, ular bir kun charchab qolishlari mumkin. Aksincha, noan'anaviy energiya manbalari atrof-
muhitda mo'l-ko'l bo'lgan va osongina qayta tiklanadigan manbalardir, shuning uchun ular
tugamaydi.
An'anaviy energiya manbalari atrof-muhitni elektr stantsiyalaridan chiqadigan tutun va xavﬂi
chiqindilar orqali keng miqyosda iﬂoslantiradi. Biroq, oqar suvdan ishlab chiqarilgan energiya atrof-

muhitni iﬂoslantirmaydi. Boshqa tomondan, noan'anaviy energiya manbalari ekologik jihatdan
qulaydir, shuning uchun ular tabiatni iﬂoslantirishi bilan zarar etkazmaydi.
An'anaviy manbalardan ishlab chiqarilgan energiya sanoat va tijorat maqsadlarida yuqori darajada
foydalaniladi. Aksincha, noan'anaviy manbalardan ishlab chiqarilgan energiya maishiy maqsadlarda
foydalaniladi.
An'anaviy energiya manbalari qimmatga tushadi, chunki ular kam, ammo ulardan foydalanish
cheklanmagan. Aksincha, noan'anaviy energiya manbalari tabiatda juda katta bo'lganligi sababli
arzonroq.
Xulosa
Aholining jadal sanoatlashishi va o'sishi bilan energiyaga bo'lgan talab doimiy ravishda oshib
bormoqda. Energiyaga bo'lgan talabni qondirish uchun an'anaviy manbalar etarli emas, chunki
ularning miqdori cheklangan va muddati bir kunga yetishi mumkin. Shu tarzda, noan'anaviy resurslar
an'anaviy resurslarga bog'liqlikni kamaytiradi. Shunday qilib, ikki turdagi energiya bir-birini to'ldiradi.
11-amaliy mashg`ulot
Quyosh energiyasidan foydalanish imkoniyatlari chegaralari tahlili
Dunyo miqyosida elektr energiyasiga boʻlgan ehtiyojimiz kun sayin oshib borayotganligi
hammamizga ayon. Agar oxirgi besh yillikni oladigan boʻlsak, dunyo boʻyicha har yili elektr
energiyaga boʻlgan ehtiyoj 50% ga oshib bormoqda. Bu esa muqobil energiya turlarini koʻpaytirish va
rivojlantirishni taqozo etmoqda. Xalqaro energetika agentligi maʼlumotlariga eʼtibor qaratsak, agar
Quyosh energiyasidan foydalanish shunday surʼatlarda rivojlanib borsa, 2050-yilga kelib, dunyoning
elektr energiyasiga boʻlgan ehtiyojining 25% ini Quyosh energiyasi hisobiga qondirish mumkin
boʻladi va yiliga atrof-muhitga chiqariladigan karbonat angidrid gazini 6 milliard tonnaga
kamaytirishga erishiladi.
Shunday ekan, bugungi kunga kelib Quyosh energiyasidan foydalanish eng maqbul va ekologik
jihatdan toza energiya turi hisoblanadi. Nazariy jihatdan Quyosh energiyasi atrof muhitga nisbatan
zararsiz hisoblansa-da, undan foydalanish Yer sirti albedosini oʻzgartirish ehtimolligi ham mavjud.
Hozirgi kunda Quyoshdan olinayotgan energiya salmogʻi albedoni oʻzgartirish ehtimolligi yoʻq,
chunki Quyosh energiyasi hisobiga isʼtemol qilinayotgan energiya miqdori juda oz.
Yer sayyoramizdan 1 astronomik uzunlik birligi uzoqlikda turgan Quyosh markazidan kelayotgan
yorugʻlik oqimining nurlanishi unga perpendikulyar joylashgan 1m2 yuzaga 1360 W/m2 ga teng.
Agar Quyosh nurlanishining Yer atmosferasi massasiga yutilishini inobatga olsak, u holda yorugʻlik
oqimi nurlanishi dengiz sathida 1m2 yuzaga 1020 W/m2 ga teng. Oʻrtacha yorugʻlik oqimi
nurlanishining sutkalik qiymati taxminan 3-martacha kam boʻladi, bunda kecha va kunduzning
almashinuvi hamda Quyoshning gorizontga nisbatan burchak oʻzgarishlari sabab boʻladi.
Oʻzbekiston sharoitida bir yilga taxminan 270 kun Quyoshli boʻladi va bu quyoshli kunlar taxminan
8÷10 soatcha davom etishini inobatga olsak, Quyosh energiyasidan maksimal darajada foydalanish
imkoniyatlarimiz bor. Dunyoda rivojlanishning bugungi bosqichida energiyaga boʻlgan talabning
ortishi, energiya narxlarining doimiy oshib borishi tufayli zamonaviy, ekologik toza, energiya
tejamkor texnologiyalar hamda qayta tiklanuvchi energiyalardan foydalangan holda yashil
energetika rivojlantirish dolzarb ahamiyatga ega.
Hukumatimiz tomonidan qabul qilingan Yangi Oʻzbekistonning 2022-2026-yillarga moʻljallangan
Taraqqiyot strategiyasida yurtimizda “yashil” energetikani rivojlantirishga ham alohida eʼtibor
qaratilgan.
Buni inobatga olgan mamlakatimiz hukumati tomonidan jismoniy va yuridik shaxslarga Quyosh
panellarini oʻrnatish takliﬁni hamda uni jadallashtirish uchun koʻmak bermoqda. Koʻplab imtiyoz va
subsidiyalar ajratilmoqda. Shuningdek, ortiqcha ishlab chiqarilgan energiya davlat tomonidan yuqori
narxlarda sotib olish ishlari ham yoʻlga qoʻyilgan. Bunday imkoniyatlardan Navoiy davlat pedagogika
instituti ham foydalanib, 2022-yilning oxirigacha institut binolarida 350 kW lik Quyosh panellarini
oʻrnatdi. 1 kW lik Quyosh panellari 5÷6 m2-maydonni egallashini inobatga olsak, 2000 m2 dan ziyod
maydonlarda Quyosh panellari oʻrnatildi.
350 kW lik Quyosh panellari 2023-yilning yanvar oyida 32000 kW·soat elektr energiyasini ishlab
chiqardi. Institut boʻyicha 2023-yil yanvar oyida isʼtemol qilingan elektr energiyasi 44000 kW·soat ni
tashkil etdi va 75% ga yaqin elektr energiyasining isteʼmoli Quyosh panellari hisobiga qoplandi. Bu

belgilangan meʼyordan ancha kam. Bunga asosiy sabab, qishda Quyoshli kunlarning kamligi
hisoblanadi. Shuningdek, 2 haftalik talabalar taʼtilini inobatga oladigan boʻlsak, isteʼmol qilingan
elektr energiyasi miqdori ham oz. Agar oʻtgan 2022-yilda institut boʻyicha 1 million 20 ming kW·soat
elektr energiyasi isteʼmol qilinganini inobatga olsak, institut boʻyicha yana qoʻshimcha ravishda 100
kW.lik Quyosh panellari oʻrnatish zarur boʻladi.
Hozirda zavodlarda ishlab chiqarilayotgan Quyosh panellariga berilayotgan 25 yillik kafolat
muddatlarini eʼtiborga olganda, bu yoʻnalishda elektr energiyasi olish ekologik jihatdan zararsizligi
bilan birgalikda yetarlicha istiqbolli ham hisoblaniladi va bu boradagi ishlarni yanada jonlantirish
zarur boʻladi. Buning uchun avvalo, keng omma orasiga keng tushuntirish va afzalliklari haqidagi
targʻibot-tashviqot ishlari olib borishni yoʻlga qoʻyishimiz zarur boʻladi.
12-amaliy mashg`ulot: Quyosh batareyalarining afzalliklarini tahlil qilish
Quyosh batareyasi — yarimoʻtkazgichli fotoelementlarga asoslangan tok manbai; quyosh
radiatsiyasi energiyasini bevosita elektr energiyasiga aylantiradi. Quyosh batareyasi Elementlarining
ishlashi ichki fotoeffekt hodisasiga asoslangan. Dastlabki quyosh elementini 1953—54 yillarda
AQSH olimlari G.Pirson, K.Fuller va D.Chapinlar ishlab chiqishgan.
Quyosh batareyasining quvvati yarimoʻtkazgich materialiga, quyosh elementining konstruktiv
xususiyatiga va batareyadagi elementlar soniga bogʻliq. Quyosh ele-mentlari tayyorlashda kremniy,
galliy, mishyak, kadmiy, oltingugurt, surma, tellur asosidagi materiallardan foydalaniladi. Quyosh
batareyasi odatda usti yaltiroq qopla-mali yassi panel koʻrinishidagi quyosh elementlaridan
tayyorlanadi. Batareyadagi quyosh elementlari soni bir necha ming donagacha, panelining sathi
oʻnlab m2, tok kuchi yuzlab a, kuchlanishi oʻnlab V, generator quvvati bir necha oʻn kVt gacha boradi.
Quyosh batareyalarini o'rnatish uchun ko'plab turdagi batareyalar mavjud, ularning har biri turli xil
xususiyatlarga va texnologiyalarga ega, shuning uchun quyosh batareyasini o'rnatish to'g'ri ishlashi
va energiyadan maksimal darajada foydalanish uchun zarur bo'lgan o'lcham, quvvat va quvvatni
tushunish kerak. Xo'sh, ular bilan siz mashinangiz yoki uyingizning gidravlik nasosini yuklashingiz
mumkin
Quyosh energiyasida ishlatiladigan batareyalar turlari
Mono hujayralar: Ular motorsiz kichik izolyatsiyalangan fotovoltaik qurilmalar uchun ideal. Ular
arzon va oddiy qo'rg'oshin kislotali batareyalardir.
Chuqur tsiklli batareyalar: Kattaroq va og'irroq, bitta hujayra bilan bir xil tsikl bilan ular o'rtacha
iste'mol va uzoq umr birliklari uchun ideal.
AGM hujayralari: ular elektrolitlar va gazni tartibga solish klapanini mahkamlash xususiyatiga ega,
ular germetik yopilgan hujayralardir va hech qanday texnik xizmat ko'rsatishni talab qilmaydi, ular
tebranishlarga juda chidamli va kichik fotovoltaik qurilmalar uchun mo'ljallangan.
Ruxsat etilgan batareyalar: Ular uzoq xizmat qilish muddatiga ega va uzoq muddatli haydovchilar
uchun mo'ljallangan.
lityum batareyalar: ular gaz chiqarmaydi, ular juda engil, ular to'liq zaryadsizlanganda ta'sir qilmaydi
va ular juda kam joy egallaydi.
Litiy ishqoriy, yonuvchan, yumshoq, egiluvchan, kumush va engil metall bo'lib, havo bilan aloqa
qilganda juda tez korroziyaga uchraydi. Litiy er qobig'ida millionda 65 qismdan iborat bo'lib, uni
suvga botib bo'lmaydi. Ushbu lityum quyosh batareyalari tez zaryadlanadigan, uzoq umr va yuqori
energiya zichligiga ega.
Lityum-ion yoki "litiy-ion" batareyalar sifatida ham tanilgan, ular elektrolit sifatida lityum tuzidan
foydalanadilar, bu elektronlarni chiqarishga va kimyoviy reaktsiya orqali, Ular elektr energiyasini
saqlash va chiqarishga qodir. Lityum batareyalar kun davomida juda ko'p avtonomiya va kamroq
quyosh nurlanishini talab qiladigan yuqori energiya talablari bilan fotovoltaik qurilmalarga ajoyib
alternativ hisoblanadi. Ushbu turdagi quyosh batareyasi batareyasi modulli bo'lishi mumkin va uy
xo'jaliklari iste'mol qilish odatlarining ehtiyojlari va o'zgarishiga qarab o'zaro bog'lanishi mumkin.
Lityum batareyalar eng uzoq muddatli akkumulyatorlar bo'lib, o'z-o'zidan zaryadsizlanish tezligi past,
zaryadsizlanish chuqurligi va xotira effekti yo'q, chunki ular lityum batareyaga zarar bermasdan
zaryadning yarmini saqlashi mumkin. Ular an'anaviy akkumulyatorlardan 3 baravar ko'p energiya
quvvatiga ega va yuqori oqim tezligini qo'llab-quvvatlaydi.
Bundan tashqari, ular yuqori kuchlanishda favqulodda sifatga ega, chunki ba'zi modellar taxminan

