1. Bozor iqtisodiyoti sharoitida O'zbekistonda davlatni boshqarish uchun qanday tamoyillar asos qilib olinadi?

Variant -l4
1. Bozor iqtisodiyoti sharoitida O'zbekistonda davlatni boshqarish uchun
qanday tamoyillar asos qilib olinadi?
Bozor iqtisodiyotiga o'tish davrining umumiy mazmuni iqtisodiy munosabatlarning alohida unsurlarini isloh qilish yoki iqtisodiy siyosatga tuzatishlar kiritish emas, balki butun iqtisodiy munosabatlar tizimini o'zgartirishdan iboratdir.
Ma'muriy buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o'tish davri deganda ma'muriy-buyruqbozlik tizimini bartaraf etish yoki tubdan o'zgartirish hamda bozor tizimining asoslarini shakllantirish jarayonlari amalga oshirilu-vchi tarixiy davr tushuniladi.
1980-1990 yillarga kelib dunyoda ro'y bergan muhim o'zgarishlar iqtisodiy taraqqiyot istiqbollari to'g'risidagi nazari-yalarni qaytadan ko'rib chiqish va ularga jiddiy o'zgartirishlar kiritishni zarur qilib qo'ydi. Chunki bu vaqtga kelib G'arbiy mamlakatlarda uzoq vaqtdan beri (A.Smit davridan boshlab) hukm surib kelgan erkin iqtisodiy tartibga solish, ya'ni iqtisodi-yotning o'zini-o'zi tartibga solish g'oyasi ham, iqtisodiyotni markazlashtirilgan tarzda tartibga solish va boshqarish g'oyasi ham inqirozga uchradi. Bunday sharoitda iqtisodiy taraqqiyot-ning sifat jihatdan yangi yo'llarini qidirib topish zarur bo'lib qoldi. Bu vaqtga kelib ko'pgina rivojlangan mamlakatlarning ta-jribalari umumlashtirilib, iqtisodiyotning yangi taraqqiyot yo'li - ongli ravishda boshqariladigan va tartibga solinadigan bozor iqtisodiyoti deb tan olindi va aksariyat davlatlar shu yo'lni tanladilar. Lekin bunday bozor iqtisodiyotiga o'tish yo'llari (modellari) xilma-xil bo'lib, ularning umumiy va xususiy to-monlari farqlanadi.
Jahon tajribasida bozor iqtisodiyotiga o'tishning barcha yo'llari umumlashtirilib, quyidagi uchta asosiy turga bo'linadi:
1) rivojlangan mamlakatlar yo'li;
2) rivojlanayotgan mamlakatlar yo'li;
3) sobiq sosialistik mamlakatlar yo'li;
4) sosializm g'oyalarini samarali bozor iqtisodiyotini vu-judga keltirish mexanizmi bilan qo'shib olib borish yo'li (Xi-toy, Vetnam).
Bu yo'llar turli tuman va har xil bo'lishiga qaramay ularda umumiylik mavjuddir. Ularning umumiyligi shundaki, ularn­ing hammasi bozor iqtisodiyotiga o'tishni maqsad qilib qo'yadi va mazkur iqtisodiyotning qonun-qoidalari, amal qil­ish mexanizmi ko'p jihatdan umumiy bo'ladi. Shu bilan birga har bir yo'lning o'ziga xos xususiyatlari ham bor, bu esa bozor munosabatlarini shakllantirishning ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy, milliy sharoitlari har xil bo'lishidan kelib chiqadi.
Masalan, bozor munosabatlariga o'tishning rivojlangan mam­lakatlar yo'lida oddiy tovar xo'jaligidan erkin raqobatga asoslangan klassik yoki erkin bozor iqtisodiyofiga va undan hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga o'tiladi.
Mustamlakachilikdan ozod bo'lib, mustaqil rivojlanayotgan mamlakatlarning bozor iqtisodiyotiga o'tish yo'lining xususiyati -bu qoloq, an'anaviy iqtisodiyotdan erkin bozor iqtisodiyotiga o'tishdir. Nihoyat, sobiq sosialistik mamlakatlar yo'lining mu-him belgisi markazlashtirilgan, ma'muriy — buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan hozirgi zamon rivojlangan bozor tizimiga o'tishdan iboratdir. Bu yo'lning boshqa yo'llardan farqi shundaki, totalitar iqtisodiyotning bozor iqtisodiyoti bilan umumiyligi yo'q, ular batamom bir-biriga zid. Shu bilan birga uchinchi yo'lda bozor munosabatlariga o'tayotgan mamlakat­larning o'zi o'tish sharoitlari, iqtisodiy rivojlanish darajasi, mulkchilik va xo'jalik yuritish shakllari bilan bir-birlaridan farqlanadi. Bularning hammasi bozor iqtisodiyotiga o'tishning mazkur yo'lining o'ziga xos xususiyatlaridir.
