1. Dinamikalıq bioximiya-organizmde zat ha`m energiya almasıwın u`yretedi

1.1.Biologiyalıq ximiya organizmlerdin` rawajlanıp barıwı ha`m funktsiyalarının` payda bolıp tu`rıwına tiykar bolg`an molekulyar protsesslerdi u`yrenetug`ın pa`n ekenligi haqqındag`ı tu`sinik.

Biologiyalıq ximiya (bioximiya)-barlıq tiri organizmlerdin`, yag`nıy viruslar ha`m mikroorganizmlerden baslap, en` ulken ha`m qu`ramalı-o`simlik ja`ne hayuanat organizmlerine shekemgi bolg`an ua`killerinde o`tetug`ın ximiyalıq protsessler menen shug`ıllanatug`ın pa`n. Bul protsessler organizmde, onın` toqıma ha`m ag`zalarında, kletka ha`mde onın` qu`ramındag`ı strukturalarda (duzilmelerde) turaqlı juz berip turatug`ın zatlar ha`m energiya almasıwınan ibarat. Bioximiya beloklar, nuklein kislotalar, uglevodlar, lipidler, vitaminler ha`mde anorganikalıq birikpelerdin` ximiyalıq duzilisleri, qa`siyetleri, olardı organizmnin` tu`rli bo`limlerinde, ma`selen, kletka ha`m onın` elementlerinde tarkalıwı, jaylasıwı (ximiyalıq topografiya) menen shug`ıllanadı. Bioximiya 3 bo`limnen ibarat.

1.Dinamikalıq bioximiya-organizmde zat ha`m energiya almasıwın u`yretedi.

2.Statikalıq bioximiya-organizmnin` ximiyalıq qu`ramın analizleydi.

3.Funktsionallıq bioximiya-tirishilik tiykarında jatatug`ın ximiyalıq protsesslerdi u`yretedi. Bul bag`darlar bir-biri menen tıg`ız baylanısqan ha`m birin-biri tolıqtıradı.

Bioximiyalıq protsesslerdin` ko`p g`ana fizikalıq-ximiyalıq nızamlılıqlarına barlıq tiri organizmler ushın ulıwma boladı ha`m ulıwma bioximiyanın` predmetin qu`raydı. İzertlenetug`ın ob`ektlerge baylanıslı adam ha`m hayuanlar bioximiyası ,o`simlikler bioximiyası, mikroorganizimler ha`m viruslar bioximiyası h t.b. bolıp bo`linedi.

İzertlew bag`darlarına qaray:

Texnikalıq bioximiya -o`ndiristin` ha`r qıylı tarawlarında bioximiyalıq tiykarlardı islep shıg`aradı (nan-pechen`e, vino islew, go`sh ha`m su`t o`ndirisi, chay o`ndirisi, temeki islep shıg`arıw h t. b.

Meditsinalıq bioximiya - adam ha`m hayuanlarda ha`r qıylı normal ja`ne patologiyalıq halatlardag`ı zat ha`m energiya almasıwın u`yrenedi.

Evolyutsiyalıq bioximiya- evolyutsiyalıq jobada ha`r qıylı tu`rlerdin` ha`m tiri organizmler gruppasının` ximiyalıq qu`ramın ja`ne zatlardın` o`zgeriw jolların analizleydi.

Bioximiyalık izertlewlerdin` qa`ddine qaray, zatlardın` ximiyalıq klassı yamasa toqımalar molekulyarlıq ha`m kvantlıq bioximiya, bioorganikalıq ha`m organikalıq emes ximiya, enzimologiya, genetikalıq bioximiya, radiatsionlıq ha`m kosmoslıq bioximiya, bulshıq et, nerv sisteması bioximiyası h t, b, bolıp bo`linedi. Bulardın` ha`mmesi klassiskalıq bioximiyanın` shegarası basqa ximiyalıq, fizikalıq ha`m biologiyalıq pa`nler arasında o`ship barmaqta. Ha`zirgi biofizika, molekulyar biologiya, bioorganikalıq ha`m bioorganikalıq emes ximiya, membranologiya, bioximiyanın` tarawları bolıp esaplanadı olardın` ha`r biri atom, molekula, molekulalar payda bolıwının` qu`rılısın ha`m strukturasının` tiykarın biliwde teren` bilimdi talap etedi. Bulardın` ha`mmesi usı bag`darlar tirishiliktin` payda bolıwın teoriyalıq ha`m a`meliy sheshiwde ja`ne tu`siniwde bazanı qu`raydı.

Bu`gingi bioximiya pa`ni ja`nede ken` qu`lash jayıp rawajlanbaqta ha`m onın` ko`p g`ana tarawları qa`liplesip atır. Bunın` tiykargı sebepleri bioximiyanın` shug`ıllanatug`ın mashqalalarının` ken`eyiwine ha`m ta`wiraq teren`lesiwi onda jan`a tarawlar erkin tarmaqshalar payda bolıwınan edi. Ha`zirgi ku`nde burın o`z aldına ajıralıp shıqqan ha`m bu`gingi da`wirde ken` tarmaqlarg`a aylang`an enzimologiya, vitaminologiya, endokrinologiya, qatarlarına keyingi jıllarda membranalar bioximiyası, neyrobioximiya, analitikalık bioximiya, kvant bioximiyası h t.b. qosıldı.

