1. Arktika zoogeografiya oblasti

3.Oʻsimliklari va hayvonot dunyosi
Oʻsimliklarning turlari kam. Grenlandiyada 450 ga yaqin, Novaya Zem-lyada 208, Frans-Iosif Yerida 36 gulli oʻsimlik turi bor. Shimoliy qismida oʻsimlik ayniqsa siyrak. Bu yerlarda zamburugʻlar koʻproq oʻsadi. Janubiy tundra zonasida yoʻsin, zamburugʻ, oʻt va butalardan iborat ikki yarusli yoki uch yarusli oʻsimlik turkumlari oʻsadi. Pakana qayin, tol, bagulnik oʻsadigan butazor tundralari bor. Dengiz suvlarida oʻsimlik va zooplankton juda koʻp. Arktikada baʼzi bir yirik sut emizuvchilar: quruqliqda oq ayiq, dengizda morj va tyulenlar yashaydi. Kanadaning Shimolda va Grenlandiyada qoʻchqorbuka uchraydi. Qishda parrandalar deyarli boʻlmaydi, yezda hamma yoqni qush bosib ketadi („qushlar bozori“): gaga, oʻrdak, kayra, chistik va boshqalar Shimoliy Muz okeanining Atlantika okeaniga yaqin qismida baliklar nihoyatda koʻp toʻplanadi. Baliq koʻp ovlanadi. Daryolarning etaklarida omul, golets, sterlyad, nelma uchraydi. Arktikada sudralib yuruvchilar va amfibiyalar mutlaqo yoʻq. Tadqiq qilinish tarixi. YU-asrda Grenlandiyani normannlar kashf etgan. 12-asrdan ruslar Kolguyev, Vaygach, Novaya Zemlya orollarini kashf etdilar. 1596 — 97 yillarda golland sayyohi V. Barens Novaya Zemlyada qishlagan. 17-asrda rus sanoatchilari va kazaklari (M. I. Rebrov, M. V. Staduxin, S. I. Dejnyov va boshqalar) Chelyuskin burnini aylanib oʻtib, Osiyo bilan Shimoliy Amerika oraligʻidagi boʻgʻozni kashf etganlar. Arktika asosan 18 — 19-asrlarda xaritaga tushirildi. Ana shu vaqtda eng yirik ilmiy tadqiqotlar rus olimlari — F. P. Litke (1821-24), P. F. Anju (1820-24) va F. P. Vrangel (1820-24) tomonidan olib borilgan. Angliya tadqiqotchisi J. Franklin (1819-22, 1825-27 va 1845) Kanada Arktika arxipelagi va Amerika sekto-rining materik qismida, norveg tadqiqotchisi O. Sverdrup (1898-1902) Kanada Arktika arxipelagida ish olib bordi; shved olimi Arktika E. Nordensheld (1878-79) — „Veg“ kemasida va norveg tadqiqotchisi F. Nansen (1893-96) „Fram“ kemasida suzdi. 20-asrda eng yirik ekspeditsiyalardan norveg sayyohi R. Amundsenning „Yoa“ (1905-06) va „Mod“ kemalarida suzishi (1922-24), Amerika sayyohi R.

Pirining Shimoliy qutbga yetib borishi (1909-yil 6-aprel) hamda Rossiya paroxodi „Georgiy Sedov“ning suzishi (1937-39) Arktikani oʻrganishda katta ahamiyatga ega boʻldi. Rossiya sektorida koʻpdan-koʻp doimiy qutb stansiyalarida quruklikda material toʻplashdan tashqari, 1937-yildan boshlab Arktika suzib yuruvchi ilmiy stansiyalar yordamida muntazam ravishda tadqiq qilingan. 1948-yilda suv osti tizmasi kashf qilindi va bu tizmaga Lomonosov nomi qoʻyildi. 1958-yilda koʻpgina mamlakatlar Xalqaro geofizika yili dasturi asosida Arktikada tadqiqot ishlari olib bordilar.

