1-bob elektron ovoz berish usullari

1-BOB ELEKTRON OVOZ BERISH USULLARI

1. 
   Elektron ovoz berish usullari
   

Saylov har qanday demokratik jamiyatning asosiy bo‘g’ini hisoblanadi. Mavjud barcha saylov usullarining o‘ziga yarasha ustun va kamchiliklari mavjud. Qog’ozga asoslangan saylov jarayoni rivojlanayotgan va hatto rivojangan davlatlarda ham muhim ahamiyatga ega. Ammo e’tiborning elektron saylovga qaratilishi ko‘plab ustunlik va kamchiliklarni keltirib chiqaradi. Elektron hukumat, elektron boshqaruv, elektron demokratiya va elektron ovoz berish ko‘p davlatlarda qiziqishni uyg’otyatganligi hech kimga sir emas. Shuning uchun ham ko‘p davlatlar, har qanday joydan turib ovoz berish imkonini yaratadigan elektron ovoz berishning turli usullari va sistemalarini ishlab chiqishmoqda va amalda qo‘llanmoqdi. Bu tizimni yaratish orqali foydalanuvchilar uchun saylov byulletenlarini hisoblashni tezlashtirish va imkoniyati cheklangan saylovchilar uchun qulaylikni ta’minlash mumkin.
Shuningdek halqaro tashkilotlar bu sohada standartlar va tavsiyalarini ishlab chiqarilmoqda. Asosiy e’tibor esa elektron saylov byulletenlarni qanday tashlashga qaratilgan.
O‘tgan asrdan beri ovoz berish jarayoni anchagina o‘zgarishlarni boshdan kechirdi. Elektron ovoz berishga o‘tishdan oldin ovoz berish texnologiyalari haqida ma’lumot keltrilgan.
Ovoz berishda qo‘lda sanalgan qog‘oz byulletenlardan tortib bank bankomatlariga o‘xshash elektron ovoz berish mashinalarigacha bo‘lgan texnologiyalardan foydalaniladi. Ovoz berish texnologiyalari axborotni qayta ishlash texnologiyasidagi yutuqlar bilan parallel ravishda rivojlandi. Qog'oz byulletenlari 1800-yillarning oxirigacha ovoz berishning yagona vositasi bo‘lib xizmat qildi. Shundan so‘ng ovozlarni hisoblashda avtomatlashtirishdan foydalanila boshlandi. Hozirgi kunda AQShda deyarli barcha byulletenlar kompyuter texnologiyalari yordamida sanab chiqiiyapti.
Ovoz berish texnologiyalari turlari. Bugungi kunga qadar besh turdagi ovoz berish mashinalari ishlatilgan: qo‘lda hisoblangan qog'oz, mexanik tutqichli mashinalar, perfokarta mashinalari, skanerlangan qog'oz byulletenlari va to‘g'ridan-to‘g'ri yozib olish elektron qurilmalari (1.1-rasm).



1.1-rasm. Ovoz berish jarayonida qo‘llaniladigan texnologiyalar
Qog’oz byullitenlarni qo‘lda sanashga asoslangan texnologiyada odatda nomzodning yonida saylovchining tanlovini bildiruvchi X belgisi bilan belgilanadi. Shundan so‘ng saylov byulletenlari qo‘lda sanaladi, odatda ular berilgan uchastkada amalga oshiriladi.
Mexanik tutqichli mashinalar saylovchi tomonidan boshqariladi va tanlangan nomzod yonidagi tutqichni bosish orqali o‘z tanlovini ko‘rsatadi. Saylovchi ovoz berish mashinasiga kirganda, u shaxsiy daxlsizlikni ta'minlovchi pardani tortuvchi katta tutqichni tortib oladi. Mashinada saylovchining ortiqcha ovoz berishiga to‘sqinlik qiluvchi blokirovka mexanizmi mavjud, ya'ni nomzodlarning ruxsat etilgan sonidan ko‘proq ovoz berish. Saylovchining ishini tugatgandan so‘ng, saylovchi ya’na katta tutqichni tortadi, bu uning tanlovi bilan bog'liq hisoblagichlarni bittaga ko‘payishiga olib keladi va mashina keyingi saylovchi uchun tayyorlanadi. Saylov kuni tugagandan so‘ng ovozlar mashinani ochib, barcha nomzodlar bilan bog‘langan hisoblagichlardagi raqamlarni o‘qish orqali hisoblanadi. Qonunga ko‘ra, mexanik tutqichli mashinalar endi federal saylovlarda qo‘llanilmasligi mumkin, garchi ular ba'zan shtat va mahalliy saylovlarda foydalaniladi.
Punchkarta ovoz berish qurilmalari 1960-yillarda ishlab chiqilgan va ovozlarni yozib olish uchun o‘zgartirilgan Hollerith kartalariga tayangan. Punch-karta mashinasining eng keng tarqalgan versiyasida ushlagichga bo‘sh, oldindan hisoblangan karta o‘rnatiladi. Egasida ovoz berish byulleteni va har bir tanlovni kartadagi zarba pozitsiyasi bilan bog'laydigan maqsadlar to‘plami mavjud. Agar saylovchi nomzodga ovoz berishni istasa, u stilus yordamida chadni (oldindan belgilangan qog'oz qismini) olib tashlaydi va nomzodning raqami bilan bog'liq kartada teshik yaratadi. Saylovchi ovoz berishni tugatgandan so‘ng, u saylov byulletenini olib, saylov qutisiga qo‘yadi. Saylov kuni tugagach, saylov byulletenlari odatda markaziy saylov idorasida kartalarni o‘quvchi qurilma yordamida sanab chiqiladi.