300 V dan 450 V gacha bo'lgan o'zgaruvchan diapazonda ishlaydi, boshqa kamchiliklar qatorida
haddan tashqari issiqlik yoki simlarni yo'qotishdan qochish uchun aylanma oqimlarni kamaytirishni
boshqarish.
BMS (Batareya boshqaruv tizimlari) texnologiyalari lityum batareyalar foydalanish paytida baxtsiz
hodisalarning oldini olish uchun bo'lishi kerak bo'lgan xavfsizlik elementlari bo'lib, ular quyosh
tizimlari uchun tavsiya etiladi. Lityum batareyalarni o'rnatishda 3 ta muhim komponentni ajratib
ko'rsatish muhimdir. .
Hozirgi vaqtda akkumulyatorlarning uch turi mavjud:
Lityum/kobalt oksidli batareyalar: Uning asosiy afzalliklaridan biri uning yuqori energiya zichligi va
mukammal chidamliligidir.
Lityum/magniy oksidi batareyasi: U yuqori darajadagi xavfsizlikka ega, ammo uni yuqori
haroratlarda ishlatish qat'iyan tavsiya etilmaydi.
Temir/lityum fosfat batareyasi: 2000 dan ortiq tsikllarga qo'shimcha ravishda, u eng yaxshi
xavfsizlik ko'rsatkichlariga ega va uzoq xizmat muddati bilan lityum temir fosfat batareyasi
hisoblanadi.
Silindrsimon / quvurli lityum batareyalar: Ular Lityum Ion va Lityum Polimer batareyalar sifatida
tanilgan.
Yassi lityum polimer lityum batareyalar: Ular, shuningdek, Lityum Polimer batareyalardir.
Inverterli lityum batareyalar: Ular eng so'nggi texnologik taraqqiyotdir, ular batareya bilan parallel
ravishda ishlashi mumkin bo'lgan ichki invertorli lityum batareyalar bo'lib, ular kichik joylarda
batareya va quvvat inverteri sifatida ishlashga imkon beradi.
An'anaviy qo'rg'oshinli akkumulyatorlar bilan taqqoslaganda, lityum-ion batareyalar quyidagi
afzalliklarga ega:
Yuqori energiya zichligi: kamroq og'irlik bilan ko'proq energiya saqlaydi. Lityum-ion batareyalar
qo'rg'oshin kislotasiga nisbatan 70% joy va 70% og'irlikni tejash imkonini beradi. Bularning barchasi,
ayniqsa, batareyani saqlash va tashish uchun juda foydali.
Lityum-ion batareyalar kam texnik xizmat ko'rsatishni talab qiladi (zo'rg'a) va tartibsiz oqimlarga
nisbatan ancha chidamli.
Ular zaharli va iﬂoslantiruvchi gazlarni chiqarmaydi.
Yuqori zaryad oqimi.
Ular yuklash uchun kamroq vaqt talab etadi
Yuqori deşarj oqimi. Ular hayotni yo'qotmasdan tezda tushirilishi mumkin.
Batareya uzoq vaqt ishlaydi. An'anaviylardan olti baravar yuqori.
taxminan 15 yil davom etadi.
Yuklash va tushirish o'rtasida yuqori samaradorlik. Issiqlik ishlab chiqarish tufayli juda kam energiya
yo'qotilishi.
Yuqori uzluksiz quvvat mavjud.
Ularning o'z-o'zidan oqishi deyarli yo'q.
O'rnatish boshlanganidan keyin qo'rg'oshinli akkumulyatorni hech qachon uzaytirmaslik kerak,
chunki yangi batareyaning ishlash muddati eski batareyaning ishlash muddati bilan bir xil darajaga
qisqaradi.
Lityum batareyalar istalgan vaqtda uzaytirilishi mumkin, va yangi cho'zilgan batareyalar muammo
emas.
Lityum batareyalar quvvatni oshirish uchun parallel ravishda ulanishi mumkin. E'tibor bering, qolgan
batareyalar parallel ravishda ulanmasligi kerak, chunki bu ularning ishlash muddatini keskin
qisqartiradi.
Qo'rg'oshin kislotali akkumulyator o'zining ishlash muddatini yo'qotadi (davomiyligi) agar u zaryad
holatining 50% dan pastroq bo'lsa (zaryad chuqurligi = DOD) yoki juda tez zaryadsizlansa.
lityum-ionli batareyalar, boshqa tomondan, taxminan 80% DODgacha va qo'rg'oshinli
akkumulyatorlarga qaraganda tezroq zaryadsizlanishi mumkin, ularning ishlash muddatini
yo'qotmaydi. Yangilari hatto 100% DODga ega bo'lishi mumkin.
Lityum batareyalarning kamchiliklari
uning eng yuqori narxi
Yuklash va tushirishni tartibga solish uchun ularga nazoratchi yoki menejer kerak. Ushbu regulyator
odatda inverter va regulyatorni o'z ichiga oladi.
Ular ko'pincha "gibrid investorlar" deb ataladi.

qayta ishlash muammolari.
Ba'zi mamlakatlarda lityumga qaramlik.
13-amaliy mashg`ulot. Quyosh kollekgoriga ega past haroratli isitish tizimlari sxemasi. Xonani
isitish va sovutishda issiqlik akkumulyatorlari roli (4 soat)
Har bir quyosh kollektori bu – quyosh texnologiyasini maxsus qismidir. Bu sistema issiq suv ishlab
chiqarish uchun foydalanilib keyinchalik boshqa xizmatlar uchun ham ishlatsa bo’ladi. Qayta
tiklanuvchi energiya manbaalarining ishlab chiqarish infratuzilmasida qo’llash imkoniyati quyosh
kollektorlarining boshqa shunga o’xshash texnologiyalardan asosiy farqi hisoblanadi.
Qo’llash mumkin bo’lgan jabhalar
1. Uy isitishi tizimida qo’llanilishi
2. Mavjud uy isitish tizimiga ulanishi
Uy isitish tizimida kollektorning ishlash prinsipi
Gelio – sistemalarda asosan oddiy suv va antifrizdan foydalaniladi. Agarda, kollektorning yuqori
qismiga nisbatan pastki qismida suv iliqroq bo’lsa, isitish yoqiladi. Suv sistema bo’ylab o’rnatilgan
nasos tufayli harakatlanadi.
Bakda suv isishi issiqlik almashinuvchi tufayli yuz beradi, odatda kollektorlar ma’lum bir
temperaturagacha isitishadi. Suv yo’nalishi ehtiyojga qarab aralashtirgich (смеситель) orqali
almashtiriladi. Shu sababli sovuyotgan suv va issiq suv o’z joylarini almashtirib turishadi. Issiq
suvning kengayishi hisobiga sistemada suyuqlik almashinuvi tabiiy sirkulatsion jarayon hisobiga
amalga oshadi. Suv qizitilganida tepaga ko’tariladi, sovuq suv esa aksincha. Sistema to’liq ishlashi
uchun issiqlik izolyatsion qoplama 25-30 sm qalinlikda bo’lishi kerak. Rezervuarga keladigan
bo’lsak, to’g’ri to’rtburchak shaklida bo’lgani ma’qul. Bu shartlar bajarilganida suv barcha qismlarga
teng miqdorda taqsimlanadi. Shu tariqa sistema salkam to’liq ishlashi mumkin. Quyosh
kollektorlarini uy isitishi tizimida qo’llash, agarda kollektorlar to’g’ri o’rnatilsa harajatni 50-90 % ga
qisqartirishi mumkin. Bahor-kuz mavsumida sistema o’ta aktiv holatda ishlaydi, baribir bu sistema
har qanday ob-havo sharoitida ishlashga mo’ljallangan. Kollektor tanlashda asosiy e’tibor
beriladigan parametrlar: gelio-sistema egallaydigan maydon, issiqlik energiyasining hajmi. Agarda
sistema qishda ham ishlatiladigan bo’lsa, shunga moslab parametrlar hisobga olinadi. Chunki qish
mavsumida uy isitish tizimida ko’proq energiya va harajat talab etiladi. Asosan quyosh kollektorlari
qo’shimcha manbaa sifatida qo’llaniladi. Agarda inshootda issiqlik izolyatsiyasi to’g’ri yo’lga qo’yilga
bo’lsa bu gelio – sistemani avtonom ishlatish imkoniyati mavjud. Konveksion oqim hisobiga
suvning tabiiy aylanishi bu gelio – sistemani ishlatish prinsiplaridan biri hisoblanadi. Suvning passiv
aylanishi sababli bu yo’l boshqalariga nisbatan kam foyda keltiradi. Qo’shimcha elektrik
sirkulyatsion nasoslar majburiy sirkulyatsiya bilan ishlaydigan sistemalarda qo’llaniladi. Bu holatda,
kollektorlar o’ta foydali bo’ladi, chunki suv to’g’ri foydalaniladi. Lekin o’z vaqtida servis xizmatini
amalga oshirish talabi kuchayadi, chunki barchasi elektr energiyasiga bog’liq bo’lib qoladi.
Kollektorni mavjud uy isitish tizimiga ulash
Sistemada qanday sirkulyatsiya qo’llanilishiga qarab, mavjud uy isitish tizimiga ulanish aniqlanadi.
Tabiiy sirkulyatsiya bilan ulash – eng oddiy yo’llaridan biri hisoblanadi. Bu holatda suvning isitish
tizimining o’zida qizitilishi asosiy prinsiplardan biri bo’lib qoladi. Shuning uchun bu turdagi
sistemalar nasoslardan foydalaniladigan sistemalardan ancha arzon turadi. Avtomatikadan
foydalanilgan holda kollektorni majburiy sirkulyatsiyali sistemaga ulash imkoni mavjud. Bu
sistemalar alohida yutuqlarga ega: Kontroller maxsus datchiklarga asoslanib nasosni boshqaradi.
Bu datchiklar orqali harorat buyurilgan temperaturaga ko’tarilganda isitish to’xtatiladi. Bak, suv
qaytish o’rni va kollektor chiqish joylari bunday datchiklar qo’yiladigan asosiy joylar hisoblanadi.
Bunday sistemalar bilan birgalikda qo’shimcha issiqlik manbaalrini qo’llash maqsadga muvoﬁqdir.
Misol uchun, gazli isitish va yoqilg’ili isitish uskunalaliridir. Bunday hollarda suvning qizishi
kollektorning quyoshga nisbatan joylashuviga qarab o’zgarishi mumkin. Eng yaxshisi, kollektorni
boshidan kunning asosiy qismida quyosh nurlari to’g’ridan to’gri tushadigan joyga o’rnatishdir. U yoki
bu kollektor uchun qancha joy kerakligini hisoblab chiqish bir muncha murakkabdir. Bu holatda
nafaqat tomning turi, undan tashqari bakning hajmi va regionda quyoshning radioaktivligini ham
hisobga olish talab etiladi. Shuning uchun barchasini tajribali mutaxassislar bilan maslahatlashgan
holda o’rnatish qulay va maqsadga muvoﬁqdir.
14-amaliy mashĝulot