Jahon tajribasi ko'rsatishicha, bozor iqtisodiyotiga revolyusion yo'l bilan, ya'ni jadal usulda yoki evolyusion yo'l bilan bosqichma-bosqich o'tish mumkin. Birinchi holda, tub is-lohotlarni o'tkazish, awalgi tizimni va tarkib topgan iqtisodiy tnunosabatlarni birdaniga va batamom sindirish talab etiladi. Bu «karaxt qilib davolash» usuli («shokovaya terapiya») deb ataladi. Eski iqtisodiy munosabatlarni bosqichma-bosqich yangi bozor munosabatlariga aylantira borib, samarali bozor iqtisodiyotini shikastsiz vujudga keltirish mumkin. islohotlar tajribasi shuni ko'rsatadiki, evolyusion yo'l kamroq ijtimoiy larzalarga olib ke-ladi, ancha izchil va muqarrardir.
Tartibga solinadigan bozor iqtisodiyotiga o'tish yo'llarigina emas, balki uning andozalari ham xilma-xildir. Eng awalo, ular shunday bozor iqtisodiyoti vujudga keltirilayotgan va amal qilib turgan mamlakatlarning milliy xususiyatlari va an'analari bilan farq qiladi. Shu boisdan bozor iqtisodiyotining ma'lum ando­zalari ularni amalga oshiruvchi muayyan mamlakatga mansubli-giga qarab ajratiladi. Masalan, Germaniya, Janubiy"" Koreya, Turkiya, Argentina, Polsha andozalari va hokazo.'
Ma'muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidan hozirgi zamon bo­zor iqtisodiyotiga o'tishning zarurligi iqtisodiy o'sish ekstensiv omillaridan foydalanish imkoniyatlarining tugab borishi bilan notdvar iqtisodiyotning amal qilish layoqatining pasayishi orqali ifodalanadi.
Ma'muriy-buyruqbozlik tizimi ikkita ahamiyatli kam-chilikka ega. Birinchisi -- bu uning moslashuvchan emasligi. ro'y berayotgan o'zgarishlarga juda sekinlik bilan moslashib borishi. Markazdan turib boshqarishning moddiy va moliyaviy resurslarni qayta taqsimlash bo'yicha qarori ko'rinishidagi moslashtiruvchi mexanizmi vujudga kelgan nomutanosiblik o'zining qaltis nuqtasiga yetgan vaqtdagina ishga tushadi. Ik-kinchi kamchilik bu xo'jalik yuritish tashabbuskorligini «yo'qotib yuborish» oqibatida samaradorlikning nihoyat dara-jada pasayib ketganligidir.
Ma'muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidan bozor iqtisodi­yotiga o'tish turli mamlakatlarda umumiy tendensiyaga ega. Bu jarayon iqtisodiyotni erkinlashtirish, chuqur institusional (eng awalo, mulkchilik munosabatlarida) o'zgarishlarni o'z ichiga oladi, biroq, bir vaqtning o'zida moliyaviy barqaror-lashtirish chora-tadbirlarini amalga oshirilishini taqozo etadi.
Ma'muriy-buyruqbozlik tizimini o'zgartirish mazkur tizim asosining o'zgarishini hamda uni sifat jihatidan farq qiluvchi bozor tizimiga almashtirilishini anglatar ekan, bunday turdagi o'zgarishlarni tizimiy islohotlar deb atash maqsadga muvofiq bo'ladi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida O‟zbekistonda davlatni boshqarish tamoyillari: Milliy xavfsizlikni ta‘minlash tamoyili; Iqtisodiy munosabatlarni demokratiyalash tamoyili; Demokratiya tamoyili; Yuksak ma‘naviyat tamoyili.