Bioximiya da`slep ta`biyat-tanıwdın` joqarı da`rejesi, fundamenti sıpatında xızmet qılg`an bolsa, endi onın` ju`da` tezlesip o`tip atırg`an protsesslerin jan`a ideyalar menen suwg`arıp turadı. Sebebi, janlı tirishiliktin` ha`r bir qa`demi kletkadag`ı sheksiz ximiyalıq protsesslerdin` jıyındısınan ibarat. Demek, olar bioximiya shug`ıllanıwı za`ru`r bolg`an ob`ektler.

Bioximiya o`zinin` rawajlanıwı ha`m predmetinin` ken`eyiwi sebepli ajıralıp shıqqan jan`a tarmaqları menen meditsina, awıl xojalıg`ı ilimleri ha`m biotexnologiyanın` teoriyalıq tiykarı g`ana bolıp qalmay, bul tarawlardın` qollanıwına u`lken ta`sir ko`rsetip, olardın` na`tiyjeliligin arttırıwg`a, o`nimlerdin` sıpatın jaqsılaw ushın xızmet qılıp kelmekte. Tikkeley bul tarawlardın` mashqalaları o`simlikler bioximiyası, awıl xojalıq hayuanları bioximiyası, klinikalıq bioximiya (meditsina bioximiyası) texnikalıq bioximiya (biotexnologiya) ha`m mikroblar bioximiyası ilimlerinin` uazıypaları. Bul ilimlerdin` ha`r biri ulıwma ta`limatı ha`m metodologiyası tiykarında du`n`yag`a kelip, erisken jan`a basqıshlardı o`z shen`berindegi a`meliyat penen baylanıstırıw arqalı mashqalalardı juda` teren` ha`m pu`qta sheshpekte. Bug`an bioximiya tariyxınan bir qansha a`jayıp uaqıyalar anıq mısal bola aladı. Avitaminozlardı joq etiw ha`m vitaminlerdi ken` masshtabta qollanıw, gormonlardı ashıw ha`m bir qatar qa`wipli endokrin keselliklerdi (bug`aq, tireotoksikoz, qantlı diabet ha`m basqalar) dawalaw, gormonallıq preparatlardı, fermentlerdi, biologiyalıq stimulyatorlardı meditsina ha`m sharuashılıqta qollanıw jolı menen hayuan organizminde zat almasıwın ko`rsetiw, o`simliklerdin` mineral ha`m organikalıq to`ginlerge bolg`an talabın teren` tu`siniw tiykarında o`nimler sıpatın jaqsılaw biologiyalıq materiallardı ferment preparatları menen islew ha`m basqalar.

Bioximiyanın` meditsina, awıl xojalıg`ı ha`m biotexnologiyanın` rawajlanıwı ushın bergen ideyaları ha`m usılları qa`nshelli za`rur bolmasın onın` janlı ta`biyatın tu`siniw bizin` du`n`ya qarasımızdın` formalasıwında qoskan u`lesi insaniyat ma`deniyatı ha`m rawajlanıwı ushın juda` u`lken a`hmiyetke iye.

Bioximiya pa`ninin` tiykarg`ı maqseti bizdi tiri organizmlerdin` ximiyalıq qu`ramı, struktura ha`m funktsiyaları, joqarı molekulyar birlespeler almasıwı ha`m bul almasıw aralıq o`nimlerinin` ulıwma metabolizmindegi qatnası ha`m a`hmiyetin ko`rsetip beriw ha`m tanıstırıw bolıp tabıladı.

Bioximiya pa`ninin` uazıypaları-organizmnin` tirishilik iskerliginin` bioximiyalıq mexanizmlerin ayrım-ayırım joqarı molekulyar birlespeler mısalında ashıp beriw ha`m ko`rsetiw esaplanadı.

Bioximiya pa`ninin` bu`gingi ku`ndegi en` tiykarg`ı maqsetlerinin` ha`m uazıypalarının` biri tiri organizmnin` evolyutsiyalıq rawajlanıwın, a`sirese insanlardın` uzaq jıllar den sawlıqlı o`mir su`riwin ta`minlew, islep shıg`arıw, o`ndiris sanaatın rawajlandırıw, ha`rqıylı na`sillik ha`m na`sillik bolmag`an keselliklerdin` aldın alıw, sebeplerin biliw ha`m dawalaw jolların onın` bioximiyalıq protsesslerin basqarıw printsiplerin islep shıg`arıw. Adam ha`m onın` iygiligi ushın xızmet etiw. Jan`a sapalı ja`ne o`nimdarlı o`simlik ha`m hayuanat o`nimlerin jetilistiriw. Biotexnologiyalıq jollardı islep shıg`arıw h t. b . bolıp tabıladı.

Bioximiya pa`ninin` keleshegi ullı ha`m bul ilim tarawı ja`nede ko`p g`ana tabıslardı qolg`a kirgizedi.

Biologiyalıq ximiya pa`ninin` rawajlanıwına u`les qosqan ilimpazlar haqqında.

Bioximiya pa`ninin` tariyxı- jerde tirishiliktin` payda bolıwı tariyxı, sonın` ushın bioximiya, ilimdegi eki qıylı ko`z-qaras materializm ha`m idealizmnin` keskin maydanı boladı. Bioximiyanın` ilim retinde qa`liplesiwin to`rt da`wirge bo`liwge boladı.