Shamol energiyasi. Insoniyat suv energiyasi hamda bug‘
Angliya, Germaniya, Fransiya, Daniya, Gollandiya, AQSH va boshqa
mamlakatlarda, shamol energiyasi juda katta masshtabda, sanoat va
qishloq
xo‘jaligida
ko‘llanib
kelingan.
SHamol
energiyasidan
katta
quvvatli shamol generatorlarini yaratish va ularning energiyasini ishlab
turgan energiya tarmoqlariga ulash va asosiy tarmoq sifatida
foydalanishdan iboratdir.
o‘zgarib turishi natijasida havo massasining harakatidir.
Havo oqimi hosil qiladigan mexanik energiyani elektr energiyaga
aylantirish, shamol elektrostansiyalari yordamida amalga oshiriladi. Bir
necha shamol qurilmalarining yig‘indisi shamol elektrostansiyasini
tashkil.
dvigatellaridan ancha oldin, shamol energiyasidan foydalanib kelgan.
foydalanish bo‘yicha olib borilayotgan xozirgi ishlar, alohida
Shamol – bu quyosh nurining intensivligi hisobiga, bosimning
Havo
massasining
yer
atmosferasi
atroﬁda
aylanishi
ekspertlar tomonidan turlicha baholangan. SHamollarning yillik
Ammo bu energiyaning faqatgina 10–12 % foydalanish
mumkin.
Masalan,1987 yilda er yuzidagi barcha shamol
ya’ni yillik zahiraning atiga 0,3 % dan foydalanilgan.
Iqtisodiy jihatdan joydagi shamolning tezligi 5 m/s dan kam
bo‘lmasa
shamol
generatorlaridan
foydalanish
maqsadga
muvoﬁqdir.
SHamol
elektrogeneratorlari
an’anaviy
generatorlardan 2 – 4 barobar qimmatdir. Ammo shamol energiyasi
doimiy bo‘lgan ba’zi bir regionlarda u muxim energiya
manbalaridan hisoblanadi.
nazariy zahirasi er yuzidagi barcha energiya zahiralardan 100
marta ortiq bo‘lib, 3300 x 1012 kVt/ soatni tashkil qiladi.
qurilmalari tomonidan 10 x 1012 kVt/soat energiya ishlab chiqilgan,Ko‘pgina shamol generatorlari
sekundiga 3-4 m/s dan yuqori tezlikdagi shamol
yordamida ishlaydi. SHamol generatorlari 8-25 m/s tezlikda esadigan shamol
yordamida
maksimallquvvatga egabo‘ladi.
Odatda
shamol
generatorlarining
maksimal ishlash tezligi 25-30 m/s ni tashkil qiladi.

SHamol energetikasi ekalogik toza energiya manbaidir. Ammo shamol
elektrostansiyalari uchun juda katta hududlar zarur (shamol energetik qurilmalarining
bir – biridan uzoqda joylashishi va ular orasidagi masofa ish g‘ildiragi diametrining 6-
18 barobariga teng bo‘lishi kerak). Masalan, ish g‘ildiragi D = 100 m bo‘lgan shamol
energetik qurilmasi uchun 5-7 km2 hudud kerak. Butun boshli shamol elektr stansiyasi
uchun esa o‘nlab km2 hudud zarur. Boshqa bir noqulay taraﬁ – ish g‘ildiragi shovqin
chiqarib va havoni tebratib ishlashi natijasida tele- va radio eshittirishlarga xalaqit
beriladi.
SHamol energiyasidan foydalanish bo‘yicha Germaniya birinchi o‘rnini egallab
kelmoqda. Bu mamlakatda shamol energiyasini ishlab chiqarish yiliga 500 – 1500 MVt
ga ko‘paymoqda, hozirgi vaqtda ishlab chiqariladigan energiya miqdori 2
mln.kVt/soatdan oshib ketdi.Bofort shkalasi
(ball)
Ballga mos
shamolni holati
SHamolning tezligi:
Erdagi predmetlarga shamolning ta’siri
m/s
km/soat
0
SHamolsiz
0,0÷0,5
0,0÷1,8
Tutun vertikal ko‘tariladi. Daraxt barglari qimirlamaydi
1
Sokin shamol
0,6÷1,7
2,2÷6,4
Tutun vertikal ko‘tarilmaydi. Daraxt barglari qimirlamaydi
2
Engil shamol
1,8÷3,3
6,5÷11,9
Tutun shamol
esayotgan
tarafga
qarab
egiladi.Daraxt barglari shitirlaydi
3
Kuchsiz shamol
3,4÷5,2
12,2÷18,7
Daraxtbarglari
va
bayroqlar
tinimsiz tebranib turadi.
4
O‘rtacha shamol
5,3÷7,4
19÷26,6
Daraxt shoxlari tebranadi. Erdan chang va qog‘oz bo‘laklari ko‘tariladi.
5
Salqin shamol
7,5÷9,8
27÷35,2
Katta bayroqlar tortqilanadi. Daraxt- lar tebranadi. Quloq g‘uvillaydi. Qo‘l

shamol tezligini sezadi.
6
Kuchli shamol
9,9÷12,4
35,6÷44,6
Daraxt shoxlari kuchli tebranadi. Uylar va qimirlamaydigan narsalar yonida
gu- villash tovushlari eshitiladi. Telefon simlari tovush chiqarib g‘uvullaydi.
7
Qattiq shamol
12,5÷15,2
45÷54,7
Uncha katta bo‘lmagan daraxtlar tanasi tebranadi. SHamolga qarshi yurish
qiyinlashadi.
8
Juda kuchli shamol
15,3÷18,2
55÷65,5
Katta daraxtlar tebranadi. novdalari. Daraxt novdalari va sshoxlari sinadi.
SHamolga qarshi yurish juda qiyinlasha- di, egilib yurishga to‘g‘ri keladi.
9
Dovul
18,3÷21,5
65,9÷77,3
Katta daraxtlar qayriladi, katta shox - lari sinadi. Narsalar joyidan siljiy
boshlaydi.Uylar tomi shikastlanadi.
10
Kuchli dovul
21,6÷25,1
77,7÷90,6
Daraxtlar sina boshlaydi va tomiri bilan yulib olinadi.Tomlar yulib olib
ko‘chiriladi, vayronagarchilik yuz beradi.
11
SHiddatli dovul
25,2÷29
90,7÷105
Binolar kuchli vayron bo‘ladi
12
Bo‘ron
> 29
> 105
Daraxtlar sina boshlaydi va tomiri bilan yulib olinadi.Tomlar yulib olib
ko‘chiriladi, vayronagarchilik yuz beradi. Binolar kuchli vayron bo‘ladi .Bofort shkalasi
(ball)
Ballga mos
shamolni holati
SHamolning tezligi:
Erdagi predmetlarga shamolning ta’siri
m/s
km/soat
0
SHamolsiz
0,0÷0,5
0,0÷1,8
Tutun vertikal ko‘tariladi. Daraxt barglari qimirlamaydi
1
Sokin shamol

0,6÷1,7
2,2÷6,4
Tutun vertikal ko‘tarilmaydi. Daraxt barglari qimirlamaydi
2
Engil shamol
1,8÷3,3
6,5÷11,9
Tutun shamol
esayotgan
tarafga
qarab
egiladi.Daraxt barglari shitirlaydi
3
Kuchsiz shamol
3,4÷5,2
12,2÷18,7
Daraxtbarglari
va
bayroqlar
tinimsiz tebranib turadi.
4
O‘rtacha shamol
5,3÷7,4
19÷26,6
Daraxt shoxlari tebranadi. Erdan chang va qog‘oz bo‘laklari ko‘tariladi.
5
Salqin shamol
7,5÷9,8
27÷35,2
Katta bayroqlar tortqilanadi. Daraxt- lar tebranadi. Quloq g‘uvillaydi. Qo‘l
shamol tezligini sezadi.
6
Kuchli shamol
9,9÷12,4
35,6÷44,6
Daraxt shoxlari kuchli tebranadi. Uylar va qimirlamaydigan narsalar yonida
gu- villash tovushlari eshitiladi. Telefon simlari tovush chiqarib g‘uvullaydi.
7
Qattiq shamol
12,5÷15,2
45÷54,7
Uncha katta bo‘lmagan daraxtlar tanasi tebranadi. SHamolga qarshi yurish
qiyinlashadi.
8
Juda kuchli shamol
15,3÷18,2
55÷65,5
Katta daraxtlar tebranadi. novdalari. Daraxt novdalari va sshoxlari sinadi.
SHamolga qarshi yurish juda qiyinlasha- di, egilib yurishga to‘g‘ri keladi.
9
Dovul
18,3÷21,5
65,9÷77,3
Katta daraxtlar qayriladi, katta shox - lari sinadi. Narsalar joyidan siljiy
boshlaydi.Uylar tomi shikastlanadi.
10

Kuchli dovul
21,6÷25,1
77,7÷90,6
Daraxtlar sina boshlaydi va tomiri bilan yulib olinadi.Tomlar yulib olib
ko‘chiriladi, vayronagarchilik yuz beradi.
11
SHiddatli dovul
25,2÷29
90,7÷105
Binolar kuchli vayron bo‘ladi
12
Bo‘ron
> 29
> 105
Daraxtlar sina boshlaydi va tomiri bilan yulib olinadi.Tomlar yulib olib
ko‘chiriladi, vayronagarchilik yuz beradi. Binolar kuchli vayron bo‘ladi .
Bofort shkalasi
(ball)
Ballga mos
shamolni holati
SHamolning tezligi:
Erdagi predmetlarga shamolning ta’siri
m/s
km/soat
0
SHamolsiz
0,0÷0,5
0,0÷1,8
Tutun vertikal ko‘tariladi. Daraxt barglari qimirlamaydi
1
Sokin shamol
0,6÷1,7
2,2÷6,4
Tutun vertikal ko‘tarilmaydi. Daraxt barglari qimirlamaydi
2
Engil shamol
1,8÷3,3
6,5÷11,9
Tutun shamol
esayotgan
tarafga
qarab
egiladi.Daraxt barglari shitirlaydi
3
Kuchsiz shamol
3,4÷5,2
12,2÷18,7
Daraxtbarglari
va
bayroqlar
tinimsiz tebranib turadi.
4
O‘rtacha shamol
5,3÷7,4
19÷26,6
Daraxt shoxlari tebranadi. Erdan chang va qog‘oz bo‘laklari ko‘tariladi.

