1-bob O'zbekiston shaharlarining zamonaviy rivojlanishi.‌‌

2-bob O’zbekistonning qadimiy shaharlari.‌‌
2.1 O’zbekistonning tarixiy shaharlari.‌‌
Oʻzbekistonning qadimiy shaharlari, tarixchilarning fikricha, mamlakat hududidan oʻtuvchi savdo yoʻllari, xususan, Buyuk Ipak yoʻli boʻylab paydo boʻlgan. Bu tarixiy aholi punktlari savdo, ishlab chiqarish va metallarni qazib olish markazlari vazifasini bajargan; ularning bozorlari ham muhim iqtisodiy va ijtimoiy-madaniy rol o'ynagan, masalan, ular transport markazlari edi[1].
Arxeologlar zamonaviy Qashqadaryo viloyati oʻrnida joylashgan qadimiy shaharlarni bilishadi: Qalay-Zohaki-Maron aholi punkti koʻchmanchi yuechji xalqining siyosiy markazlaridan biri boʻlgan, Qarshi va Zanjir Saroy shaharlari xonlar va poytaxtlarning qarorgohi boʻlgan. Chag'atoy ulusi.‌‌
Olimlar Oʻzbekistonning eng qadimiy shaharlarining paydo boʻlishini oʻtmishda mamlakatimiz hududidan oʻtgan savdo yoʻllari, ayniqsa, hozirgi Oʻzbekiston yerlarining markaziy qismida joylashganligi sababli Buyuk ipak yoʻli bilan bogʻlaydilar. yo'l; Oʻsha davrda Oʻrta Osiyoda logistika markazlarining namunalari – karvonsaroylar shakllanayotgan edi. Samarqand, Termiz va boshqalar kabi shaharlar Buyuk Ipak yoʻli boʻylab yurgan savdogarlar tomonidan tovarlar xarid qilinadigan joy vazifasini oʻtagan[1].
Hozirgi O'zbekiston hududida joylashgan qadimiy shaharlar nafaqat savdo markazlari, balki rivojlangan ishlab chiqarish markazlari sifatida ham harakat qilgan. Shunday qilib, poytaxt Choch viloyati ilk oʻrta asrlarda Oʻrta Osiyoning eng yirik ruda-metall rayoniga aylandi. Choch hududida rangli metallar, temir rudalari, qimmatbaho toshlar qazib olindi. Bundan tashqari, mintaqada toʻqimachilik (jun gazlamalar), charm (koʻnchilik), mudofaa (jangovar kamon va oʻqlar) va boshqa sanoat tarmoqlari rivojlangan [1].‌‌
Tadqiqotchi J.Karrara Oʻrta Osiyoning tarixiy shaharlari bozorlarini bir necha jihatdan tavsiflagan. Birinchidan, bozorlar transport va savdo infratuzilmasi uchun markaz vazifasini bajargan. Ikkinchidan, ular bozorlarga tashrif buyuruvchilar o'rtasida iqtisodiy (pul), madaniy va sotsiologik almashinuv joylari va qo'shimcha ravishda ayirboshlash va valyuta kurslarining o'zgarishi markazlari edi. Uchinchidan, bozorlar turli ijtimoiy rollar (sotuvchilar, xaridorlar, kontrabandachilar, xizmat ko'rsatuvchilar va boshqalar) o'rtasidagi murakkab ijtimoiy tizim edi. To‘rtinchidan, bozorlar o‘z vaqtida bezatilgan.
Oʻzbekiston bozorlari ham shakl, ham mazmunan xilma-xil boʻlishi mumkin: ular qattiq toʻrtburchaklar shaklda, savdo majmualarining qatʼiy panjarali tuzilmasi bilan qoplangan, bozorlar esa sektorlarga boʻlingan savdo majmualarining radial nurli tarkibiga ega yumaloq shaklga ega boʻlishi mumkin. va gumbazsimon konstruksiya bilan qoplangan.‌‌
Qalay-Zohaki-Maron aholi punkti Oʻzbekistonning Qarshi shahridan janubda joylashgan. Kvadrat tuzilishga ega boʻlib, shahar markazida A. A. Raimqulov saroy deb hisoblagan qalʼa joylashgan. Qal'aning atrofi turar-joyni himoya qilish uchun xizmat qilgan uchta qator devor bilan o'ralgan. Tashqi mudofaa devori saqlanib qolmagan; Qarshi vohasi arxeologik yodgorliklari tadqiqotchisi S.K.Kabanov uning mavjudligiga shubha bilan qaragan, biroq M.E.Massonning fikricha, uchinchi devor qoldiqlari Buxoro temir yoʻli qurilgunga qadar saqlanib qolgan. M. Turebekov boshchiligidagi qazishmalar natijasida tashqi devorning mavjudligi nihoyat tasdiqlandi. Turebekovning yozishicha, Qalay-Zohaki-Moron manzilgohi oʻrnida birinchi aholi punkti miloddan avvalgi II asrda skif qabilalari tomonidan qurilgan. Bu aholi punkti tekislikda joylashganligi sababli shaharning kvadrat shakli oʻziga xos boʻlib, Soʻgʻdiyonaning boshqa shaharlari orasida uchramaydi. Bunday tartib ko'chmanchilar tomonidan shahar qurilishiga ishora qilishi mumkin. Rauimqulov xitoy manbalariga tayanib, Turebekovdan farqli ravishda bu manzilgohga skiflar emas, balki yuechjilar asos solgan, deb hisoblaydi[2].