Tundra muzlik zonalariga yaqin bo'lgan hududlarda bioklimatik landshaftni nazarda tutadi. Odatda yuqori kenglik va shimoliy yarimsharda joylashgan hududlarga xosdir. Janubda tundra yo'q. Tundra zonalari asosan grenlandiyaning janubiy qismi. Chili va Argentinaning eng baland hududlari. Ba'zi subantarktik orollar. Tundraning xarakteristikalari shundan iboratki, harorat nol darajadan past bo'lgan juda sovuq iqlimga ega. Yilning ko'p qismida qish oylarida -70 darajagacha bo'lgan haroratga yetishi mumkin. Bu ushbu ekotizimlarda yashovchi tirik mavjudotlar turlari va bu joylarda yashovchi odamlar uchun jiddiy muammoni anglatadi. Bu joylarda yog'ingarchilik kam va shamollar juda kuchli, to'liq shamol bilan.
Tuproqda ozuqa moddalari yo'q. Aslida, ular yil davomida deyarli muzlashadi. Yoz davom etadigan bir necha oygina bu erni sabzavot bilan qoplagan va hayot gullab-yashnagan. Tundra topilgan erlar omon qolish juda murakkab bo'lgan erlardir. Faqat eng yaxshilar va yaxshi imkoniyatlardan qanday foydalanishni biladiganlargina yil sayin omon qolishga qodir. ushbu erlarning geologiyasiga kelsak, biz sayoz chuqurlikda joylashgan barqaror muz qatlamlarini topamiz. Ushbu doimiy muz qatlami permafrost deb nomlanadi. Yoz oylarida ko'p miqdordagi organik moddalar to'planadigan kichik botqoqlar va torf botqoqlarini keltirib chiqaradigan katta muzlatilgan joylarni topishingiz mumkin.
Tundraning turlariTundra iqlimiTundra nafaqat bir xil xususiyatlarga ega bo'lgan birlashgan iqlimdir. Bu dunyoning turli qismlarida sodir bo'lganligi sababli, ularning har birida u yoki bu tarzda harakat qiladi. Keling, mavjud bo'lgan turli xil tundraning turlarini ko'rib chiqamiz.
Arktika. Ushbu iqlim turi shimoliy yarim sharda uchraydi va Kanada va Alyaskaning katta qismini qamrab oladi. Bu joylardagi harorat va atrof-muhit sharoiti bioxilma-xillikni kamdan-kam holatga keltiradi. Biroq, mavjud bo'lgan juda qiyin sharoitlarda evolyutsiya jarayonida ushbu o'ta og'ir sharoitlarga moslashgan juda ko'p turli xil hayvonlar va o'simliklar mavjud deb o'ylashimiz mumkin.
Alp tog'lari. Tog'li joylarda topilgan tundraning yana bir turi. Ular baland balandlikda joylashgan, shuning uchun harorat pastroq. Bu erda biz o'simliklar va hayvonlarning avvalgi tundraga qaraganda kamroq turlarini topamiz. Bu, shuningdek, balandlik va bosimning balandlik bilan pasayishi bilan bog'liq.
Antarktida. Bu hamma orasida eng kam uchraydigan narsa. U faqat qit'alardan uzoqda joylashgan lagun orollarida uchraydi. Ularning xilma-xilligi juda kam va u erda asosan muhrlar va pingvinlar yashaydi.
Ushbu iqlimning harorati florani juda qattiq qishga moslashishga majbur qiladi. Oziq moddalarning etishmasligi ko'plab o'simlik turlari omon qololmasligini anglatadi. Bunday daraxtlar yo'q, lekin kichik o'lchamdagi va landshaft bo'ylab tarqalgan ba'zi turlari mavjud. Ushbu o'simliklar dushmanlik sharoitida omon qolishlariga imkon beradigan bir qator moslashuvlarga uchraydi. Masalan, ular shamoldan himoya qiladigan toshlar yonida o'sadi, yoz oylarida tezda unib chiqishi va gullashi mumkin.
Bundan tashqari, biz erdan issiqlikni qabul qilishga imkon beradigan kichik o'lchamlarni saqlaymiz. Tundraning o'simliklari asosan mox, liken, ba'zi kichik butalar va ko'p yillik o'tlardan iborat. Tundraning florasi quyidagicha kamayadi.
Mittilar qayin. Bu balandligi atigi 70 sm ga etadigan daraxtdir. Bu buta. Likenli jele. Topilishi mumkin bo'lgan eng katta o'lchamdagi liken. Yagel Mosses. Bu 500 yildan ortiq omon qolishga qodir bo'lgan yana bir liken. lingonberry. Balandligi atigi 30 sm bo'lgan va shirin ta'mga ega rezavor mevalarga ega o'simlik. Qora qarg'a. Shirin ta'mli mevalarga ega bo'lgan yana bir kichik o'simlik. Dori ta'siriga ega ekanligi ma'lum.