5
Salqin shamol
7,5÷9,8
27÷35,2
Katta bayroqlar tortqilanadi. Daraxt- lar tebranadi. Quloq g‘uvillaydi. Qo‘l
shamol tezligini sezadi.
6
Kuchli shamol
9,9÷12,4
35,6÷44,6
Daraxt shoxlari kuchli tebranadi. Uylar va qimirlamaydigan narsalar yonida
gu- villash tovushlari eshitiladi. Telefon simlari tovush chiqarib g‘uvullaydi.
7
Qattiq shamol
12,5÷15,2
45÷54,7
Uncha katta bo‘lmagan daraxtlar tanasi tebranadi. SHamolga qarshi yurish
qiyinlashadi.
8
Juda kuchli shamol
15,3÷18,2
55÷65,5
Katta daraxtlar tebranadi. novdalari. Daraxt novdalari va sshoxlari sinadi.
SHamolga qarshi yurish juda qiyinlasha- di, egilib yurishga to‘g‘ri keladi.
9
Dovul
18,3÷21,5
65,9÷77,3
Katta daraxtlar qayriladi, katta shox - lari sinadi. Narsalar joyidan siljiy
boshlaydi.Uylar tomi shikastlanadi.
10
Kuchli dovul
21,6÷25,1
77,7÷90,6
Daraxtlar sina boshlaydi va tomiri bilan yulib olinadi.Tomlar yulib olib
ko‘chiriladi, vayronagarchilik yuz beradi.
11
SHiddatli dovul
25,2÷29
90,7÷105
Binolar kuchli vayron bo‘ladi
12
Bo‘ron
> 29
> 105
Daraxtlar sina boshlaydi va tomiri bilan yulib olinadi.Tomlar yulib olib
ko‘chiriladi, vayronagarchilik yuz beradi. Binolar kuchli vayron bo‘ladi .
5-6-amaliy mashg`ulot. Shamol tezligini tahlil qilish usullari
Shamol esayotganda sizga uning tezligi juda yuqoriday tuyulishi mumkin. Keyinchalik ob-havo
ma’lumotini eshitganingizda, «Shamol tezligi sekuvdiga 10-15 metrni tashkil etgani»ni bilib olasiz.
Shamol tezligi bizni chalg‘itishi hech gap emas. Ammo ayrim kishilar uchun shamol tezligini aniq
bilib olish muhim ahamiyatga ega, shuning uchun ham bu tezlikni o‘lchaydigan ilmiy usullar bor.
Ilk shamol tezligini o‘lchash asbobini angliyalik Robert Xuk 1667 yili kashf etgan. Uning nomi -
anemometr.

Anemometrning turlari ko‘p, ammo bir o‘qqa o‘rnatilgan bir necha alyuminiy chashka (yarimshar
shaklidagi predmet)dan iborat asbob keng tarqalgan. Ular o‘qqa erkin o‘rnatilgan bo‘lib, shamol
qancha kuchli essa, shuncha tez aylanadi. Chashkalarning ma’lum bir vaqt ichida necha marta
aylanganini sanab, shamolning tezligini hisoblab chiqish mumkin.
Odamlar uchishni o‘rganganlaridan so‘ng atmosfera balandliklaridagi shamol tezligini o‘lchash
zarurati tug‘ildi. Shu maqsadda havo sharlari uchirilar va ular «teodolit» deb ataluvchi maxsus optik
asbob yordamida kuzatilar edi. Ammo osmonni bulut qoplab, shar ko‘rinmay qolganida kuzatuv
ishlarini yuritish qiyinlashardi. 1941 yili metereologik radar kashf etildi. Endilikda ushbu radar
sharning harakatini bulutlar ortidan kuzatishi hamda atmosferaning yuqori qatlamlaridagi shamol
tezligini o‘lchashi mumkin
Hozirgi kunda ilm-fanning taraqqiyoti natijasida ishlatish qulay, o‘lchamlari
kichik va chiroyli dizayndagi anemometrlar yaratilib, ulardan muvaffaqiyatli foydalanilmoqda.
Ishlash prinsipi bo‘yicha bunday anemo- metrlar quyidagi turlarga bo‘linadi:
-pallali anemometrlar;
-parrakli anemometrlar;
- issiqlik anemometrlari;
- ultratovushli anemometrlar.
To‘g‘ridan to‘g‘ri shamolning tezligini ko‘rsatuvchi ultratovushli cho‘ntak anemometrlar foydalanishga
juda qulaydir. «Xplorer-1» (53a-rasm) anemometri faqatgina shamolning kerakli vaqtdagi tezligini
ko‘rsatsa, «Xplorer-2» (53b-rasm) anemometri shamolning zarur vaqtdagi tezligi yoki ma’lum vaqt
oralig‘idagi o‘rtacha tezligini hamda havoning haroratini (hattoki Sizning tanangizni haroratini ham)
ko‘rsatadi. «Xplorer-3» (53v-rasm) anemometrini shamolning tezligidan tashqari uning yo‘nalishini
hamda havoning haroratini (hattoki Sizning tanangizni haroratini ham) ham ko‘rsatadi. Bundan
tashqari unga shamolning yo‘nalishini aniq ko‘rsatadigan elektron kompas ham o‘rnatilgan. Ushbu
cho‘ntak anemometrlari batareyalar yordamida ishlab, ulardan qorong‘u tunda ham foydalanish
mumkin. Ularni boshqarish 1 dona knopka orqali amalga oshiriladi.
17-amaliy mashg`ulot. Issiqlik va elektr energiyasinii ishlab chiqarishda geoteomal energiyadan
foydalanish
Geotermal energiya — bu Yer qobigʻidagi issiqlik energiyasi boʻlib, u sayyoraning yadrosidan va
materiallarning radioaktiv parchalanishidan paydo boʻladi. Yerning ichki qismidagi yuqori harorat va
bosim baʼzi jinslarning erishiga va qattiq mantiyaning oʻzini plastik tutishiga olib keladi. Bu mantiya
qismlarining yuqoriga harakatlanishiga olib keladi, chunki u atrofdagi jinslardan yengilroqdir. Yadro-
mantiya chegarasidagi harorat 4000 °C dan oshishi mumkin.
Yaqinda geotermal energiya, geotermal energiyadan elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun
ishlatiladigan atama ahamiyat kasb etdi. Hisob-kitoblarga koʻra, Yerning geotermal resurslari
nazariy jihatdan insoniyatning energiya ehtiyojlarini qondirish uchun yetarli darajada emas, garchi
hozirda juda kichik bir qismi, koʻpincha tektonik plitalar chegarasiga yaqin hududlarda
foydalanilmoqda.
Hukumat tomonidan olib borilgan tadqiqot va sanoat tajribasi natijasida geotermal energiya ishlab
chiqarish xarajatlari 1980-1990-yillarga nisbatan 25% ga kamaydi. Soʻnggi texnologik yutuqlar
xarajatlarni keskin kamaytirdi va shu tariqa yashashga yaroqli resurslarning assortimenti va hajmini
kengaytirdi. 2021-yilda AQSh Energetika vazirligining hisob-kitoblariga koʻra, „bugun qurilgan“ elektr
stansiyasidan olinadigan geotermal energiya taxminan 0,05 dollar/kVt/soat turadi.
2019-yilda butun dunyo boʻylab 13 900 megavatt (MVt) geotermal quvvat mavjud edi. 2010-yil
holatiga koʻra markaziy isitish, kosmik isitish, kurortlar, sanoat jarayonlari, tuzni tozalash va qishloq
xoʻjaligida qoʻllash uchun qoʻshimcha 28 gigavatt toʻgʻridan-toʻgʻri geotermal isitish quvvati
oʻrnatildi.
Tarix
Miloddan avvalgi III-asrda Qin sulolasida qurilgan issiq buloqdan suv keladigan eng qadimgi hovuz
Issiq buloqlar hech boʻlmaganda paleolit davridan beri choʻmilish uchun ishlatilgan. Maʼlum boʻlgan
eng qadimgi kurort — Huaqing Chi saroyi qurilgan joy hisoblanadi. Milodiy birinchi asrda
rimliklar Aquae Sulis(hozirgi Van Somerset) ni zabt etishdi va u yerdagi issiq buloqlardan jamoat
vannalari va polni isitish uchun foydalanishdi. Ushbu vannalar uchun kirish toʻlovlari, ehtimol,
geotermal energiyadan birinchi tijorat maqsadlarida foydalanishni anglatadi. Fransiyaning Chaudes-

Aigues shahridagi dunyodagi eng qadimgi geotermal markazlashtirilgan isitish tizimi XV-asrdan beri
ishlaydi. Birinchi sanoat ekspluatatsiyasi 1827-yilda Italiyaning Larderello shahrida vulqon
loyidan borik kislotasini olish uchun geyser bugʻidan foydalanish bilan boshlangan.
Global geotermal elektr quvvati. Yuqori qizil chiziq oʻrnatilgan quvvat, pastki yashil chiziq ishlab
chiqarish amalga oshiriladi.
1892-yilda Aydaxo shtatining Boise shahrida Amerikaning birinchi markaziy isitish tizimi toʻgʻridan-
toʻgʻri geotermal energiya bilan taʼminlangan va 1900-yilda Oregon shtatining Klamath Falls shahriga
koʻchirilgan. Dunyoda geotermal energiyadan asosiy issiqlik manbai sifatida foydalangan birinchi
bino Hot Lake Hotel edi. Oregon shtatining Union okrugidagi mehmonxona, qurilishi 1907-yilda
yakunlangan. 1926-yilda Boisedagi issiqxonalarni isitish uchun chuqur geotermal quduq
ishlatilgan,Islandiya va Toskanadagi issiqxonalarni isitish uchun esa geyzerlardan bir vaqtning
oʻzida foydalanilgan. Charli Lieb birinchi chuqurlikdagi issiqlik almashtirgichni ishlab chiqdi. 1930-
yilda uyini isitish uchun. 1943-yildan boshlab geyzerlardan bug 'va issiq suv, Islandiyadagi uylarni
isitishni boshladi.
XX-asrda elektr energiyasiga boʻlgan talab geotermal energiyani ishlab chiqaruvchi manba sifatida
koʻrib chiqishga olib keldi. Shahzoda Piero Ginori Konti 1904-yil 4-iyulda geotermal kislota qazib
olish boshlangan oʻsha Larderello quruq bugʻ konida birinchi geotermal elektr generatorini sinovdan
oʻtkazdi. U toʻrtta lampochkani muvaffaqiyatli yoqdi. Keyinchalik, 1911-yilda u yerda dunyodagi
birinchi tijorat geotermal elektr stansiyasi qurilgan. 1958-yilda Yangi Zelandiya zavod qurgunga
qadar u dunyodagi yagona geotermal elektr energiyasi ishlab chiqaruvchisi edi. 2012-yilda u
taxminan 594 megavatt ishlab chiqardi.
1960-yilda Paciﬁc Gas and Electric kompaniyasi Kaliforniyadagi Geyzerlarda Qoʻshma Shtatlardagi
birinchi muvaffaqiyatli geotermal elektr stansiyasini ishga tushirdi. Turbina 30 yildan ortiq xizmat
qildi va 11 MVt quvvat ishlab chiqardi.
Ikkilik sikl elektr stansiyasi birinchi marta 1967-yilda SSSRda namoyish etilgan va keyinroq 1981-
yilda AQShga taqdim etilgan. Bu texnologiya avvalgiga qaraganda ancha past haroratli resurslardan
elektr energiyasini ishlab chiqarish imkonini beradi. 2006-yilda Alyaskaning Chena Hot
Springs shahridagi ikkilik siklli zavod ishga tushdi va suyuqlikning rekord darajada past harorati
57 °C dan elektr energiyasi ishlab chiqardi.
Geotermal energiya yonilgʻini talab qilmaydi (nasoslardan tashqari) va shuning uchun yoqilgʻi
narxining oʻzgarishi u ishlab chiqargan elektr energiyasiga taʼsir qilmaydi. Biroq, kapital xarajatlar
sezilarli darajada. Burgʻilash xarajatlarning yarmidan koʻpini tashkil qiladi va chuqur resurslarni
qidirish katta xavﬂarni keltirib chiqaradi. AQSHning Nevada shtatidagi odatiy quduq dubleti (qazib
olish va quyish quduqlari) 4,5 megavatt (MVt) quvvatga ega boʻlishi mumkin va burgʻulash uchun
taxminan 10 million dollar kerak boʻladi. Ishlamay qolish darajasi 20% ni tashkil qiladi.
Yuqorida taʼkidlanganidek, burgʻulash xarajatlari geotermal elektr stansiyasi byudjetining asosiy
tarkibiy qismi boʻlib, geotermal resurslarni yanada kengroq rivojlantirish yoʻlidagi asosiy toʻsiqlardan
biri hisoblanadi. Elektr stantsiyasida issiq suyuqlikni (bug 'yoki issiq suv) yuzaga chiqarish uchun
ishlab chiqarish quduqlari boʻlishi kerak, shuningdek, suyuqlikni elektr stantsiyasidan oʻtgandan
keyin rezervuarga qaytarish uchun quyish quduqlari boʻlishi kerak. Geotermal quduqlarni burgʻilash
bir necha sabablarga koʻra taqqoslanadigan chuqurlikdagi neft va gaz quduqlarini burgʻilashdan
qimmatroq:
Geotermal suv omborlari odatda magmatik yoki metamorﬁk jinslarda boʻlib, ular uglevodorodli
rezervuarlarning choʻkindi jinsiga qaraganda qattiqroqdir.
Togʻ jinsi tez-tez yorilib ketadi, bu esa bitlarga va boshqa burgʻulash asboblariga zarar yetkazadigan
tebranishlarni keltirib chiqaradi.
Togʻ jinsi koʻpincha abraziv boʻlib, tarkibida kvarts koʻp, baʼzan esa oʻta korroziv suyuqliklar mavjud.
Geotermal quduqlardagi korpuslar harorat oʻzgarishi bilan kengayish va qisqarish tendentsiyasiga
qarshi turish uchun yuqoridan pastgacha sementlangan boʻlishi kerak. Neft va gaz quduqlari odatda
faqat pastki qismida sementlanadi.
Hellisheidi geotermal elektr stansiyasi
Geotermal quduq past qiymatli suyuqlik (bug 'yoki issiq suv) hosil qilganligi sababli uning diametri
odatdagi neft va gaz quduqlaridan sezilarli darajada kattaroqdir.
Hammasi boʻlib, elektr stansiyasini qurish va quduqni burgʻulash har bir MVt elektr quvvati uchun