2. Boshqarishda xujjatlar bilan ishlash
Hujjatli boshqaruvni qo'llab-quvvatlash (ofis ishi) - tashkilotning holati to'g'risidagi ma'lumotlarni aniqlash, uzatish va saqlashni va uning holatini o'zgartirish bo'yicha harakatlarni nazorat qilishni o'z ichiga olgan tashkilotni boshqarishni qo'llab-quvvatlashning bir turi. Hujjatlashtirish va rasmiy hujjatlar bilan ishlashni tashkil etishni ta'minlaydigan faoliyat sohasi har qanday korxona ishining muhim jihati hisoblanadi: hujjatlar ishlab chiqarish faoliyati natijalari va olib borilishini aks ettiruvchi tashkilotlarda yaratiladi; moliyaviy holat, kadrlar bilan ishlash, moliyaviy texnik yordam va h.k. Aynan hujjatlar boshqaruv funktsiyalarini amalga oshirishni ta'minlaydi, ularda rejalar belgilanadi, buxgalteriya hisobi va hisobot ko'rsatkichlari belgilanadi va hokazo. Shu munosabat bilan aytishimiz mumkinki, qabul qilingan qarorlarning samaradorligi va sifati, ularni amalga oshirish samaradorligi va umuman tashkilot faoliyati ko'p jihatdan hujjatlar bilan ishlash qanday tashkil etilganiga bog'liq.
Hujjatlar bilan ishlashni tashkil etish boshqaruv jarayonlari va boshqaruv qarorlarini qabul qilishning muhim qismi bo'lib, boshqaruv samaradorligi va sifatiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi.
Boshqaruv qarorini qabul qilish jarayoni ma'lumot olishni o'z ichiga oladi; uni qayta ishlash; , tayyorlash va qaror qabul qilish.
Ushbu komponentlar hujjatlarni boshqarish bilan chambarchas bog'liq. Iqtisodiy samarani olish uchun, birinchi navbatda, axborotning sifati muhim, bu uning miqdori, samaradorligi, murakkablik darajasi va narxi bilan belgilanadi. Agar korxonada hujjatlar bilan aniq ish bo'lmasa, natijada u yomonlashadi, chunki bu sifat va ishonchlilikka, axborotni qabul qilish va uzatish samaradorligiga, ma'lumotnoma-axborot xizmatining to'g'ri yo'lga qo'yilganligiga, aniqlik va aniqlik bilan bog'liq. hujjatlarni qidirish, saqlash va ulardan foydalanishni tashkil etish.
Ofis ishida (DOE) hal qilinishi kerak bo'lgan uchta asosiy vazifa mavjud:

1. 
   Hujjatlashtirish (hujjatlarni ishlab chiqish, bajarish, muvofiqlashtirish va ishlab chiqarish).
   
2. 
   Boshqaruv jarayonida hujjatlar bilan ishlashni tashkil etish (hujjatlarning harakatlanishi, bajarilishini nazorat qilish, saqlanishi va ishlatilishini ta'minlash).
   
3. 
   Hujjatlar arxivini tashkil etish.
   

Boshqaruvning hujjat ta'minoti mustaqil tarkibiy bo'linma sifatida ishlaydigan maxsus xizmat tomonidan amalga oshiriladi. Bu: ishlar boshqarmasi, umumiy bo'lim, idora yoki kotibiyat bo'lishi mumkin.
DOW xizmati uchta asosiy vazifani hal qiladi:

1. 
   boshqaruv faoliyatini hujjatlashtirishni ta'minlash;
   
2. 
   muassasada hujjatlar bilan ishlashni tashkil etish;
   
3. 
   hujjatlar bilan ishlash shakllari va usullarini takomillashtirish.
   

