1. Buddaviylik táliymatı. Budda shaxsı. Buddaviylikning múqaddes derekleri

Buddaviylik.

Joba :

1. Buddaviylik táliymatı. Budda shaxsı.

2. Buddaviylikning múqaddes derekleri.

3. Buddaviylikdagi aǵıslar. Buddaviylikning búgingi túsi.

Buddaviylik táliymatı. Budda shaxsı.

Buddaviylik jáhánda keń tarqalǵan 4 tiykarǵı dinlerdiń biri (Zardushtiylik, buddaviylik, nasroniylik hám Islam ) bolıp, bul jáhán dininiń atalıwı, onıń tiykarlawshisi Budda atınan alınǵan.

Buddaviylik diniń tiykarlawshisi bolǵan Budda (sanskritcha “Buddha”) atınıńń mánisi “ziyolangan”, “joqarı haqıyqatqa erisken” bolıp onıń hasıl atı Sidhasa Gautama bolǵan (“Nekqadam-xoshqadam” degen mánisti beredi). Laqapı Sidhardtha “dili ayqın” degen mánisti ańlatadı. Ádebiyatlarda ol Siddhartha Gautama dep tilge alınadı.

Budda Arqa Indiya daǵı Gang dáryasınıń orta aǵımı (Nepal qasında ) jaylasqan Kapilavasti mámleketiniń húkimdarı Shak'ya qáwiminen kelip shıqqan Gautamalar úrim-putaǵınıń dawamshısı Shudhodananing taxt miyrasxorıı bolǵan. Anası Maya ol ele gódekligidayoq opat etip ketken. Budda eramızǵa shekemgi 623-jılda Kapilavasti mámleketiniń Lumbini qalasında (Arqa Bengaliya) tuwılıp, 543-jılda 80 jasında opat etken.

Shahzoda Sidhasa (Siddharta) voyaga yetgach, hár qanday ámelde barlıq, turmıs azap-aqıretlerden ibarat eken, degen juwmaqqa kelgen. Ákesi onı 16 jasında sol jas daǵı xolasining qızı Yashodharaga úylentirgen. Siddharta Gautama kisiler basına túsetuǵın kúlpetler sebebin úyreniw hám olardı bunnan qutqarıw maqsetinde, 29 jasında shańaraǵın -hayalı hám balasın qaldırıp saraynı tark etedi. Altı jıl ońashaǵa chekinip, tarki dúnya etip, ormanǵa barıp jasaydı hám diniy, filosofiyalıq kitaplardı oqıydı, brahmanlikdan júz o'girib, jańa táliymat jaratılıwma urınadı.

Aqır-aqıbetde, 35 jasında oǵan haqıyqat ayan boladı hám ol bilim nurınan ziyolanadi. Sonnan keyin ol xalqqa “Haqıyqıy bilim” tapqanın daǵaza etedi hám Shak'ya-Muni Budda (uyg'ongan, nurlangan, haqıyqatqa -joqarı mártebege erisken) degen at aladı.

Shak'ya-Muni Budda (Siddharta Gautama) óziniń táliymatın daslep Qoldan toqılǵan gezlemede, keyinirek omiriniń aqırıǵa shekem-45 jıl pútkil Indiyada targ'ib etip yuradi.

Buddaviylik tariyxı 2500 jıldan artıq dáwirdi óz ishine aladı. Oǵan daslep brahmanlik hám jayniylikning tásiri kúshli bolǵan.

Buddaviylar 1956 -jılı óz dinleriniń 2500 jıllıǵın saltanatli bayramlaganlar.

Buddaviylik eramızǵa shekemgi 268-231-jıllarda patshah Ashoka dáwirinde Indiyanıń rásmiy dinine aylandı hám Shri-Lanka, Indoneziya, Tibet, Kitay, Kareya, Vetnam, Yaponiya, Tailand, Kambodja, Laos, Nepal, Buryatiya, Qalmoq, Tuva hám basqa Shıǵıs mámleketlerine tarqaldı. Házirgi kúnde bul dinga 86 mámlekettiń 700 million kisisi ıqtıqat etedi.