taxminan 2-5 million yevroga tushadi, zararsizlanish narxi esa 1 kVt / soat uchun 0,04-0,10 yevro ni
tashkil qiladi. Kengaytirilgan geotermal tizimlar odatda bu diapazonlarning yuqori tomonida boʻladi,
kapital xarajatlar MVt uchun 4 million dollardan va 2007-yilda 1 kVt/soat uchun 0,054 dollardan
oshadi. Bunday markaziy isitish tizimining kapital qiymati Bavariyada MVt uchun 1 million yevrodan
koʻproq baholangan. Har qanday oʻlchamdagi toʻgʻridan-toʻgʻri tizimlar elektr generatorlariga
qaraganda ancha sodda va har bir kVt · soat uchun kamroq texnik xarajatlarga ega, ammo ular
nasoslar va kompressorlarni ishlatish uchun elektr energiyasini isteʼmol qilishlari kerak. Baʼzi
hukumatlar geotermal loyihalarni subsidiyalaydi.
Qoʻshma Shtatlardagi eng rivojlangan geotermal maydon Shimoliy Kaliforniyadagi Geyzerlardir.
Geotermal loyihalar bir necha rivojlanish bosqichlariga ega. Har bir bosqichda tegishli xavf mavjud.
Razvedka va geoﬁzik tadqiqotlarning dastlabki bosqichlarida koʻplab loyihalar bekor qilinadi, bu esa
bu bosqichni anʼanaviy kreditlash uchun yaroqsiz holga keltiradi. Aniqlash, qidiruv va razvedka
burgʻulashdan oldinga siljayotgan loyihalar koʻpincha moliyalashtirish uchun oʻz kapitalini sotadi.
Atrof-muhitga taʼsiri
Yer chuqurligidan olingan suyuqliklar gazlar aralashmasini, xususan, karbonat
angidridni ,CO2 vodorod sulﬁdi H2S, metan,CH4 va ammiakNH3 kabi gazlarni chiqishiga sabab
boʻladi. Ushbu iﬂoslantiruvchi moddalar global isish, kislotali yomgʻir va zararli hidlar paydo
boʻlishiga hissa qoʻshadi. Mavjud geotermal elektr stantsiyalari oʻrtacha 122 kilogramm karbonat
angidrid CO2chiqaradi.
Islandiya shimoli-sharqidagi Kraﬂa geotermal stantsiyasi
Turkiyadagi baʼzi geotermal energiya stansiyalari dastlabki bir necha yil ichida gaz bilan ishlaydigan
quvvatdan koʻproq energiya chiqardi. Kislotalar va uchuvchi kimyoviy moddalarning yuqori miqdorini
kamaytirish uchun emissiyani nazorat qilish tizimlari bilan jihozlangan.
Geotermal manbalardan olingan issiq suv tarkibida simob, mishyak, bor va surma kabi zaharli
elementlarni saqlashi mumkin. Bu kimyoviy moddalar suv sovishi bilan choʻkadi va agar chiqsa
atrof-muhitga zarar yetkazishi mumkin. Ishlab chiqarishni ragʻbatlantirish uchun sovutilgan
geotermal suyuqliklarni Yerga qaytarishning zamonaviy amaliyoti ushbu ekologik xavfni
kamaytirishning bir qancha osonlashtiradi.
Zavodning qurilishi yerning barqarorligiga salbiy taʼsir koʻrsatishi mumkin. Yangi Zelandiyadagi
Vayrakey konida choʻkish sodir boʻlgan. Germaniyaning Staufen im Breysgau shahri oʻrnida tektonik
koʻtarilish sodir boʻldi, buning oʻrniga avval izolyatsiya qilingan angidrit qatlami suv bilan aloqa qilib,
gipsga aylanib, uning hajmini ikki barobarga oshirdi. Kengaytirilgan geotermal tizimlar gidravlik
sinishning bir qismi sifatida zilzilalarni keltirib chiqarishi mumkin. Shveytsariyaning Bazelshahridagi
loyiha 3,4 ballgacha boʻlgan 10 000 dan ortiq seysmik hodisalar tufayli toʻxtatildi. Rixter shkalasi suv
quyishning dastlabki 6 kunida sodir boʻldi.
19-amaliy mashg`ulot. Biogaz olishda qo`llaniladigan xom-ashyo turlari tahlili. Biogaz ajralishiga
ta'sir qiluvchi omillarni o`rganish
Biogaz - bu tabiiy muhitda yoki maxsus qurilmalarda hosil bo'lgan gaz. Bu organik moddalarning
biologik parchalanish reaktsiyalari mahsulidir. Ular odatda poligonlarda ishlab chiqariladi, chunki
barcha yotqizilgan organik moddalar parchalanadi. Aytilgan organik moddalar tashqi ta'sirga
uchraganda, metanogen bakteriyalar (kislorod bo'lmaganida paydo bo'ladigan va metan gazi bilan
oziqlanadigan bakteriyalar) kabi mikroorganizmlarning ta'siri va uni boshqa omillar buzadi.
Kislorod mavjud bo'lmagan va bakteriyalar organik moddalarni iste'mol qiladigan ushbu muhitda
ularning chiqindisi metan gazi va CO2 hisoblanadi. Shuning uchun biogazning tarkibi bu 40% va 70%
metandan va qolgan CO2 dan tashkil topgan aralash. Bundan tashqari, u vodorod (H2), azot (N2),
kislorod (O2) va vodorod sulﬁd (H2S) kabi boshqa kichik gazlarga ega, ammo ular asosiy emas.
Biogaz anaerobik parchalanish natijasida hosil bo'ladi va biologik parchalanadigan chiqindilarni
tozalash uchun juda foydalidir, chunki u qimmatbaho yoqilg'i ishlab chiqaradi va tuproq
konditsioneri yoki umumiy kompost sifatida ishlatilishi mumkin bo'lgan chiqindi suv hosil qiladi.
Ushbu gaz bilan elektr energiyasi turli yo'llar bilan ishlab chiqarilishi mumkin. Birinchisi, gazni
harakatga keltirish va elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun turbinalardan foydalanish. Boshqasi
- gazni ishlatadigan pechlar, pechkalar, quritgichlar, qozonxonalar yoki boshqa yonish tizimlarida
issiqlik hosil qilish uchun gazdan foydalanish.