Birinshi da`wir-A`yyemgi zamannan tuwılıw da`wirinde (-a`sir) shekemgi bolıp, adamzat bioximiyalıq protsessler menen emprikalıq paydalandı.

Ma`selen nan jabıw irimshik pivo, vino, shılım, chay, h.t. basqa islew texnologiyasın biliwi jatadı. Adamlardın` jasaw usılı awqatlıq o`nimleride da`rilik ha`m texnologiyalıq za`rurli zatlardı tabıwdı talap etti.

Ekinshi da`wir- ximiyalıq atap aytqanda tiri materianın` ximiyası bilimlerinen og`ada ko`p jıynalıwı menen sıpatlanadı. Bull da`wir tuwılıw da`wirinen baslanıp XIX a`sirdin` ekinshi yarımına shekem dawam etip eki materiallıq ha`m idealistlik ko`z qaraslardın` gures da`wiri boldı.

XVI-XVII- a`sirlerde yadroximiya (vrachlıq ximiyası) payda boldı ha`m rawajlandı, onda adam organizminin` tirishilik iskerligi tek ximiyalıq tamannan qaraldı ha`m ko`p keselliklerdi emlew ha`r qıylı ta`biiy ha`m jasalma islengen ximiyalıq zat jolı menen mumkin dep tusindirildi.

Materialistlik ko`z qaras tiri materianın` bar ekenligi rus ilimpazı M.V. Lomanosov ta`repinen (1711-1765) «zatlardın` massasın saqlanıw nızamı» ashılıwı menen tiykarı salındı. Usı arqalı idealizmge kushli soqqı berildi, ja`ne bioximiyanın` rawajlanıwına jag`day tuwdırıldı.

Nemis ilimpazı Yu. Libix ximiyanın` sanlı tallaw metodın islep shıqtı ha`m onı biologiyalıq ob`ektlerdi izertlewlerde qollanıldı.

XVIII-2.30-40 jılları K. Sheele (1742-1786) o`simlik ha`m haywan toqımasın ximiyalıq quramın uyrendi. Vino, sut, shavelsirke, limon, alma kislotaların, glitserin, ayrım eferlerdi ha`m kazeindi bo`lip aldı.

Jan`adan jetilistirilgen usı sanlı tallaw metodı Yu. Libix ha`m İ. Bertselius laboratoriyalarında tiri organizmnen bo`lingen zat quramına uglerod kiredi. Bul organikalıq zatlardı ximiyalıq sintezlewge ja`ne tirishilikte «tirishilik kushi bar» dep atawshı vitalizm menen guresiwde za`rurli mumkinshilik boladı.

Organikalıq zatlardın` qurılıs teoriyasın islep shıqqan Rus ilimpaz-ximigi A.M. Butlerov (1800-1882)

Organikalıq zatlardın` qu`rılıs teoriyası miynetleri ha`m ideaları to`nkeriske alıp keliwshi esaplanadı, og`an sa`ykes atomlar ha`m molekulalar baylanıslı boladı.

XVIII -a`sirdin` 50-jıllarında frantsuz fiziologı K. Bernar bawır toqımasınan glikogendi ajırattı ha`m ol qang`a tusiwshi glyukoza deregi dep esaplanadı. 1868 jılı F. Misher nuklein kislotaların ashtı. İ. Rue mochevinanın`, Yu. Libix-gippurovoy, A. Marggof-adam sidiginde fosfor kislotaların ha`m qant lablebinin` juqa kesindisinde saxorazanın` barlıg`ın taptı. Usılardın` barlıg`ı tiri materia haqqında materialistlik tusinikti tastıyıqlawg`a tiykar boldı. Vitalistlik ko`z-qarasqa A. M. Butlerovtın` monosaxaridlerdi ha`m F. Vyolerdin` (1928) mochevinanı sintezlep alıwı qıyratıwshı soqqı beredi, keyin ala basqa da organikalıq birikpeler N.N. Zinin (18420 alanindi, A. Kolbe (1845)- sirke kislotanı, M. Bertlo (1854)- triglitseridlerdi sintezlep aldı.

Ushinshi da`wir- bioximiya tariyxında XIX-a`sirdin` yarımınan baslandı ha`m bioximiyanın` o`z aldına ilim bolıp shıg`ıwın belgileydi. Bul da`wirde bioximiyalıq izertlewler kusheyedi, bioximiya iliminin` na`tiyjelerin tollanıw mumkinshiligi arttı, XIX-a`sir aqırında 100 mın`g`a jaqın ha`r qıylı ta`biiy ha`m ha`r qıylı ha`m jasalma organikalıq birikpeler dizimge alındı ha`m uyrenildi.

Organikalıq zatlardın` assimilyatsiyanın` ha`m dissimilyatsiya protsessinde o`zgeriw haqqındag`ı da`slepki mag`lıwmatlar alındı. İ. Bertselius (1779-1848) kataliz haqqında ta`liymattın` tiykarın saldı ha`m ashıw reaktsiyasının` ta`biyatın tusindirdi.

Rossiyada A. Ya. Danilevkiy (1838-1923) beloklardın` qurılısın izertlep, beloklardın` birlemshi qurılısı haqqında bir qatar jag`daylardı qa`liplestirdi ha`m watandarlıq bioximiyanın` tiykarın saldı. Fermentlik reaktsiyanın` qaytımlılıq reaktsiyasıda og`an tiyisli. Ol birinshi bolıp belok ta`rizli zatlardın` fermentlik sintezin a`melge asırdı (plasteyinler) bir qatar fermentlerdi tazalaw ha`m alıw metodların islep shıqtı.