Xitoy oʻrta asr manbalarida ikkita yuechji poytaxti haqida yoziladi, ulardan biri Amudaryoning shimolida joylashgan; Raimqulov uni Kalay-Zohaki-Maron o'rnidagi shahar bilan bog'laydi. Bu shahar Shimoliy Xitoy, Mo'g'uliston va Uzoq Sharqda o'sha davrda keng tarqalgan shaharsozlik odatlariga ko'ra qurilgan. Shunday qilib, Kalay-Zohaki-Maron Janubiy So'g'diyona yerlarida joylashgan Katta Yuechjining birinchi poytaxti unvoniga da'vo qilishi mumkin[3]. Miloddan avvalgi II asrda. Kalay-Zohaki-Maron o'rnidagi shahar poytaxt Peshovarga ko'chirilishi natijasida yuechjilar tomonidan tashlab ketilgan. Shundan soʻng aholi punkti 16—17-asrlarda arablar istilosigacha ikkinchi mudofaa devori chegarasida qalʼa shaklida mavjud boʻlib kelgan[4].
Kalay-Zohaki-Maron, Raimqulovning so'zlariga ko'ra, katta shahar bo'lib, qal'a-qal'a faqat uning markazi bo'lib, unda Buyuk Yuechji qirollik oilasi a'zolari yashagan. Birinchi va ikkinchi qal’a devorlari orasida amaldorlarning uylari joylashgan. Aholining asosiy qismi Qarshi dashti fazosidagi uchinchi mudofaa devori ortidagi hududda istiqomat qilgan. Bu maket Mo‘g‘ullar imperiyasi tomonidan saqlanib qolgan: Chingizxonning O‘rta Osiyoga hujumi Janubiy So‘g‘diyonaning barcha sobiq markazlarini vayron qilish bilan yakunlangan.‌‌
Chagʻatoy ulusi mavjud boʻlgan davrda Qashqadaryoning quyi oqimida, Qalʻay-Zohaki-Maron xarobalaridan 5,5 kilometr shimoli-sharqda Qarshi qalʼasi qurilgan boʻlib, u Kebekxonning qarorgohiga aylangan. Chag'atoy ulusining poytaxti. M. E. Massonning arxeologik ekspeditsiyasi maʼlumotlariga koʻra, Qarshi qalʼasi toʻrtburchak shaklda boʻlib, mudofaa devori bilan oʻralgan, qalʼaning oʻrtasida xon saroyi joylashgan. Bu saroy 1326-yilda Kebek vafoti va hokimiyat uning ukasi Tarmashiringa oʻtgandan soʻng boʻsh qolgan (arab sayyohi Ibn Battuta maʼlumotlariga koʻra. Qarshi qalʼasi Buzan xon taxtga oʻtirganidan soʻng tez orada Chagʻatoy ulusining poytaxti maqomini yoʻqotadi. 1334 yilda uni Ili vodiysi hududiga o'tkazgan.‌‌
Hokimiyat tepasiga kelgan Qozonxon Qarshi dashti hududida oʻz qarorgohini qurib, “Zanjir saroy” deb atalib, Chagʻatoy ulusining poytaxtiga aylandi. Zanjir saroy xarobalari Oʻzbekistonning Qashqadaryo viloyati Koʻxnashahar qishlogʻi yaqinida A. A. Raimqulov tomonidan topilgan. Qal'a ham to'rtburchak shaklga ega, u qal'a devori bilan o'ralgan; Zanjir saroy markazida tekis tepalik bor, tepalik bilan devor orasidagi hududda rivojlanish belgilari yoʻq. Tepalikdagi qazishmalar uning oʻrnida pishiq gʻishtdan qurilgan saroy borligini koʻrsatdi. Toʻxtamish va Sulaymon soʻfiyning qoʻshma qoʻshinlarining yurishi natijasida Zanjir saroy yoqib yuborilgan va endi tiklanmagan.‌‌
O‘zbekistonning tarixiy shaharlari Samarqand, Buxoro, Xiva, Termiz, Shahrisabz, Nukus, Qo‘qon, Marg‘ilon, Farg‘ona va Toshkent o‘zining boy tarixi bilan mo‘rt dunyomizdan sayyohlarni o‘ziga tortadi.
O'zbekistonning tarixiy shaharlari o'zining buyuk va fojiali voqealarga boy tarixi bilan sayohatchilarni hayratda qoldiradi.
O‘zbekistonning tarixiy shaharlari kichik qishloqlardan Markaziy Osiyoning eng yirik va eng go‘zal shaharlarigacha bo‘lgan uzoq yo‘lni bosib o‘tgan.‌‌