Organik moddalarni parchalanishi natijasida hosil bo'lganligi sababli, u yoqilg'i yoqilg'isini
almashtirishga qodir bo'lgan qayta tiklanadigan energiya turi hisoblanadi. Shu bilan siz tabiiy gaz
ishlagandek pishirish va isitish uchun energiya olishingiz mumkin. Xuddi shunday, biogaz
generatorga ulangan va ichki yonuv dvigatellari orqali elektr energiyasini yaratadi.
Biogazning qazilma yoqilg'ini almashtirish kabi potentsiali bor, deb aytish mumkin, chunki u
haqiqatan ham katta energiya quvvatiga ega bo'lishi kerak. Bir kubometr biogaz bilan u 6 soatgacha
yorug'lik hosil qilishi mumkin. Yaratilgan yorug'lik 60 vattli lampochkaga teng bo'lishi mumkin.
Bundan tashqari, kubometrli muzlatgichni bir soat, inkubatorni 30 minut va HP dvigatelini 2 soat
ishlashingiz mumkin. Shuning uchun biogaz hisobga olinadi ajoyib energiya quvvatiga ega kuchli
gaz.
Biogaz texnologiyasidan dastlab eramizdan avvalgi XVII asrda Xitoy, Hindiston, Assiriya va Persiya
davlatlarida turli xil ko’rinishlarda foydalanishganligi qayd etiladi. Ammo, oradan 3,5 ming yil
o’tgachgina ya’ni XVIII asrdagina biogaz texnologiyasi bo’yicha tizimli ilmiy tadqiqotlar boshlandi. Bu
haqida dastlabki ma’lumotlar 1764 yilda Bendjamin Franklinning Djozefu Pristliga AQSH dagi Nyu
Djersi shtatida amalga oshirgan tajribalari haqida yozgan xatida ushraydi.
1776-yilda Aleksandr Volt botqoqlikdan alangalanuvchi gaz hosil bo’lishini va buning metan gazi
ekanligini ilmiy isbotlab berdi. 1804-yilda esa metan gazining formulasini Dalton ochdi va shundan
so’nggina biogaz bo’yicha amaliy tadqiqotlar boshlandi. Biogaz hosil bo’lishini o’rganishda
Rossiyalik olimlarning hissasi katta bo’ldi, jumladan Popov 1875-yilda haroratning ajraladigan gaz
miqdoriga ta’sirini o’rganib chiqdi. Natijada, biogaz ajralishi 30C dan boshlanib harorat 60 gacha
oshirilganda, ajraladigan gaz miqdori oshishi ammo gaz tarkibi o’zgarishsiz qolishini aniqladi
(metan-65%, karbonat angidrid -30%, oltingugurt -1% va juda kam miqdorda azot, kislorod, vodorod).
V.L.Omelyanskiy esa anaerob bijg’ish jarayonining tabiati va unda ishtirok etuvchi bakteriyalarni
mukammal o’rganib chiqdi. 1881-yildan boshlab yevropalik olimlar binolarni qizdirish va ko’chalarni
yoritishda biogazdan foydalanish bo’yicha amaliy tajribalarni boshlab yubordilar. 1895-yilda Ekseter
shahrida oqova suvni yopiq idishlarda bijg’itish orqali biogaz olinib, ko’cha chiroqlari yoritila
boshlandi. Oradan ikki yil o’tib, Bombeyda biogaz olinib, kollktorlarda saqlanayotganligi va motor
yoqilg’isi sifatida turli xil dvigatellarda foydalanish mumkinligi to’g’risida ma’lumotlar chop etildi.
Germaniyalik olimlar Imxoff va Blanklar 1914-1921-yillarda bijg’ish amalga oshadigan idishni
qizdirish orqali jarayonni tezlashtirish va biogaz miqdorini oshirish mumkinligini isbotlab berishdi.
Yevropada biogaz uskunasidan keng ko’lamda foydalanish ikkinchi jahon urushi davrida paydo
bo’lgan yoqilg’i tanqisligi muammosidan keyingina rivojlandi. Ammo ushbu uskunalar
takomillashmaganligi va bijg’ish uchun mo’tadil sharoitlar tanlanmaganligi sabab yetarli samara
bermadi.
Hozirda bu texnologiya Xitoy, Italiya, Qirg’iziston, Fransiya, Germaniya, Amerika, Ukraina kabi
davlatlarda ishlatilmoqda. Shu qatori bu texnologiya Respublikamizda ham qo’llanilmoqda, xususan
Toshkent, Jizzax, Qashqadaryo, Xorazm, Samarqand, Farg’ona viloyatlarida qurilgan va hozirda
ishlamoqda. Respublikamizda qurilgan texnologiyalar yangi bo’lganligi sababli bu qurilmalarni
asosan ko’rgazmali desa bo’ladi.
20 Amaliy
1. Biogazni kelib chiqish tarixi.
2. O’zbekistonda biogaz ishlab chiqarish istiqboli.
3. Biogaz olishda ishlatiladigan xomashyolar .
4. Xulosa.
5. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.Prezidentimiz I.A.Karimovning “Jahon moliyaviy
–
iqtisodiy
inqirozi, О‘zbekiston
sharoitida
uni
bartaraf etishning yо‘llari va choralari” asarlarida
ham texnologik jarayonlarda energiya iste’molini
kamaytirish, energiya tejamkor texnologiyalarni joriy
etish ayniqsa qishloq aholi punktlarida uzluksiz

energiya ta’minotini yaratish kabi muhim vazifalar
qо‘yildi.
Tabiiy energiya resurslarini tejash va undan
samarali foydalanishda, qayta tiklanadigan muqobil
energiya
manbalarining
ahamiyati
juda
katta.
Respublikamizda
qayta
tiklanadigan
energiya
manbalaridan
quyosh
energiyasi va biomassa
energiyasidan foydalanish yuqori samara beradi.Prezidentimizning 2013 yil 1 martdagi “Muqobil
energiya manbalarini yanada
rivojlantirish chora-tadbirlari tо‘g‘risida”gi Farmoni, Xalqaro Quyosh energiyasi
institutning tashkil etilishi bu boradagi islohatlarni yangi bosqichga olib chiqishda
mustahkam asosdir.
Muqobil energiya manbalarining klassik turlaridan biri biomassa bо‘lib,
biomassa va turli organik chiqindilarni qayta ishlash orqali biogaz olish, uni
qayta ishlash bilan metan gazini hosil qilish, sо‘ngra undan issiqlik va elektr
energiyasi ishlab chiqarishni yо‘lga qо‘yish mumkin. Biogaz qurilmalarining
amaliyotga joriy etilishi natijasida chiqindilardan atrofga behuda chiqayotgan
metan gazini ishlatish, energiya ishlab chiqarish bilan bir vaqtda ekologik
muammolarni
hal
qilish
mumkin.
Yana
bir
diqqatga
sazovor
jihati,
mamlakatimizda shu singari “yashil texnologiyalar”ni qishloq xо‘jaligi, energetika,
chiqindilarni boshqarish, transport, ta’lim va fan sohalariga kengtatbiq etish
kelgusi о‘n yil ichida 550 mingdan ortiq yangi ish о‘rinlari yaratish
imkonini beradiBiologik chiqindilardan energiya manbai
sifatida
foydalanish uchun katta
–
katta
reaktorlarda (germetik berk bo’lgan idishlarda)
biologik chiqindilar qayta ishlanadi. Biogaz
qurulmalari
yordamida
go’ng (o’simlik
qoldiqlari
va
hayvon
chiqindilari)
qayta
ishlanib, yonuvchan gaz va yuqori sifatli
o’g’it

chirindi
olinadi.
Biogaz
olish
qurilmalarining ish prinsipi tabiiy biologik
jarayonlarning amaldagi ifodasidir. Zamonaviy
biogaz
ishlab
chiqarish
tabiatda
sodir
bo’ladigan
jarayonlarga
asoslanadi,
ya’ni
hayvonlar oshqozonida hazm qilish faoliyati
natijasida sodir bo’ladigan
chiqindilardan
metanni hosil bo’lishi asos qilib olingan.Biogaz texnologiyasidan dastlab eramizdan
avvalgi XVII asrda Xitoy, Hindiston, Assiriya
va Persiya davlatlarida turli xil ko’rinishlarda
foydalanishganligi qayd etiladi. Ammo, oradan
3,5 ming yil o’tgach ya’ni XVIII asrdagina
biogaz texnologiyasi boyicha tizimli ilmiy
tadqiqotlar boshlandi.Biogaz
tayyorlash
texnologiyasi
Fillipinda,
Gvatemaleda, Isroilda keng
tarqalgan.
Doimiy
(to’xtovsiz)
metanizasiya
jarayoni chorva mollari va
parrandalari chiqindilaridan
tashqari,
organik
modda
saqlovchi xilma-xil
chiqindilarda ham amalga
oshirilsa bo’ladi.
Yuqoridagi
mamlakatlarda hajmi 250
–
600
tonnalik
biogaz
qurilmalari barpo
etilgan
bo’lib,
bu
qurilmalardan
chiqadigan
biogazdan
nafaqat
issiqlik manbia

o’rnida,
balki
elektr
energiya
sifatida
foydalanish
juda
yaxshi
yo’lga qoyilgan.
Qo’l
bilan
yuklanuvchi
aralashtirgichsiz
va
reaktordagi
mahsulotni
qizdirmasdan
biogaz
olishning oddiy qurilmasi juda sodda bo’lib, kam
sonli qoramol va
kam sonli
parrandaga
ega
bo’lgan har bir xonadon egasi bu qurilmani barpo
etishi mumkin. Chunki bu biogaz texnologiya
jihozlari juda sodda va arzon. Maydon jihatdan ham
ko’p joy egallamaydi, reaktor uchun ham jihozlari soni
ham kam. Reaktor hajmi 200 – 500 l bo’lishi mumkin.
50 – 200 l li hajmli biogaz qurilmasidan kuniga 1 – 10
m3 gacha biogaz olish mumkin. Bu hajmdagi biogaz
qurilmalari
uchun
ishchi
soni
talab
qilmaydi.
Xonadon egalarini o’zi ham biogaz qurilmasidan
bemalol foydalana olish bilan ham qulayliklarga
ega.1. Butun jahonda
xomashyo va
energiyadan foydalanish
global muammo
bo’lib qolmoqda. Bu
muammoni hal
qilishning alternativ
yo’llaridan biri biogaz
olish texnologiyasini
aholi o’rtasida, hamda
sanoat darajasida
yo’lga qoyish
hisoblanadi. Hozirgi
kunda biogaz olish
texnologiyasi yaxshi
o’rganilgan bo’lib, bir
qator xorij
mamlakatlarida

muvaffaqqiyatli
qo’llanilmoqda.
2. Respublikamizda biogaz
olish ishlari yo’lga
qoyilgan bo’lsada, hozirgi
kunda bu sohadagi ishlar
qoniqarli holatda emas
(umumiy energiya hosil
qilishdagi ulushi 1% dan
kam). Shu sababli biogaz
olish boyicha xorij
texnologiyasini
o’zlashtirish, chorvachilik
fermer ho’jaliklarida
biogaz olish ishlarini
rivojlantirish, mavjudlarini
yanada kengaytirish
lozim deb hisoblayman.
3. Respublikamizda
fermer xo’jaliklari va
aholi xonadonlarida
biogazdan foydalanib
energiya olishni
amalga oshirishda
kichik quvvatli
uskanalarni o’rnatish
samarali natija
beradi. Bu
yo’nalishdagi ishlarni
rivojlantirish uchun
ichki sarmoyalardan
yoki bank kreditlaridan
foydalanishni yo’lga
qoyish kerak.
4. Biogaz olishda
qishloq xo’jaligi
uchun foydali bo’lgan
meneral o’g’it o’rnini
bosuvchi suvda
eruvchan azotli
birikma ham hosil
bo’ladi.
21-Amaliy mashg`ulot. Bioo‘g‘it va uning qo‘llanilish chegaralari bilan tanishish
Qishloq xoʻjaligida aholining oziq-ovqat mahsulotlariga boʻlgan kuchli talabini qondirish maqsadida
yillar davomida kimyoviy oʻgʻitlardan foydalanish koʻpaydi. Ushbu kimyoviy o'g'itlar bilan bog'liq
muammo tuproqning yomonlashishiga olib keladi. Ushbu muammolarni bartaraf etish
uchun bioo'g'itlar. Ushbu bioo'g'itlar qishloq xo'jaligining atrof-muhitga ta'sirini kamaytirishga,
tuproqning yomonlashishiga yo'l qo'ymaslik va uning sifatini yaxshilashga harakat qiladi.
Tuproqning degradatsiyasi tabiiy resurslardan qayta foydalanish, noto'g'ri boshqarish va noratsional
foydalanish natijasida yuzaga keladigan jiddiy va o'sib borayotgan muammodir. Taxmin
qilinadiki mamlakat tuprog'ining 70% dan ortig'i ﬁzik, kimyoviy yoki biologik jihatdan degradatsiyaga
uchragan Intensiv qishloq xo‘jaligi, qishloq xo‘jaligi resurslaridan yetarlicha foydalanilmaganligi,
o‘simlik qoldiqlarini olib tashlash va organik o‘g‘itlar yetishmasligi tufayli uning tuprog‘i kundan-
kunga yomonlashmoqda.
Ushbu tabiiy resursning buzilishining asosiy muammolari eroziya, sho'rlanish va organik
zahiralarning kamayishi bilan bog'liq. qishloq xo'jaligi texnikasining haddan tashqari ko'payishi

