1-bob. Xronologfya vaot to‘G*risii>agi fan 1-mavtu

1-BOB. XRONOLOGFYA - VAOT TO‘G*RISII>AGI FAN

1-mavtu. Xronologiva fanining shakîlanishi va taraqqivotî
Reja:

1. 
   Xronologiva - vaqt to‘g‘risidagi fan. Tarixiv va astronomik xronologiya.
   
2. 
   Yevropada \ronologiya fanining vujudga keiishi va taraqqiyoti.
   
3. 
   0‘rta Osiyo olimlarining xrono)ogiya fani rivojlanishiga qo‘shgan bissasi.
   

Xronologiya - vaqt to‘g‘risidagi fan. Tarixiy va astronomik xronologiya. Xronologiya so‘zi grekcha bolib «xronos» - vaqt. «logos».- fan. ya'ni vaqtni o'rganish haqidagi fan demakdir. Xronologiya vaqtlarni o'rgarıish. hisoblash haqidagi fan sifatida ikki qismga bo'İinadİ. bular - astronomik (yoxud matematik) xronologiya va tarixiy xronologiyadir.
Qadimgı dunyo xalqlari nafaqat kalendarlardan, balki o‘ziga xos hisoblash usullaridan ham foydalanishgan. Bu murakkab usul 1 arni aniqlashga tarixiy xronologİya fani yordam beradi. Tarixiy xronologiyaning obyekti tarixİy voqea!ar haqida ma'lumot beruvchi manbalar hisoblanadi. Tarİxiv xronologiya tarixiy taraqqiyot davomida vaqtni hisoblash sistemasİni o'rganadi, ularnİng o'zaro bogdiqligini, vaqtlarni bir hisob sistemasİdan ikkinchisiga aylantirish uslublarini ishîab chiqadi. Tarixiy xronologiva yuqoridagi hisoblash sistemasİdan tarixiy vaqtlarni hisoblashda amalda foydalanadi va tarixiy manbalardagi sanalarning aniqligini tarixiy tahlil qiladi.
Insoniyatning xo‘jalik havotidagi ehtiyoji vaqtni hisoblash .zaruratini yuzağa keltirdi. Qadimda vaqtni hisoblashda tabiatning doimly tak-

rorlanib turuvcbi hodisasi bodgan sutka, tun, kun, Oy fazalarining o'zgarishi, Yerning yillik aylanma harakatidan foydalanilgan.
Asta-sekin vaqtni aniq hisoblashga bo'lgan ehliyoj yuzağa keldi. Buning uchun osmon jismlari harakatini, umuman, astronomiyani bilish zarur edi. Bundan tashqari, yana bir vazİfani. kun. oy. yiliar o‘rtasidagi farqlarni aniqlash zarurati ham tughldi. Buning uchun esa matematik hisob-kitobni puxta büish lozim edi. Tabiat hodisalarini kuzatish, vaqtni aniqlash uchun qo11anilgan murakkab matematik hisob-kitoblar xronologiyaning fan sifatida shakllanishiga asos sifatida xizmat qildi. Bobii va Misr kabı qadimgİ d av lallarda paydo bo'lgan sronologiya ayniqsa, Qadimgi Gretsiya va Rimda rivojlandi. Xronologiya bilim sohasi sifatida rivojlanishiga Qadimgi Gretsiya va Rım olimlari Eratosfen, Kalipp. Gipparx. Varron, Senzorin. Ptolomey, Makrobiylar katta hissa qo'shganlar.
Gipparx (eramizgacha 190—125-yiliar) birincili bo‘lib Oyning od- chamini va undan Yergacha bo'lgan masofanİ aııiqlagan, Gipparx shaxsiy kuzatuvlari natijasida Quvosh yilining uzunligini deyarli aniq lıisoblab chiqqan (xato 6 minut). Olim o'sha davı* uchun ulkan hisoblangan 850 ta yulduzning holati kataiogini tuzgan edİ.
Klavdiy Ptolemey - mashbur «Ahnagest» aşari mu al lifi. Bu asar o'rta asrlargacha astronomiyaga oid asarlarııing sarasi hisoblangan. Shuningdek. Ptolemey sakkiz kitobdan i borat «Geografiya» asarining muallifi hamdır, Ptolemey kartografik proveksiyalar nazariyasini ham varatgan. Avniqsa, uning «Podshohlarning xrotıoiogik jadvali» aşari xronologiyaga oid mühim manba hisoblanadi.
Mark Terensiy Varron (eramizgacha 116-27- yiliar) ham xronologiya fanin i ng rivojiga katta hissa qo'shgan. U qomusiy olim boiib olti yuzga vaqin asarlar mu al lifidir. Mark Terensiy Varron asarlarining aks ar iy ati xronologiyaga bagfishlangan.
VII asr oxiri VIII asrning birinchi choragida yaslıagan ingliz monaxİ. solnomachi Beda Dostopochtenniy xronologiyaga oid «Dunyoning olti yoshi» nomli asar mual lifidir. Uning mazkur asarida xristian erasining asoslari haqida madumot beriladi.