Bul da`uirde dinamikalıq ximiyanın` rawajlanıwı ushın sezilerli jetiskenliklerge erisildi. İ. M. Sechenov (1828-1905) dem alıwda fiziologiyalıq ha`m bioximiyalıq izertlewler, bul protsesslerdin` awqat quramına organizmnin` funktsionallıq jag`dayına, qorshag`an temperaturalarg`a ha`m basqa da faktorlarg`a ta`sirin uyreniw jumısları ulken ta`sirin ko`rsetti. Rossiyada watandarlıq bioximiyanın` rawajlanıwında İ. P. Pavlovtın` (1848-1936) ha`m onın` sha`kirtlerinin` jumısları za`rurli a`hmiyetke iye boldı. Onın` labaratoriyasında as sin`iriw shirelerinin` quramı ha`m awqatlıq massalardın` fermentlik; awqatlıq zatlardın` sorılıw protsessleri izertlendi: Zat almasıwdın` neyrogumorallıq almasıwı, bull protsesslerge sırtqı ortalıq faktorının` ta`siri; bir qatar jan`a fermentler ashıldı: profermentler haqqında tusinikler iske asırıldı.

Peterburgta (ha`zirgi Sank-Peterburg) M. V. Nentskiy (1847-1901) eksperementel meditsina institutında birinshi bolıp bioximiya laboratoriyasın duzdi. L. P. Marxlevskiy ha`m S. V. Salazkinler menen birlikte birinshi bolıp mochevinanın` biosintezinin` tiykarg`ı etapların tastıyıqladı, gemoglobinnin` ha`m xlorofildin` qurılısın uyrendi. V. G. Gulevich bulshıq et toqımasının` karnozin ha`m karnitindi ajırattı. N. İ. Lunin vitaminlerdi, D. İ. İvanovskiy-viruslardı ashtı. A. N. Bax (1867-1946) atmosferalıq kislorodtın` okisleniw protsesslerine qosılıw ha`m perekis payda bolıw teoriyasın jarattı. V. İ. Palladin o`simliklerdin` fermentlik dem alıw teoriyasın qa`liplestirdi. K. A. Timiryazev (1843-1920) ha`m onın` sha`kirtleri fotosintez protsesslerinin` ayrım reaktsiyaların ha`m minerallıq almasıwdı uyrendi.

D. N. Pryanishnikov o`simliklerde azotlı zatlardın` almasıw ta`liymatına tiykar saldı., bull protsesste ammiaktın` ha`m asparaginnin` rolin ashtı. Uatandarlıq agroximiyanın` tiykarın saldı. S. P. Kostichev anaeroblıq dem alıw fazaların ha`m ayırım spirtlik ashıw reaktsiyalarının` protsessleri menen birgelikte barıwın ko`rsetti ha`m M. N. Lyubimov penen miozinnin` ATF-azalıq aktivligin ashtı. A.E. Brounshteyn ha`m M. G. Kritsman transaminleniw reaktsiyasın jazdı. V. A. Belittser ha`m E. T. Tsibakova dem alıw shınjırında ha`r bir jutılg`an kislorod atomında ush atom fosfor paydalanatug`ın, sonday-aq ush molekula ATF sintezleniwin tastıyıqlaydı.

Usı da`wirde bir qatar za`rurli jumıslardı sırt ellik ilimpazlarda orınlaydı. İri nemets organik ximigi ha`m bioximigi E. Fisher (1852-1919) A. Ya. Danilevskiydin` izertlewleri meen salıng`an beloklardın` strukturasının` polipeptidlik teoriyasının` tiykarg`ı jag`dayın qa`liplestirdi. E. Fisher beloklardın` quramına kiriwshi barlıq aminokislotalardın` qa`siyetlerin uyrendi. L. Paster ko`p g`ana dem alıw ha`m ashıw reaktsiyaların rasshifrovkaladı. A. Garden ha`m V. İong spirtlik ashıwdag`ı birinshi kofermentti NAD tı ajırattı.

U. Beylis ha`m E. Starling Gormonlardı ashtı. K. Funk salı keskindilerinen za`rurli awqat faktorın V. vitaminin aldı.

S. Serensen pN. tusinigin kirgizdi. D. Samner soya sobıqlarınan kristal halattag`ı birinshi ferment-ureazanı aldı. 1903 jılı K. Neyberg «fiziologiyalıq ximiya» termenin jan`a biologiyalıq ximiya termini menen almastırdı. O. Varburg purinli nukleotidlerdin` dem alıw fermentlerinin` funktsiyaların ha`m ta`biyatın tusindirdi. X. Krebs ush karbon kislotaların ha`m mochevinanın` payda bolıwın ornitinlik tsiklin tolıq uyrendi. D. Kleylin tsitoxromdı aldı ha`m eksperimentte dem alıw shınjırında elektronlardı beriw protsessindegi onın` qatnasın ko`rsetti.

Rossiyada A. N. Bax bioximikler mektebinin` tiykarın saldı ha`m 1920-1935 jılları Bioximiya institutların sho`lkemlestirildi. Bul islerde og`an A. İ. Oparin ja`rdemlesti. 1925-jılı Ukrainada A.V. Palladin atındag`ı bioximiya institutı Xarkov qalasında sho`lkemlestirildi (keyin bul institut A. V. Palladin atındag`ı bolıp qayta ataldı.). 1944-jılı Rossiyada biologiyalıq ha`m meditsinalıq institut ashıldı.

Solay etip ushinshi da`wir bioximiyanın` ayaqqa turıw ha`m rawajlanıw da`wiri boldı. Bul da`wirde bioximiyanın` jan`a tarawları-haywanlar ha`m adam, o`simlik, mikroorganizmler, viruslar bioximiyası tez pa`t penen rawajlandı. Bioximiyanın` ayrım tarawlarg`a: vitaminologiya, enziomologiya, garmonlar bioximiyası h.t. basqa ajıralıwı baslanadı.

To`rtinshi da`wir- XIX- a`sirdin` 40-50 jıllarınan baslanıp, bioximiyalıq ha`m matematikalıq metodlardın` qollanılıwı tiykarg`ı tirishilik protsesslerinde-genetikalıq xabarlardı beriwshi ha`m saqlawdın` molekulyarlıq tiykarları; beloklardın` biosintezinin` mexanizmi, ayrım beloklardın` sintezinin` ha`m biosintezinin` rasshifrovkasının` a`melge asıwı, gen injeneriyasının` qollanıwı arqalı, sonday-aq biomembrananın` strukturasın ha`m funktsiyasın izertlewler arqalı tariyxqa kiredi.

Bul da`wirde DNK nın` kos spirallıq modelinin` ashılıwı, F. Senger ta`repinen insulin molekulasında aminokislotalar izbe-izliginin` rasshifirovkası, DNK nın` ha`r qıylı haywanlarda o`simliklerde ha`m mikroorganizmlerde ayrım azotlı birikpelerdin` qatnasına sıpatlaması A. N. Belozerskiy ha`m onın` xızmetkerleri ta`repinen da`lilleniwi, A.S. Spirin ha`m P. Dotir RNK nın` ekilemshi ha`m ushlemshi strukturasın tastıyıqlawı za`rurli jetiskenlikler sanına kiredi.

60-jıllarda M. Nirenberg, S. Ochoa ha`m X. G. Korana genetikalıq kodtın` «a`lippelik» ma`nisin rasshifirovkaladı, R. Xoli ha`m A. A. Baev t-RNK nın` nukleotidlik izbe-izligin, G. Korana RNK nı sintezlewdi a`melge asırdı. P. Mitchell okisleniw ha`m fosforlanıw qarsılıg`ının` xemoosmotikalıq teoriyasın qa`liplestirdi, A.E. Braunshteyn ha`m Yu. A. Ovchinnokov aspartataminotranferazanın` birlemshi strukturasın qurdı.

R. Merifild ribonukleazanın` ximiyalıq sintezin a`melge asırdı. F. Senger ha`m onın` xızmetkerleri X 174 virusının` DNK sının` birlemshi strukturasın tolıg`ı menen rasshifirovkaladı, E. Sazerland ekilemshi ja`rdemshiler, fermentler aktivliligin basqarıw jolı sıpatı teoriyasın h.t. basqaların qa`liplestirdi.

Mine usı da`wirde ko`pshilik ellerde, sonın` ishinde O`zbekstanda da joqarı oqıw orınlarında bioximiya labaratoriyaları, bioximiyalıq ilim-izertlew institutı sho`lkemlestirilip olar bioximiyanın` ha`r qıylı tarawları boyınsha shug`ıllanıp basladı.

Xalıq aralıq bioximler sho`lkemleri payda boldı. Bioximiya pa`ninen basqa pa`nler meen baylanıslı ma`selesine kelsek, ol «molekulyar» pa`nleri fizikalıq ximiya, molekulyar fizika metodlarınan paydalanadı ha`m usı ta`repinen bioximiyanın` o`zine molekulyar pa`n bolıp esaplanadı.

Biraq bioximiyanın` aqırında go`zleytug`ın tiykarg`ı wazıypaları biologiya tarawına tiyisli: bioximiya materiya ha`reketinin` ximiyalıq forması nızamların emes, al biologiyalıq forma nızamların uyrenedi. Ekinshi ta`repten, ta`biyattın` bioximikler ta`repinen ashılıp baratug`ın «molekulyar ashılıwları» biliminin` biologiyadan basqa tarawlarında ha`m sanaatta qollanılmaqta (molekulyar bionika, biotexnologiya). Bunday jag`daylarda bioximiya metod bolıp rol oynaydı, biologiya shen`berinen shetke shıg`atug`ın mashqalalar bolsa tekseriwler ha`m o`ndirisler predmeti boladı.

Bioximiyanın` biologiyalıq tekseriwlerinin` molekulyar da`rejeleri en` a`piwayı sistemalar (organizm molekulaları, molekulyar da`rejeleri) nen baslap jerdegi ha`dden tısqarı quramalı biologiyalıq sistemalarg`a (biosfera da`rejesi) shekem bolg`an ba`lentlik qatarın payda qılıwshı biologiyalıq sistemalarının` strukturalıq duzilis da`rejesinin` ko`rinisi.