natijasida yuzaga keladigan siqilish. Bu, albatta, jismoniy buzilish muammosini nazarda tutadi.
Qishloq xo'jaligi ishlab chiqarish tizimlari atrof-muhitga, tuproq organizmlarining faoliyati va
bioxilma-xilligiga muhim ta'sir ko'rsatadi. Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini buzish va ulardan
foydalanish u erda yashaydigan biologik turlarning soni va sonini sezilarli darajada kamaytirdi.
Er ekotizimlarida erdan foydalanish o'zgargandan so'ng, o'simlik turlarining soni keskin kamayadi va
ularning resurslari miqdori va sifati turli ildiz tizimlari bilan farq qiladi. Bu tuproqdagi organik
moddalar miqdorining pasayishiga olib keladi, bu esa o'z navbatida tuproqning biologik xilma-xilligi
va oziq-ovqat mavjudligini cheklaydi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, tuproqning organik zahiralarini ko‘paytirish, tuproq namligini saqlash,
o‘g‘itlardan foydalanish samaradorligini oshirish, tuproq va suv iﬂoslanishini kamaytirish imkonini
beruvchi texnologiyalarni ishlab chiqish zarurati tug‘iladi. Tuproq sharoitini yaxshilash va
hosildorlikni oshirish varianti sifatida bioo‘g‘itlardan foydalanish bo‘yicha ko‘plab tadqiqotlar
o‘tkazildi. ning arizasi bo'lgan degan xulosaga keldi organik o'g'it uchun juda ijobiydir tuproq
sharoitini yaxshilash ular ega bo'lgan mikroorganizmlar miqdorini hisobga olgan holda.
Mikroorganizmlar turli mexanizmlarga ega rizosfera simbiozi orqali o'simliklarning o'sishiga yordam
beradi, eng muhimlari: ozuqa moddalari va suvdan foydalanishning ko'payishi, Rhizobium jinsi
bakteriyalari tomonidan bioﬁksatsiya orqali o'simlik-tuproq tizimiga azotning kiritilishi va boshqalar.
Ushbu bioo'g'itlar umumiy o'g'itlarga nisbatan kuchayib bormoqda, chunki atrof-muhitga ta'siri
sezilarli darajada kamayadi. Tuproq sharoitini va uning sifatini yaxshilashga qodir
mikroorganizmlardan foydalanish tufayli tuproqqa zarar etkazmasdan hosildorlikning
yaxshilanishiga erishish mumkin.
Bioo'g'itlarning asosiy afzalliklari quyidagilardan iborat:
Kimyoviy o'g'itlardan foydalanishni kamaytiring. Kimyoviy oʻgʻitlarga muqobil sifatida biooʻgʻitlar
kimyoviy oʻgʻitlar ishlab chiqarishda ammiakdan foydalanishni kamaytirish, global energiya sarﬁni
kamaytirish orqali atrof-muhitga ijobiy taʼsir koʻrsatadi.
Ekinlarni rivojlantirish va tuproqni saqlash. Ushbu mikroorganizmdan foydalanish er va ekinlarning
unumdorligini yaxshilaydi, eroziyaning oldini oladi va tuproqning to'g'ri tuzilishiga yordam beradi.
O'simliklarning ozuqaviy qobiliyatini yaxshilash. Ushbu turdagi organik o'g'itlardan foydalanish azot,
sink yoki fosfor kabi o'simlik ozuqa moddalarining so'rilishini oshirishi mumkin.
Ular organik chiqindilardan foydalanishga imkon beradi.
Hosildorlik 30% ga oshadi. Tuproqning yaxshilangan parvarishi o'simliklarning quruq davrlarda
yaxshi o'sishiga yordam beradi.
Ko'pgina fermerlar bioo'g'itlarning kimyoviy moddalarga nisbatan regenerativ xususiyatlarini
bilishmaydi, yolg'on afsonalar yaratadilar va ulardan foydalanishni rad etadilar. An'anaviy o'g'itlar
atrof-muhitga kimyoviy moddalar qo'shadi, masalan, o'z tarkibida mavjud bo'lgan og'ir metallar.
Boshqa tarafdan, bioo'g'itlardan oqilona foydalanish atrof-muhitga salbiy ta'sir ko'rsatmaydi chunki
uning tarkibida zararli elementlar mavjud emas.
Bundan tashqari, bioo'g'itlardan foydalanish antiparazitik ta'sirni yaxshilaydi va o'simliklarni
zararkunandalardan oshiradi yoki himoya qiladi. Boshqa tomondan, kimyoviy o'g'itlar cho'llanishga
hissa qo'shadi va tuproqning deyarli doimiy yo'qolishiga olib kelishi mumkin. Bunga
qo'chimcha, bioo'g'itlardan foydalanish tuproq va ekinlarni qayta tiklashga yordam beradi, bu erda
organik moddalar va mikroorganizmlar ozuqa moddalarini tuzatishi va tuproq tuzilishini yaxshilashi
mumkin.
22-amaliy. Biogaz tarkibini tahlil qilish
Biomassa energiyasi yoki bioenergiya nima?
Biomassa energiyasi - bu qayta tiklanadigan energiyaning bir turi tabiiy jarayonlar natijasida olingan
organik birikmalarning yonishi. Ular Azizillo qoldiqlari, zaytun toshlari, yong'oq qobig'i, yog'och
qoldiqlari va boshqalar kabi organik qoldiqlar. Bu tabiatdan keladi. Siz ularni tabiatning chiqindilari
deb ayta olasiz.
Ushbu organik qoldiqlar yondiriladi to'g'ridan-to'g'ri yonish yoki boshqa yoqilg'iga aylanishi
mumkin alkogol, metanol yoki yog 'kabi va shu bilan biz energiya olamiz. Organik chiqindilar

yordamida biz biogazni ham olishimiz mumkin.
Bioenergiyani olishning turli manbalari
Bioenergiyaning asosiy xarakteristikasi shundaki, uning turi yangilanishi mumkin energiya va
shuning uchun jamiyat va uning energiya iste'moli uchun barqaror. Ilgari aytib o'tganimdek, bu
energiya o'rmon yoki qishloq xo'jaligi bo'lsin, har xil turdagi chiqindilarni yoqish natijasida olinadi, aks
holda umuman ishlatilmaydi. Ammo, biz bioenergiya hosil qilish uchun qaysi turdagi biomassa
manbalari va nima uchun ishlatilishini ko'rib chiqamiz:
Bioenergiya orqali olish mumkin faqat unga mo'ljallangan energiya ekinlari. Bular hozirgi kunga
qadar deyarli hech qanday oziqaviy funktsiyaga ega bo'lmagan yoki inson hayoti uchun zarur
bo'lgan, ammo biomassaning yaxshi ishlab chiqaruvchisi bo'lgan o'simlik turlari. Shuning uchun biz
bioenergiya ishlab chiqarish uchun ushbu turdagi o'simlik turlaridan foydalanamiz.
Bioenergiyani turli xil yo'llar bilan ham olish mumkin ekspluatatsiya qilish o'rmon xo'jaligi faoliyati,
o'rmon qoldiqlari boshqa funktsiyalar uchun ishlatilishi yoki sotilishi mumkin bo'lmagan hollarda.
Ushbu o'rmon qoldiqlarini tozalashning afzalligi shundaki, u maydonlarni tozalashga va barqaror
energiya ishlab chiqarishga hissa qo'shishdan tashqari, qoldiqlarning yonishi sababli yuzaga kelishi
mumkin bo'lgan yong'inlarning oldini oladi.
Bioenergiya ishlab chiqarish uchun chiqindilarning yana bir manbai l dan foydalanish bo'lishi
mumkinsanoat jarayoni chiqindilari. Ular duradgorlik do'konlaridan yoki yog'ochni xom ashyo
sifatida ishlatadigan fabrikalardan kelishi mumkin. Bundan tashqari, zaytun quduqlari yoki bodom
qobig'i kabi bir martalik chiqindilardan kelib chiqishi mumkin.
Biomassa energiyasi qanday hosil bo'ladi?
Organik qoldiqlar orqali olingan energiya ularning yonishi natijasida hosil bo'ladi. Ushbu yonish sodir
bo'ladi material asta-sekin yonadigan qozonxonalar. Ushbu protsedura keyinchalik ishlatilishi
mumkin bo'lgan va kompost sifatida ishlatilishi mumkin bo'lgan kullarni hosil qiladi. Ishlab
chiqarilgan ortiqcha issiqlikni saqlash va keyinchalik bu energiyadan foydalanish uchun
akkumulyator o'rnatilishi mumkin.
Biomassa energiyasidan foydalanishning afzalliklari
Biz biomassani energiya sifatida ishlatishda topadigan afzalliklar qatoriga egamiz:
Bu qayta tiklanadigan energiya. Tabiat tomonidan ishlab chiqarilgan chiqindilarni energiya ishlab
chiqarish uchun ishlatish haqida gap ketmoqda. Shuning uchun bizda bitmas-tuganmas energiya
manbai bor, chunki tabiat bu turdagi chiqindilarni doimiy ravishda ishlab chiqaradi.
Issiqxona gazlari chiqindilarini kamaytiradi. Yuqorida aytib o'tganimizdek, ularning yonishi paytida
hosil bo'ladigan chiqindilar o'sishi va hosil bo'lishi paytida ekinlar tomonidan ilgari so'rilib ketgan.
Bugungi kunda bu munozarali, chunki chiqarilgan va so'rilgan CO2 balansi muvozanatlanmagan.
Bozor narxi past. Biomassada mavjud bo'lgan energiyadan foydalanish qazilma yoqilg'iga nisbatan
ancha tejamli. Odatda bu uchdan bir qismga arzonroq.
Biomassa butun dunyoda juda ko'p manbadir. Sayyoramizning deyarli barcha joylarida chiqindilar
tabiatdan hosil bo'ladi va ulardan foydalanish uchun foydalanish mumkin. Bundan tashqari,
umuman olganda, chiqindilarni yonish darajasiga etkazish uchun katta infratuzilmalar zarur emas.
Biomassa energiyasidan foydalanishning kamchiliklari
Ushbu energiyadan foydalanishning kamchiliklari kam, ammo ularni hisobga olish kerak:
Ba'zi joylarda biomassani olish qiyinroq bo'lganligi sababli, qimmat bo'lishi mumkin. Bu, odatda, ba'zi
turdagi biomassalarni yig'ish, qayta ishlash va saqlashni o'z ichiga olgan utilizatsiya loyihalarida
sodir bo'ladi.
Katta maydonlarga ehtiyoj bor biomassa energiyasini olish uchun ishlatiladigan jarayonlar uchun,
ayniqsa uni saqlash uchun, chunki qoldiqlar past zichlikka ega.
Ba'zan bu energiyadan foydalanish ekotizimlarga zarar etkazishi mumkin yoki biomassani yig'ish
faoliyati tufayli parchalanish va resurslarni olish uchun tabiiy bo'shliqlarning o'zgarishi.
23-amaliy. O‘zbekistonda muqobil energetikaning rivojlanish yo‘nalishlari
Bugun muqobil energetika dunyo yoqilg‘i-energetika kompleksini rivojlantirishda tobora muhim o‘rin
tutmoqda. Jahon iqtisodiyotida ro‘y berayotgan inqirozli hodisalarga qaramasdan, muqobil
energetika sohasiga va eng avvalo, qayta tiklanadigan energiya manbalarini o‘zlashtirishga
investitsiya sarﬂanayotgani kuzatilmoqda.
Bugun muqobil energetika dunyo yoqilg‘i-energetika kompleksini rivojlantirishda tobora muhim o‘rin
tutmoqda. Jahon iqtisodiyotida ro‘y berayotgan inqirozli hodisalarga qaramasdan, muqobil