Budda óz táliymatınıń tiykarǵı qaǵıydaların “Tórt joqarı haqıyqat” formasında aytǵan. Olar tómendegiler bolıp tabıladı:

1) azap-aqıret ámeldegi, yaǵnıy turmıs azap azap-aqıretlerden ibarat ;

2) azap-aqıretlerdiń sebebi bolǵan qálew náps ámeldegi;

3) azap-aqıretlerdiń tawısıwı, yaǵnıy nirvana ámeldegi, sol sebepli kisiler, azap-aqıretlerden qutılıwdı qáleseler, ózleriniń qálew, árman hám nápslerin jılawlap alıwları kerek;

4) azap-aqıretlerdiń tawısıwına alıp keletuǵın 8 basqıshlı jolǵa ámel qılıw kerek.

Onıń shákirtleri jer júzinde birinshi monarxlik jámáátin shólkemleskenler. Onı áyyemgi hind dástúrlerinege kóre, Buddaning ólikin o'tda kuydirganlar. Buddaviylik dininiń múqaddes kitapı - “Tripitaka” (Úsh sebet donolik) dep ataladı. Ráwiyatlarǵa kóre, Siddharta úsh sebet táliymat qaldırǵan. Bular :

1) vinoyaptika (ahloqiy normalar);

2) Suttapitaka (duwalar );

3) Abxidxammapitaka (diniy-filosofiyalıq máseleler bayanı ) lar bolıp tabıladı.

Buddaning isin dawamlawshıları jer júzinde xristian monaxlıq jámááti bolǵan “Sangha”ni shólkemleskenler. Ótken ásirlerde Sangha “Joqarı haqıyqatga” erisken kóplegen áwliyeler jámááti bolǵan.

Sangha jámáátine qabıl etilgen shaxs tómendegi 10 farzni ótew etiwge antyod etedi:

1) hesh kimdi, hesh nárseni turmıstan judo etpeslik;

2) ótirik sóylemaslik, mánissiz sóylewshilik etpeslik, mánissiz sóylewshilik jáhán daǵı barlıq dinlerde qaralanadı hám qadaǵan etiledi;

3) kelilik hám birovning haqiga qıyanat etpeslik;

4) jınıslıq baylanıs etpeslik, úylenbeslik;

5) mast etiwshi ishimlikler ichmaslik;

6 ) kúnniń ekinshi yarımınan tap ertangi sahargacha awqatlanmaslik;

7) úsh kiyimnen artıq hesh nárse menen bezanmaslik;

8) ǵalabalıq ko'ngilxushliklarda qatnasıw etpeslik hám tamashagóy retinde hamqatnashmaslik;

9 ) biyik hám jumsaq orında yotmaslik;

10 ) pul isletmaslik.

Buddaviylik táliymatı mánisan barlıq janlı zatlarǵa muhabbat menen qarawdı, aqıl pármanına baǵınıwdı targ'ib etedi. Házirgi buddaviylar da, olardıń kóz aldında qandayda -bir kisi qandayda -bir jonivorni óltirse yamasa qandayda-bir úlken terekti kesip taslasa, qattı ǵázepleniwedi.

Budda Quday-Halloqning bar ekenligin hám de vedalar dinin biykar etedi. Ol kópxudolikka, olarǵa hár túrlı qurbanlıqlar qılıw sıyaqlı artıqsha kereksiz serdahmaza dástúrlerge de qarsı bolǵan.

Budda azap-aqıretler ulıwma tawsılmaytuǵın zat, Bolmıstıń barlıq kórinislerin, mánisin, hár qanday turmıstı turǵan pitkeni azap-aqıret dep esaplaydı.

Jánnet tuwrısındaǵı táliymatı ápiwayı dindorlar ushın nirvanaga qaraǵanda talay túsinikli hám ózine tartatuǵındor edi.

Maxayana tárepdarları xudosiz yamasa qudaylarsız dinge sıyınıw xalıq toparına túsiniksiz bolıwın anıq esapqa ala bilgenler. Buddaviylik barinen burın xudosiz dinge sıyınıw edi. Sol sebepli de olar buddaviylik tiykarlawshisi - Gautama-Buddani quday dep járiyalaǵanlar. Sonday etip, maxayanachilar ushın Gautama - Budda oyshıl ustazdan xudoga aynalǵan. Az-azdan Buddaga sıyınıw qarar tapqan. Buddaning úlken suwreti túsirilgen sıyınıwxonalar qurılǵan. Biraq Gautama birden-bir Budda emes. Bunday Buddalar Maxayanada 1000 ta bolıp tabıladı. Olardıń Siddharta, yaǵnıy buddaviylikning tiykarlawshisi; Mautreya - keleshek Buddasi, ol kelesinde dúnyanı basqarıp atırǵan házirgi Buddaning húkimdarı.

Maxayananing házirgi dáwirdegi eń zárúrli kórinisi - bul lamaizm bolıp tabıladı. Tibet, Mongoliya, Kitay, Nepal, Indiyanıń ayırım jaylarında, sonıń menen birge, Buryatiya, Qalmiq, Tuva respublikalarında da keń tarqalǵan.

Lamaizm XIv ásirdiń aqırı Xv ásirdiń baslarında Tibetda payda bolǵan (tibetcha “lama” - eń ullı, oily budda xristian monaxi, xristian monax).

Buddaviylikning barlıq isenimlerin qabıl etken lamaizmda insan tek lamalar járdeminde najot tabadı, gúnálerden poklanadi, lamalarsiz ápiwayı bandalar jánnetke túsip nirvanaga jetiwish ol yoqda tursın, jaysha bul dúnyaǵa qayta keliwde de hesh nársege erise almaydılar.

Buddaviylik dininiń ayriqsha tárepleri tómendegilerden ibarat :

1. Hár ayda 2 ret “Tiyilish dástúri”ni ótkerediler. Dástúrde buddaviylik isenimleri tákirarlanadı. Shunungdek, xristian monaxlar lunyoviy adamlar ústinen suw sepadilar olar bolsa jerge suw sepadilar.

2. Basqa dinlerde jámáátlik sıyınıw keń tarqalǵan bolsa buddaviylikda jalǵız sıyınıw maqullanadi.

3. Buddaviy xristian monax hám xristian monaxalar turmıs qurıwmaydı.

Ádebiyatlar.

1. Karimov. I. A Ózbekstan ǵárezsizlikke erisiw bosaǵasında. T.;Ózbekstan 2011 y.

2. Karimov. I. A. Ana yurnbvbpning baxtu- ıǵbalı hám ullı keleshegi jolında xizmet etiw eń oily saodat bolıp tabıladı. T.;Ózbekstan 2015 y.

3. Karimov. I. A Azatlıq hawasınan to'yib nápes alǵan xalqni óz jolınan hesh kim qaytara almaydı. T.;Ózbekstan 2016

4. Karimov. I. A Turmıs sinjvlarida taplanǵan Qashqadárya eli hár qanday joqarı sheklerdi iyelewge ılayıq T.;Ózbekstan 2016

5. Karimov I. A. Ózbekstan xalqiga tınıshlıq hám omonlik kerek. T.: Ózbekstan 2013 yil.

6. Karimov I. A. Ózbekstan ǵárezsizlikke erisiw bosaǵasında. T.: Ózbekstan. 2011 yil.

7. Karimov I. A. Joqarı ruwxıylıq - kiyim-kenshekmes kúsh. T.: “Ruwxıylıq”, 2008 y.

8. Karimov I. A “Insan huqıqları hám erkinlikleri eń oily qádiriyat” Tashkent “Ózbekstan ” baspası 2007 jıl.

9. Karimov I. A. Alla kewilimizde, júregimizde. T.: “Ózbekstan”, 1999.

10. Júzimerev S. Religiya v istorii norodov mira. M.: 1965.

11. N. F Qaǵıydaiddinov “Arqa Aziya diniy filosofiyalıq táliymatları hám islam” Tashkent. “Zarqalam” baspası 2006 jıl

12. Radugin A. A. Vvedenie v religovedenie. M. 1996 god.

13. Jo'rayev Ol., Saidjonov I. Dúnya dinleri tariyxı. Tashkent, 1998 jıl.

14. Men A. Istoriya religii. M., 1994 god.

15. Osnovi religiovedeniya. Uchebnie posobie dlya studentov visshix uchebnix zavedeniy pod obsh. Red. I. N. Yablokova. M., 1995 god.

16. Religioznie traditsii mira. Buddizm, iudaizm, xristianstvo islam. Spravochnik shkol'nika. Bishkek. 1997.