Tiri organizmler sisteması duzilisin bir qansha a`piwayı bolg`an ha`r bir da`rejesi (tekseriw da`rejesinde) bir qansha quramalı da`rejelerinin` bir bo`limi. Molekulyar da`reje basqa biologiyalıq da`rejedegi sistemanın` quram bo`limi. Usılarg`a sa`ykes, molekula genetika, bioximiyalıq ekologiya sıyaqlı bo`limleri ajıraladı. Joqarı da`rejesi-biosfera da`rejesi-basqa barlıq da`rejelerdi o`zine jıynaydı.

O`zbekistanda X.Twraqulov, T.S. Saatov, A.İ.İmomaliev, N. N. Nazirov, Yu. S. Nosirov, J.X.Xamidov, A.P. İbrohimov, A.Qosimov, V.A.Blinov, A.Twychibaev, A.Zikiryaev, M.N.Valixonov, A.A.Abrarov, R.G.Sultanov, N.M. Xolmuxamedova, X.Raximov, D.N.Sohibov, S.N.Dolimova, P.Mirxamidova, M.Abdullaeva ha`m basqalar bioximiyanın` rawajlanıwına u`lken u`leslerin qostı. Yo.X. Twraqulovtın` ilimiy isleri “Qalqan ta`rizli bez patologiyasının` ayırım tu`rlerinde tireoid gormonlar bioximiyasına tiyisli”. Onın` izertlewleri “Zamanago`y biologiya, Meditsina, Bioximiya, Biofizika, Radiobiologiya ha`m Endikrinologiya” pa`nlerinin` orginal bag`darlarına bag`ıshlang`an. Qalqan ta`rizli bez keselliklerinde radioaktiv yod ja`rdeminde o`tkerilgen klinikalıq –bioximiyalıq ju`mısları ushın abıraylı ma`mleketlik sıylıqqa sazawar boldı. A.A.İmomalievtin` ilimiy isleri o`simlikler defoliatsiyası ha`m desokatsiyası, o`simliklerde miywe formalanıwı ha`m to`giliwi fiziologiyası, g`awashada o`nim toplanıwı, azıqlanıw protsessleri, paxta talshıg`ının` sıpatın arttırıw, paxtashılıqta defoliantlar, desokantlar, gerbitsentler, o`siwdi basqaratug`ın ximiyalıq zatlardı qollanıw ha`m teoriyalıq tiykarlaw ma`selelerine arnalg`an. O`zbekistannın` paxtashılıqtag`ı erisken ilimiy ha`m xojalıq jetiskenliklerin ko`p g`ana sırt ma`mleketlerine usıng`an. Beruniy atındag`ı O`zbekistan Ma`mleketlik sıylıg`ının` laueriyatı (1985). J.X.Xamidovtın` ilimiy isleri endokrin sisteması organlarının` nurlanıw keselligine arnalg`an. Onın` basshılıg`ında tireoid gormonlar iskerligin genetikalıq basqarıw mexanizmi islep shıg`arılg`an; radioaktiv nurlardın` kishkene dozada rawajlanıp atırg`an organizmde qalqan ta`rizli bez funktsiyasın asırıwı anıqlang`an. O`zbekistan Respublikası Oliy Ma`jlisi deputatı (1990—94). Beruniy atındag`ı O`zbekistan Ma`mleketlik sıylıg`ının` laureati (1992). T.S.Soatov membrana lipidleri bioximiyası, sondayaq liposomalardın` kletka menen o`z ara ta`sir mexanizmin anıqlag`an. Qalqan ta`rizli bez qu`ramınan yod saqlawshı tireoglobulin ha`m treoal`bumin belokların taza tu`rinde ajıratıp aldı, olardın` qu`ramı, fizikalıq-ximiyalıq qa`siyetlerin u`yrendi, bug`aq payda bolıwının` genetikalıq saz emeslikleri menen baylanıslılıg`ı haqqındag`ı gepotezanı alg`a su`rdi, organizmnin` insulinge sezgirligin anıqlaw usılın islep shıqtı. A.P.İbroximovtın` ilimiy isleri “g`awasha tu`rleri ha`m sortlarında belok ha`m nuklein kislotalar biosintezinin` molekulyar – genetikalıq qa`siyetleri, g`awashanın` vertitsilyoz vil`tke shıdamlılıg`ın arttırıwdın` teoriyalıq ma`selelerine bag`ıshlang`an”.