energetika sohasiga va eng avvalo, qayta tiklanadigan energiya manbalarini o‘zlashtirishga
investitsiya sarﬂanayotgani kuzatilmoqda.
Atrof-muhitni muhofaza qilish, ekologiya va energetika xavfsizligini ta’minlash, ijtimoiy vazifalarni
hal etish, aholi turmush sifatini yuksaltirish, kelgusi avlodlar uchun qayta tiklanmaydigan
uglevodorod energiya resurslari zaxirasini saqlash qayta tiklanadigan energiya manbalarini
rivojlantirishga xizmat qiladigan asosiy omillardir.
Prezidentimiz rahnamoligida energetika tarmog‘ini isloh qilish, muqobil manbalarni yanada
rivojlantirish va ulardan foydalanishni kengaytirish hisobidan uning quvvatlarini oshirish bo‘yicha
keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Chunonchi, ayni paytda ushbu yo‘nalishda quyosh
energiyasidan foydalanishni kengaytirishni nazarda tutadigan muhim tashkiliy va amaliy chora-
tadbirlar hayotga tatbiq etilmoqda. Zero, O‘zbekistonda yiliga 320 kun quyosh charaqlab turadi.
Davlatimiz rahbarining 2013-yil 1-martdagi “Muqobil energiya manbalarini yanada rivojlantirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmonida mamlakatimizda qayta tiklanadigan energetikani
rivojlantirish strategiyasi belgilab berilgan. Ushbu hujjatda dunyo tajribasi inobatga olingan holda,
ilg‘or ilmiy-texnik darajadagi tadqiqot va tajriba-sanoat ishlanmalarini amalga oshirish, shuningdek,
ushbu soha uchun zamonaviy uskunalar va yangi texnologiyalarni mamlakatimizda ishlab
chiqarishni yo‘lga qo‘yish vazifalari belgilangan.
Bu borada Osiyo taraqqiyot banki va boshqa xalqaro moliya institutlari mablag‘larini jalb etgan
holda, quyosh va biogaz energiyasini qo‘llash bo‘yicha sinov va tajriba loyihalarini ishlab chiqish
hamda amalga oshirish, ushbu energiya turlarini ishlab chiqaruvchilar va ulardan foydalanuvchilarni
rag‘batlantirish, ularga soliq va bojxona imtiyozlari, boshqa preferensiyalar taqdim etish, qayta
tiklanadigan energiya manbalari sohasiga ilg‘or texnologiyalarni joriy qilish, «Navoiy» erkin
industrial-iqtisodiy zonasida fotoelektrik panellar ishlab chiqaruvchi qo‘shma korxona barpo etish,
Samarqand viloyatida quyosh fotoelektrik stansiyasini qurish ko‘zda tutilgan.
O‘zbekiston Respublikasi hukumati va Osiyo taraqqiyot banki o‘rtasida 2011-yilning mart oyida
imzolangan O‘zaro anglashuv memorandumiga muvoﬁq, «Quyosh energetikasini rivojlantirish»
xalqaro loyihasi muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda. Ushbu loyiha doirasida quyosh energetikasini
rivojlantirishning «yo‘l xaritasi» va mamlakatimizning turli hududlarida oltita quyosh elektr stansiyasi
qurish uchun texnik-iqtisodiy asos ishlab chiqildi. Xususan, Samarqand viloyatida quyosh
fotoelektrik stansiyasini barpo etish loyihasi tayyorlandi va yuqori samaradorlikka ega bo‘lgan yangi
texnologiyalar asosida yana bir necha yirik quyosh elektr stansiyalarini qurish uchun maqbul bo‘lgan
olti hududning quyosh radiatsiyasi quvvatlari taqsimotini belgilash ishlari amalga oshirilmoqda.
Prezidentimizning 2013-yil 1-martdagi qaroriga muvoﬁq, O‘zbekiston Respublikasi Fanlar
akademiyasining qator ilmiy muassasalari bazasida Xalqaro quyosh energiyasi instituti tashkil etildi.
Xalqaro hamkorlikni kengaytirish asosida quyosh energiyasidan foydalanish sohasida ilmiy va
eksperimental tadqiqotlar hamda innovatsion ishlanmalarni amalga oshirish, ilg‘or va iqtisodiy
jihatdan samarali quyosh texnologiyalari va geliouskunalar asosida iqtisodiyotning turli tarmoqlari
va ijtimoiy sohada quyosh energetikasi salohiyatini amaliy qo‘llashga doir takliﬂar ishlab chiqish
ushbu institutning asosiy vazifalaridir.
Noyob ilmiy obyekt – O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining «Fizika-Quyosh» ilmiy-ishlab
chiqarish birlashmasi Materialshunoslik institutining Katta quyosh pechini modernizatsiya qilish va
Xalqaro quyosh energiyasi institutini laboratoriya-o‘lchov priborlari hamda boshqa uskunalar bilan
ta’minlashga texnik ko‘maklashish loyihasini hayotga tatbiq etish ishlari ham olib borilmoqda.
Yaqin yillarda Xitoyning yirik kompaniyalari investitsiyalari ishtirokida «Navoiy» erkin industrial-
iqtisodiy zonasida fotoelektrik panellar, «Jizzax» maxsus industrial zonasida quyosh issiqlik
kollektorlari ishlab chiqaradigan korxonalar tashkil etish rejalashtirilmoqda.
Navoiyda Janubiy Koreyaning «Neoplant» kompaniyasi bilan hamkorlikda yiliga 12 ming tonna

texnik kremniy ishlab chiqarish quvvatiga ega zavod foydalanishga topshirildi. “Angren” maxsus
industrial zonasi hududida “Shindong Enerkom” (Koreya Respublikasi) kompaniyasi ishtirokida
kremniy ishlab chiqaruvchi ikkinchi zavod qurilishi nihoyasiga yetkazildi. Kelajakda ushbu mahsulot
quyosh elektr stansiyalari uchun yuqori samarali fotoelektr quyosh panellari, issiqlik texnik va
maishiy maqsadlarga mo‘ljallangan qurilmalar ishlab chiqarish uchun xomashyo manbai bo‘lib
xizmat qilishi mumkin.
Mamlakatimiz olimlari turli maqsadlarga mo‘ljallangan geliotexnik qurilma va uskunalarni
takomillashtirishga salmoqli hissa qo‘shmoqda. Xususan, suv isitish quyosh kollektorlarining yangi
avlodi ishlab chiqildi. Ular hajman kichik bo‘lsa-da, yuqori darajada issiqlik ishlab chiqarish
quvvatiga ega. Yoqilg‘ini 35-40 foiz tejaydigan, energiya samaradorligi va yorug‘lik o‘tkazuvchanlik
darajasi yuqori bo‘lgan istiqbolli insolyatsion tizimlar, olis aholi punktlarini ichimlik suvi bilan
ta’minlash bo‘yicha suvni chuchuklashtiradigan quyosh qurilmalari yaratildi.
Bundan tashqari, mahalliy iqlim sharoitlariga moslashtirilgan yangi texnologiyalar ishlab chiqilib,
ular asosida yuqori samarali quyosh fotoelementlari va modullari yaratildi. Fotoelektr batareyalari va
quyosh kollektorlaridan iborat ko‘p funksiyali tizimlar yaratilishi hisobidan quyosh elementlari
samaradorligini oshirishga erishildi.
Yuqori haroratli materialshunoslik quyosh energiyasidan foydalanish ko‘lamini kengaytirishning
yana bir muhim yo‘nalishidir. Bu boradagi ishlar Parkent tumanidagi Katta quyosh pechining o‘ziga
xos imkoniyatlaridan foydalangan holda amalga oshirilmoqda. Mazkur yirik tajriba kompleksi
«Fizika-Quyosh» ilmiy-ishlab chiqarish birlashmasining Materialshunoslik instituti olimlariga
mahalliy xomashyo asosida sanoat ehtiyojlari uchun maxsus sopol olish texnologiyasini yaratish,
to‘qimachilik, elektrotexnik, kimyo, mashinasozlik, tibbiyot va neft-gaz tarmoqlari uchun sopol
buyumlar tayyorlashni yo‘lga qo‘yish imkonini berdi.
VIII Innovatsion g‘oyalar, texnologiyalar va loyihalar respublika yarmarkasida O‘zbekiston
Respublikasi Fanlar akademiyasi institutlari tomonidan iste’molchilarga, birinchi navbatda, fermer
xo‘jaliklariga muqobil energetika mahsulotlari yetkazib berish bo‘yicha qiymati 2,6 milliard so‘mlik
shartnomalar imzolandi. Yarmarkada olisda joylashgan kichik aholi punktlari va fermer xo‘jaliklarida
elektr energiyasini ishlab chiqarishga mo‘ljallangan quyosh fotogeneratorlari, shuningdek, magistral
sug‘orish kanallari va boshqa yirik suv oqimlarida barpo etiladigan mini-GESlarga katta qiziqish
bildirildi.
Yaqin yillarda asosan olis va borish qiyin bo‘lgan hududlardagi 1300 umumta’lim maktabi va kasb-
hunar kolleji quyosh kollektorlari bilan ta’minlanishi rejalashtirilmoqda. 600 dan ortiq qishloq
vrachlik punktlariga energiya to‘playdigan qurilmali quyosh fotoelektrik panellari o‘rnatiladi. Ushbu
ilg‘or texnologiyalarning keng qo‘llanishi samarasida yaqin vaqt ichida mamlakatimiz energiya
tizimida ishlab chiqarilayotgan 2 milliard kilovatt-soat energiyani tejash, qariyb 2 million gigakaloriya
issiqlik energiyasini ishlab chiqarish imkonini beradi. Bu esa yiliga 250 million dollardan ortiq
qiymatdagi energiya resursini iqtisod qilishni ta’minlaydi.
Jahon tendensiyalari inobatga olingan holda, qayta tiklanadigan energiya manbalarini yanada
rivojlantirish uchun maxsus ijtimoiy yo‘naltirilgan dastur va loyihalar, masalan, «quyosh yordamida
isitiladigan 1000 qishloq uyi» loyihasini amalga oshirish, iste’molchilarga muqobil energetika
uskunalarini xarid qilish uchun imtiyozli kredit mablag‘lari berish, ularni muayyan soliq turlaridan
ozod etish, qayta tiklanadigan energiya manbalarida ishlab chiqarilgan elektr energiyasini xarid
qilish uchun maxsus kafolatlangan imtiyozli tariﬂar, shuningdek, ushbu elektr energiyasini xarid
qilish bo‘yicha elektr tarmoqlari uchun kafolatlangan majburiyatlarni belgilash, qayta tiklanadigan
energiya manbalari sohasida yangi ishlanmalarni rag‘batlantirish bo‘yicha maxsus fond tashkil etish
maqsadga muvoﬁqdir.
Zero, bularning barchasi mamlakatimiz energetika mustaqilligini ta’minlash, umuman, iqtisodiy
qudratimizni yanada yuksaltirish va Vatanimizni taraqqiy ettirishga xizmat qiladi.

Download 446.95 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham: