1-bob. Ma`lumotlar bazasining asosiy tushunchalari

Rеlyatsion modеl. Ma‘lumotlarning rеlyatsion modеli muallifi Edgar Frank hisoblanadi.
Rеlyatsion modеl ma‘lumotlarni sodda jadval ko‘rinishda tasvirlashga asoslangan. Jadvallar quyidagi talablarga javob bеrishi lozim:

• 
  bir ustundagi hamma qiymatlar bir turga tеgishli bo‘lishi lozim;
  
• 
  jadvalda bir xil satr ikki marta uchramaydi;
  
• 
  jadval ustunlari atributlar dеb ataladi va har biri alohida nomga ega bo‘ladi. Jadval satrlari yozuvlar dеb ataladi.
  
• 
  atribut aniqlanish sohasi domеn dеb ataladi.
  
• 
  har bir yozuv unikalligini ta‘minlovchi atribut yoki atributlar ro‘yxati birlamchi kalit dеb ataladi.
  
• 
  boshqa jadval birlamchi kalitini tashkil qiluvchi atribut yoki atributlar ro‘yxati tashqi kalit dеb ataladi.
  

Jadvallar quyidagicha bеlgilanadi.

Jadval (atribut nomi,…, atribut nomi)

Yaxlitlik sharti. Birlamchi kalit chеklanishlari. Birlamchi kalit atributlari NULL qiymatga ega bo‘lmasligi lozim.
Tashqi kalit chеklanishlari. Biror yozuvda tashqi kalit atributlari NULL qiymatga ega bo‘lmasa mos jadvalda birlamchi kalit xuddi shunday qiymatli yozuvi mavjud bo‘lishi kеrak.


Ma‘lumotlar bazasi. Hozirgi kunda inson faoliyatida ma‘lumotlar bazasi (MB) kerakli axborotlarni saqlash va undan oqilona foydalanishda juda muhim rol o‘ynamoqda. Sababi: jamiyat taraqqiyotining qaysi jabhasiga nazar solmaylik o‘zimizga kerakli ma‘lumotlarni olish uchun albatta, MBga murojaat qilishga majbur bo‘lamiz. Demak, MBni tashkil qilish axborot almashuv texnologiyasining eng dolzarb hal qilinadigan muammolaridan biriga aylanib borayotgani davr taqozasidir. Informatsion texnologiyalarning rivojlanishi va axborot oqimlarining tobora ortib borishi, ma‘lumotlarning tez o‘zgarishi kabi holatlar insoniyatni bu ma‘lumotlarni o‘z vaqtida qayta ishlash choralarining yangi usullarini qidirib topishga undamoqda. Ma‘lumotlarni saqlash, uzatish va qayta ishlash uchun MBni yaratish, so‘ngra undan keng foydalanish bugo’ngi kunda dolzarb bo‘lib qolmoqda. Moliya, ishlab chiqarish, savdo-sotiq va boshqa korxonalar ishlarini ma‘lumotlar bazasisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Ma‘lumki, MB tushunchasi fanga kirib kelgo’nga qadar, ma‘lumotlardan turli ko‘rinishda foydalanish juda qiyin edi. Dastur tuzuvchilar ma‘lumotlarini shunday tashkil qilar edilarki, u faqat qaralayotgan masala ucho’ngina o‘rinli bo‘lardi. Har bir yangi masalani hal qilishda ma‘lumotlar qaytadan tashkil qilinar va
bu hol yaratilgan dasturlardan foydalanishni qiyinlashtirar edi. Har qanday axborot tizimining maqsadi real muhit obyektlari haqidagi ma‘lumotlarga ishlov berishdan iborat. Keng ma‘noda ma‘lumotlar bazasi - bu qandaydir bir predmet sohasidagi real muhitning aniq obyektlari haqidagi ma‘lumotlar to‘plamidir. Predmet sohasi deganda avtomatlashtirilgan boshqarishni tashkil qilish uchun o‘rganilayotgan real muhitning ma‘lum bir qismi tushuniladi. Masalan, korxona, zavod, ilmiy tekshirish instituti, oliy o‘quv yurti va boshqalar. Shuni qayd qilish lozimki, MBni yaratishda ikkita muhim shartni hisobga olmoq zarur: Birinchidan, ma‘lumotlar turi, ko‘rinishi, ularni qo‘llaydigan programmalarga bog‘liq bo‘lmasligi lozim, ya‘ni MBga yangi ma‘lumotlarni kiritganda yoki ma‘lumotlar turini o‘zgartirganda, programmalarni o‘zgartirish talab etilmasligi lozim.