2. Hujjat - bu boshqarish jarayonini amalga oshirish uchun zarur bo„lgan voqealar, hodisalar, jarayonlar,

faktlar to„g„risidagi axborotlarni maxsus materiallarda turli usullar bilan mustahkamlash vositasidir. Boshqacha
qilib aytganda hujjat - bu narsaning nimaligini, miqdori,sifati va shu kabilarni ko„rsatuvchi rasmiylashtirilgan ish
qog„ozi, yoki kimsaning kimligini, mashg„ulotini, biror tashkilotga a‟zoligini tasdiqlovchi ish qog„ozi (pasport,
guvohnoma, reyting daftarchasi va h.k.). Xujjatlashtirish deganda biror kimsa yoki narsa haqidagi fikrni yozib, hujjat holiga keltirish,rasmiylashtirish tushuniladi.Ish yuritish - bu korxonalarning o„z funktsiya va vazifalarini bajarish davomida hujjatlar ustida olib boradigan ish usullari va jarayonlari majmuasidir. Bu jarayon xujjatlashtirish, ular ustida ishlash usullarini o„z ichiga oladi.Hujjatlar muayyan oqimda harakat qiladi. Hujjatlar oqimi deyilganda hujjatlarning belgilangan izchillikda tayyorlangan paytdan boshlab korxonadan jo`natilgunga qadar yoki arxivga topshirilgunga qadar harakati tushuniladi.
3. Davlat va nodavlat tashkilotlarda marketing xizmatini tashkil qilishni boshqarish.
Korxona marketing xizmati va uning tashkil qilinishi.Marketingni tashkil qilish deganda uning vazifalarini bajaruvchi tarkibiy bo‘limlarning tuzilishi va ularning o‘zaro mas’uliyatlarini hamda bog‘liqliklarini ifodalovchi tizimni yaratish tushuniladi. Bunday tizim, oddiy firma (korxona) dan tortib bozorda ishtirok etayotgan barcha subyektlar, davlat yoki nodavlat, tijorat yoki notijorat, tuman, shahar, viloyat va respublika miqiyosida faoliyat ko‘rsatayotgan tashkilotlar va sport muassasalarida tuzilgan marketing xizmatlarini o‘z ichiga oladi.Marketingning tashkil etilishi quyidagi shakllarda bo‘lishi mumkin:
- marketing xizmatining maxsus vazifalari - bozorni o‘rganish, tovar harakati, baho, talabning shakllanishi, sotishni rag‘batlantirish va boshqalarning bajarilishini uyushtirish shaklida;
- marketing vazifalarini firma (korxona) tovarlari yoki guruhlari bo‘yicha bajarish tarzida;
- marketing vazifalarini bozorlar (mahalliy, mintaqaviy, tashqi) bo‘yicha ijro etish shaklida.
Kompaniyalar ushbu marketing xizmatlari shaklini bir-biriga qo‘shib yoki moslab tashkil etishlari mumkin. Ammo marketing tarkibini tanlash har bir firma (korxona, sport muassasalari) ning o‘z oldiga qo‘ygan maqsadiga bog‘liq.
Mahsulot ishlab chiqaruvchi va sotuvchi korxonalar marketingga har bir ma’lum bozor segmentlari bo‘yicha muayyan bir davrga belgilangan, eng yuksak iqtisodiy samaraga yo‘nalgan maqsadlarga erishish vositasi sifatida qaraydi. Bunday sharoitda marketing korxona ishlab chiqarish tijorat faoliyatini uzoq muddatli va operativ rejalashtirish uchun, ishlab chiqarishning eksport dasturini tuzish, korxona jamoasining ilmiy-texnikaviy, texnologik, investitsiya va ishlab chiqarish-sotish ishlari uchun poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Marketingni boshqarish esa korxona boshqarish tizimining muhim elementi bo‘ladi.