Bioximiyanın` tu`rli salaları boyınsha Tashkente ha`m basqa qalalarda o`tkerilip atırg`an du`n`ya ju`zi, GMA ma`mleketleri ha`m regionallıq a`hmiyetke iye bolg`an konferentsiya, simpoziumlar bug`an anıq da`lil boladı. O`zbekistan İlimler akademiyası qasındag`ı bir qatar ilimiy-tekseriw institutlarında bioximiya salasında iri izertlewler a`melge asırılmaqta. Bioximiyag`a tiyisli ilimiy bag`darlar tiykarınan gormonlar bioximiyası ha`m kletka metabolizmin basqarıw mexanizmin anıqlaw Orta Aziya jılanlarının` za`ha`rinin` qu`ramı ha`m ta`sirin u`yreniw organizmde lipidler almasıwı, toqıma fosfolipidlerinde liposoma preparatların tayarlap, meditsinada qollanılıwı sıyaqlılardı tu`sindiriwge qaratılg`an. Bul bag`darlar boyınsha gormonlardın` kletka ishine tasılıwının` retseptorlarının` ta`sir mexanizmi yadro membranası ha`m mitoxondriyalar menen qatnası bawır ha`m ju`rekte lipidler, belok zatlar almasıwına ta`siri tu`rli toqımalarodın` insulinge seziwshen`ligindegi parıqtın` molekulyar tiykarları qalqan ta`rizli bezde tireoglobulin sintezi onın` belok komponentleri DNK sı, genetikalıq jetispewshen`likleri muqiyatlı tekserildi ha`m tekserilmekte. Bioximiya institutında hayuanlar bioximiyası menen shug`ıllanadı, bul jalg`ız ilimiy oray bolıp, onda gormonlar bioximiyası, lipidler bioximiyası ha`m metabolizmnin` basqarılıwı, beloklar bioximiyası, kletka biologiyası, molekulyar biologiya ha`m genetika, biologiyalıq membranalar bioximiyası, radiatsion bioximiya, enzimologiya ha`m basqalar u`stinde izertlewler alıp barılmaqta. Respublikada tireoid gormonlar kletkalar da`rejeleniwin sa`ykes tu`rinde baqlaw, hayuanlar injeneriyası kletka iskerligin gormonal basqarıw organatrop liposomalar izertlewlerine tiyisli mektepler formalandı. Bioximiya salasındag`ı qılıng`an iri ilimiy komponentlerden biri organotrop liposomalardı jaratıw ha`m olardı insan organlarına tikkeley bag`darlaw usılı. En` eski ilim dargayı esaplang`an O`zbekistan Milliy Universitetinde ha`m basqa oqıw ju`rtlarında arnawlı bioximiya kafedraları bar bolıp, olarda bioximiyanın` jan`a bag`darları boyınsha qa`niygeler tayarlaw menen birge awıl xojalıg`ı ha`m sanaattın` ayırım tarmaqlarının` rawajlanıwına na`tiyjeli ta`sir ko`rsetetug`ın iri ilimiy-izertlew isleri de alıp barılmaqta.

Keyingi 40—50 jıl ishinde bioximiya salasında ulıwma ko`rilmegen jetiskenliklerge erisildi. DNK molekulasının` struktura du`zilisinin` anıqlang`anlıg`ı (Uotson-Krik modeli) ha`m sol tiykarda na`sillik belgilerdin` na`silden-na`silge o`tiwinin` sıpatlanıwı, belok, biosintezi mexanizminin` tu`sindirilip beriliwi, tiri organizmlerde energiya almasıwı mexanizminin` ashılıwı (xemiosmotik teoriya), ko`p g`ana beloklar, fermentler struktura du`zilisinin` anıqlanıwı ha`m genlerdin` jasalma jol menen sintez qılınıwı solardın` jıynag`ınan esaplanadı. Bul ashılıwlar biologiyanın` jan`a bag`darları — molekulyar biologiya, biotexnologiya ha`m gen injeneriyası pa`nlerinin` du`n`yag`a keliwine tiykar boldı. Bioximiya salasındag`ı ha`r bir ashılıw tirishilik uaqıyalarının` ma`nisin ja`nede teren`irek tu`sindiriwge imka`niyat beredi. Bunı bioximiyanın` rawajlanıw tariyxınan anıq ko`riwimiz mumkin.

Bioximiya o`z rawajlanıwında ha`zirgi da`wirge shekem eksperimental pa`n sıpatında ko`rinip kelmekte. Ba`rinen burın, bioximiya salasındag`ı ilimiy izertlew islerinin`, ta`jiriybelerinin` jen`isli bolıwı, da`slep, tuwırı tan`lap alıng`an ha`m sheber qollanılg`an usıllar menen anıqlanadı.

Biologiyalıq ximiyanın` metodları ha`m a`hmiyeti haqqında tu`sinik.

Bioximiyalıq izertlewlerde qollanılatug`ın usıllar uaqtı-uaqtı menen o`zgertirilip, jan`alanıp tu`rıladı. Bioximiyanın` teoriyalıq ha`m a`meliy ma`selelerdi sheshiwde ha`r qıylı usıllardan paydalanıladı. Bularg`a analitikalıq (fizikalıq, ximiyalıq ha`m fizika-ximiyalıq), fiziologiyalıq (ayırım organ yamasa olardan kesip alıng`an bo`limler, gomogenat ekstraktlar menen o`tkerilgen ta`jiriybeler), ha`m basqalardı ko`rsetiw mu`mkin. Sonın` menen birge bioximiyanın` tek o`zine ta`n bolg`an usılları da bar bolıp, olardan en` za`ru`rlisi fermentativ usıl esaplanadı.

Ximiya ha`m fizikanın` zamanago`y tekseriw usılları a`sirimizdin` 50-jıllarında formalang`an bolıp, nıshanlang`an atomlar, xromatografiya, elektroforez, spektrofotometriya, rentgenstruktura analizi, elektron mikroskopiya, zatlardı gravitatsion maydanda ul`tratsentrifuga ja`rdeminde ajıratıw ha`m basqalar biologiyalıq ha`diyselerge qollanıwı sebepli bioximiya pa`ninde, a`sirese, keyingi jıllarda ju`da` u`lken jen`islerge erisildi. Ko`rsetilgen usıllar ja`rdeminde kletkalar qu`ramalı du`zilgenligi (mikrokanallar toplamı, yadrodan baslanıp, geyde kletka diyualına shekem jetip barg`an endoplazmatik retikulum, ha`r qıylı funktsiya orınlawshı kletka kiritpeleri ha`m organoidlar) ha`m ha`r bir kletka organoidı arnawlı bioximiyalıq funktsiya orınlawı anıqlang`an.

