1-dars 1-§. Organik kimyo tarixi. Organik birikmalarning o‘ziga xos xususiyatlari darsning maqsadi

V.Tashkily qism; a)Salomlashish b)Yo’qlama c)Siyosiy daqiqa

VI.O’tilgan mavzuni takrorlash uchun savol va topshiriqlar berish.

VII. Dars bayoni:

Yuqori molekular birikmalar (YMB) xossalari jihatidan past molecular birikmalardan tubdan farq qiladi. Bu hol YMB molekulalarining juda kattaligi va polidispersligi bilan tushuntiriladi.

YMB ko‘pincha polimerlar (grekcha «poli» – ko‘p, «meros» – qism ma›nosiga ega) ham deb ataladi. Molekulalari o‘zaro kovalent bog‘lar orqali birikib, polimer hosil qiladigan quyi molekular moddalar monomerlar deyiladi.

Yuqori molekular birikmalar kelib chiqishi bo‘yicha 3 ga bo‘linadi: tabiiy, sintetik va suniy.

Tabiiy YMB larga o‘simlik va hayvonot dunyosida keng tarqalgan va ularning hayoti uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan selluloza, kraxmal, oqsillar, nuklein kislota va tabiiy kauchuklar va boshqalar kiradi. Sun’iy YMB tabiiy yuqori molekular birikmalarni kimyoviy qayta ishlash natijasida hosil qilinadi.

Sintetik YMB larga sintetik-plastik massalar, kauchuklar va sintetik tolalar kiradi. Sintetik YMB tabiatda uchramaydigan kichik molekulali birikmalardan, polimerlanish va polikondensatlanish reaksiyalari asosida sintez qilib olinadi.

Masalan, quyidagi reaksiyada: nCH2 CH2 ( CH2 CH2 )n

Etilen(monomer) polietilen(polimer) Polimer molekulalani makromolekula ham deyiladi. Makromolekulada ko‘p marta takrorlanadigan atomlar guruhini elementar zveno deyiladi. Polimer

molekulasidagi n qiymati monomerning necha molekulasi birikib, makromolekula

hosil qilishini ko‘rsatadigan son bo‘lib, polimerlanish darajasi deyiladi.

Polimerning molekular massasi (M) uning elementar zvenosining molecular massasi (m) bilan polimerlanish darajasi (n) ning ko‘paytmasiga teng, yani M =m*n

YMB larning fizik va mexanikaviy xossalari ko‘p jihatdan ularning molecular massasiga va tabiatiga bog‘liq. Molekular massaning ortib borishi bilan quyi molekular moddalar uchun xarakterli bo‘lgan diffuziya, uchuvchanlik singari xossalar asta-sekin yo‘qolib, makromolekulalarning o‘ziga xos (bo‘kish,

yuqori qovushqoqlik, qizdirilganda haydalmasdan parchalanish kabi) xususiyatlari paydo bo‘ladi.

Eng muhim plastmassalarga umumiy tavsif Nomi Dastlabki modda (monomer)

Polimer formulasi (olinish usuli)

Ishlatilishi Polietilen CH2 CH2 Etilen ( CH2 CH2 )n polimerlanish

Turli qurilmalarning qismlari, vodoprovod quvurlari, turli plyonkalar, uy-ro‘zg‘or buyumlari tayyorlashda

ishlatiladi.

Polietilenga qaraganda juda ham pishiq.Turli qurilmalarning qismlari, yupqa plyonkalar,

arqon, quvur, yuqori darajadagi izolatsion materiallar tayyorlashda ishlatiladi.

Polivinil xlorid CH2 CHCl vinil xlorid ( CH2 CH )n Cl polimerlanish

Sun’iy charm, plash, kleyonka, quvurlar ishlab chiqarishda, elektr simlar uchun izolatsion

material sifatida ishlatiladi. Fenol formaldegid smola C6H5OH va H COH fenolformaldegid

Polikondensatsiyalanish Fenolformaldegid smolasidan turli qimmatli xususiyatga ega bo‘lgan

fenoplastlar tayyorlanadi. Ulardan avtomashinalar uchun sharikli podshipniklar, eskalator

zinapoyalari, telefon apparatlari tayyorlanadi.

Polietilen Polipropilen

Polimerlarning ayrim vakillari

Polipropilen ( CH2 CH )n CH3

Propilenni polimerlash yo‘li bilan olinadi. Polipropilen rangsiz va qattiq bo‘lib, o‘zining mexanik xossalari

jihatidan polietilendan yuqori turadi.

Polipropilen, asosan, elektrotexnika va radiotexnikada foydalaniladi.

So‘nggi yillarda polipropilendan xossalari jihatidan eng pishiq tabiiy tolalardan

qolishmaydigan kimyoviy tola ishlab chiqarish mumkinligi isbotlandi.

Polivinilxlorid vinilxloridni polimerlash natijasida olinadi. U qattiq polimer bo‘lib, kristallana olmaydi. U alanga ta’sirida suyuqlanmaydi va yonmaydi, balki parchalanadi. Polivinilxlorid oddiy sharoitda organik

erituvchilarda qiyin eriydi. Тurli agressiv moddalar ta’siriga chidamli bo‘lgani uchun texnikada, asosan, har xil trubalar yasash, reaktorlarning ichki tomonini qoplashda ishlatiladi. Undan turli loklar va kimyoviy tolalar ham olinadi. Hozir qurilishda ishlatiladigan linoleum ham polivinilxlorid asosida olinadi.

Kauchuk tabiiy YMB sinfiga kiradi va uning monomeri izoprendir (2-metilbutadien- 1,3). Tabiiy kauchuk izoprenni polimerlanish mahsuloti ekanligi aniqlandi:

IX.Uyga vazifa: mustahkamlash
61-DARS Mavzu: 35-§. YUQORI MOLEKULYAR BIRIKMALAR