Marketingni tashkil etishda ikki jihat muhim: maqsadlar va marketing xizmati maqomi e’tiborga olinadi. Marketingi tashkil etishga kirishgan korxonaning maqsadlari qanday bo‘lishi kerak? Marketingning tan olingan peshqadamlari bo‘lmish yaponlar tajribasidan kelib chiqadigan bo‘lsak, asosiy maqsadlar (afzalligi tartibiga qarab) quyidagilardan iborat:
- sotish hajmi;
- o‘sish sur’atlari (sotuv yoki foyda hajmi);
- bozordagi hissasi;
- rejalangan foyda, bu foydaning hajmi, foydaning sotuv hajmiga nisbati, barcha sarmoyadagi foyda me’yori, foydaning hissadorlar sarmoyasiga nisbati va boshqalarda aks etishi mumkin;
- sarmoyaning tarkibi, ya’ni faollarning umumiy summasiga yordam shaklidagi sarmoyaning nisbati.
Bu ro‘yxatni boshqa turlicha maqsadlar bilan ham to‘ldirish mumkin. Masalan, mahsulot sifatini oshirish, harajatlarni kamaytirish va shu kabilar. Maqsadlarni ishlab chiqishda ular korxona xodimlarining niyatlarini aks ettirishi zarurligiga alohida e’tibor berish kerak. Aks holda ishlovchilarning ishlab chiqarish jarayonidan «ichki uzilishi» ro‘y beradi. Shuni anglash muhimki, korxonada marketingning chinakamiga joriy qilinishi uchun unda tegishli xizmatni tuzishning o‘zi yetarli emas. Gap ana shu xizmatga qanday maqom berilganida. Marketing bo‘limi diqqat markaziga mahsulotning pirovard iste’molchilari bilan bog‘liq barcha muammolar tushadi, bu paytda boshqa bo‘linmalar o‘z e’tiborini turli juz’iy vazifalarga qaratgan bo‘ladi. Shuning uchun ham marketing bo‘limi butun faoliyatni muvofiqlashtirib turishini tan olish mutloqo tabiiydir. U ishlab chiqarish jarayonida yetakchi bo‘lishi uchun uning maqomini boshqa bo‘linmalar ichida eng yuqori qilib belgilash lozim. Korxonaning aniq marketing mo‘ljalining garovi ham ana shunda!Marketingi boshqarish - uni tashkil qilishda firma (korxona, tashkilot, muassasalar) oldiga qo‘yilgan maqsadlarga erishish, tahlil, rejalashtirish, hayotga tadbiq etish va nazorat qilish bosqichlarini o‘z ichiga oladi. Marketingi boshqarish jarayoni bir-biridan ajralmas uch qismdan iborat:
a) tashkiliy - firma bo‘limlarini kerakli bozor axborotlari bilan ta’minlovchi;
b) izlanishlar olib boruvchi - firma marketing faoliyatidagi - bozor, assortiment, baho, reklama doiralarida uslubiy va tadqiqot ishlarini bajarish;
d) dasturiy - nazorat ishlarini maqsadli dasturlar, strategiya va taktikani shakllantirish va bozor faoliyatini joriy nazoratini olib boradi. Marketingni boshqarish funksiyasi uning maxsus xizmati orqali olib boriladi. Marketing xizmati har bir korxonada bajarilishi ko‘zda tutilgan o‘ziga xos aniq vazifalar, ishchilarning huquq va burchlari, korxonaning boshqa bo‘limlar bilan o‘zaro munosabati va boshqalar Nizom asosida tashkil etiladi. Marketing xizmati vazifalari uning o‘ziga xos tamoyillari asosida kelib chiqadi. Bunga quyidagilar kiradi:

- korxonalarda ishlab chiqarilgan mahsulotlar va bozor haqidagi axborotlarni to‘plash va tahlil qilish;

- korxonaning mahsulot ishlab chiqarish, savdo va xo‘jalik faoliyati, reklama qilish, sport, moliyaviy va boshqa jihatlar bo‘yicha manfaatlariga mos qaror qabul qilish uchun zarur hisob-kitob ko‘rsatkichlarini tayyorlash;
- talab shakllanishini faollashtirish va sotishni tezlashtirish.
Xizmatlar marketingi xususiyatlari - marketing xizmat ko‘rsatish doirasida, o‘z ichiga tovarlar ijarasi, ularning ta’mirlash yoki o‘zgartirish va shaxsiy xizmatlarni oladi. Ba’zida tovarlar va xizmatlar farqlanishi qiyin bo‘ladi. Umuman, xizmatlarning to‘rt xil tavsifi bor: payqay olmaslik; saqlashga qobiliyatsizligi; xizmat ko‘rsatuvchidan ajratib bo‘lmasligi va sifati jihatidan o‘zgaruvchanligi. Xizmatlarni payqay olmasligimiz - ularni namoyish qilish, tashish, saqlash, o‘rash (qadoqlash) yoki sotib olingandan keyin o‘rganishning iloji yo‘qligini bildiradi.
Marketing xizmati korxonada quyidagi funksiyalarni bajaradi:
- korxona mahsulotini sotish, savdo talab va konyunkturasi, raqobatchilar siyosati hamda bahoni, bozor taraqqiyotini oldindan o‘rganish va tadqiq qilish;
- korxonada ishlab chiqarilayotgan mahsulotning raqobatbardoshliligi bahosi, uning assortimentini shakllantirishga oid takliflar berish, kelgusida ishlab chiqariladigan mahsulotlar haqidagi yangi g‘oyalarni topish;
- bozorga chiqarilgan mahsulotlarni tez sotish yo‘llarini belgilash, sotish va saqlashni tashkil etish, turib qolganlik haqidagi shikoyatlarni o‘rganish;
- reklama tadbirini yo‘lga qo‘yish orqali mahsulot sotilishini mahsulot sotilishini tezlashtirish va aholi talabini shakllantirish.
Tashkilotlarda marketing xizmatini yo‘lga qo‘yish. Marketing xizmati korxonalarda iqtisodiy ahvol (foyda, baho va konyunktura) o‘zgarib borayotganda bozordagi iste’molchilarning talabi bilan korxona ishlab chiqarishi, savdo va xo‘jalik faoliyati munosabatlarini muvofiqlashtirish uchun tashkil qilinadi.
Marketing xizmati - bu bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida korxona boshqaruvi uchun etishmay turgan shunday bir faoliyat turiki, u ishlab chiqarish, moliya, savdo-xo‘jalik, texnologik, kadrlar masalasi va boshqa sohalarda bozor zahiralarini qondirish va foyda olishga asoslangan yo‘nalishlar jarayonini yaratadi. Marketing xizmati rahbari korxonada marketing tadqiqotlari tashkil etish, reja va takliflarni ishlab chiqish, belgilangan maqsadga erishish uchun nazorat va rejalarning bajarilishi uchun mas’uldir. Barcha vazifa va majburiyatlar barcha bo‘lim xodimlari o‘rtasida qamrab olinishi kerak. Marketing xizmati bo‘limi guruhi tarkibiga bozor munosabatlarini o‘rganuvchi mahsulot turlarini shakllantiruvchi, baho beruvchi, savdo va reklama sohalarining mutaxassislari kiritilishi kerak. Shuning bilan birga tashkiliy tartib boshqaruvni yengillashtiradigan, yuqori natijalarga yetkazadigan qonun-qoidalar mavjud. Ular quyidagilardan iborat:
- boshqaruvning tashkiliy shakli oxirigacha oddiy bo‘lishi kerak;
- boshqaruv tashkiliy strukturasining tarxi oddiy, tushunarli bo‘lishi kerak;
- har bir ishchiga yozma ish instruktsiyasi berilgan bo‘lishi kerak. Instruktsiyalar yangilanib turish maqsadida bir yilda ikki martadan tekshirib turilishi zarur;
- aloqalar tizimi samarali bo‘lishini va aniq axborotlar almashinuvini ta’minlash;