Zatlardı analiz qılıw texnikasın ja`nede jetilistiriw qu`ramalı aralaspalardı bir-birinen ajıratıwg`a ha`m olardın ju`da` kem bolg`an mug`darın da anıqlawg`a mu`mkinshilik berdi. Bul bolsa ha`r qıylı makromolekulalardı quraytug`ın monomer birikpelerdin` kovalent strukturasın u`yreniwge tiykar boldı. Rentgenspruktura metodlarının` rawajlandırılıwı sebepli molekulyar awırlıg`ı onsha u`lken bolmag`an belok ha`m nuklein kislotalardın` u`shlemshi strukturası modelin jaratıwg`a sazawar bolındı.

Zatlardı avtomatlı a`spab-uskeneler ja`rdeminde anıqlaw usılları bioximiya pa`ninin` ja`nede tez templer menen rawajlanıwına na`tiyjeli ta`sir etpekte. Aminokislotalar, nuklein kislotalar qu`ramına kiretug`ın nukleotidlerdi avtomatlıq ra`wishte anıqlaytug`ın analizatorlar usılardın` qatarınan esaplanadı. Keyingi jıllarda avtomatlıq analizatorlar komp`yuter da`stu`rleri a`rdeminde tiri organizmlerdin` genomin u`yreniwde u`lken jen`islerge erisilmekte. Bul biologiyanın` jan`a bag`darı – bioinformatikanın` du`n`yag`a keliwine sebepshi boldı.

Beloklardın` fizikalıq ha`m ximiyalıq qa`siyetlerin: joqarı jabısqaqlıg`ı diffuziyag`a ha`m isiniwge uqıplılıg`ı, optikalıq aktivligi, elektr maydanında ha`reketshen`ligi, to`men osmatikalıq ha`m joqarı onkotikalıq basımg`a iye bolıw h.t. basqa tekseriledi. Bioximiyalıq izertlewlerde fizika-ximiyalıq metodlar ken` qollanılıp, olar paydalanatug`ın qa`siyetine baylanıslı to`mendegi toparlarg`a bo`linedi.

1. Analizlewdin` optikalıq: metodları:

Bul metodlar analizlenetug`ın zattın` optikalıq qa`siyetin paydalanıwg`a tiykarlang`an, og`an to`mendegiler kiredi:

A. Fotometrlik metodlar:

- Kolorimetriya ha`m spektrofotometriya-bul boyalg`an eritpelerdin` jaqtılıqtı jutıw sanınan tiykarlanıp anıqlaw;

-turbidimetriya-suspenziya bo`lekshelerinin` jaqtılıq sanın jutılıwına tiykarlanadı;

- nefelometriya- tarqalg`an suspenziya bo`lekshelerinin` jaqtılıq sanın o`lshewge tiykarlang`an;

Fotometrlik metod orınlanıw texnikası boyınsha sub`ektivlik ha`m ob`ektivlik (yamasa fotoeletrik) bolıp bo`linedi. Birinshi jag`dayda jaqtılıq intensivligi ko`z arqalı, ekinshide-fotoelement ja`rdeminde bahalanadı.

2. Refraktometrlik metod- izertleniwshi zattın` jaqtılıqtı sındırıw koeffitsentin o`lshewge tiykarlang`an.

3. Polyametrlik- metod- polyarizatsiyalang`an nurlanıwdın` quwıslıg`ınan aylanıwın o`lshewge tiykarlang`an.

4. Spektrlik -metod- izertlenetug`ın zattın` spektrlerin uyreniwge tiykarlang`an.

5. Lyuminetsentlik -metod- zatqa tusken nur energiyasının` shıg`arg`an, nurlanıw intensivligin o`lshewge tiykarlang`an.

B. Analizdin` elektroximiyalıq metodları.

Bul toparg`a izertlenetug`ın zattın` elektroximiyalıq qa`siyetlerin paydalanıw metodları kiredi.

1. Elektroanaliz-zattın` elektrodtag`ı ta`sirinde bo`linip shıg`ıwına tiykarlang`an metod.

2. Potentsiometrlik-metod- eritpe ha`m og`an jiberilgen elektrod arasındag`ı kelip ag`atug`ın potentsiyallardı o`lshewge tiykarlang`an.

3. Konduktometrlik-metod-eritpenin` elektr o`tkeriwshen`ligin o`lshewge tiykarlang`an

4. Polyarografiyalıq-metod, elektrodlardın` polyarizatsiyasın o`lshewge tiykarlang`an:

5. Termoelektrlik-metod- metaldın` ıssı ha`m suwıq kepserleniwi arasındag`ı, elektr qozg`alıwshı kushlerin anıqlawg`a tiykarlang`an.

V. Analizdin` basqa metodları:

İzertleniwshi zattın` basqada fizikalıq tiykarg`ı qa`siyetlerin anıqlawg`a tiykarlang`an, bir qatar metodlar bar. Bunday qa`siyetler: tıg`ızlıq, joqarı bet kerimi h.t. basqalar kiredi.

Zatlardın` ko`p qa`siyetleri olardı aralaspalardan ajıratıw ushın na`tiyjeli qollanıladı. Zatlardı ajıratıwdın` fizika-ximiyalıq analizlew metodları menen bir qatarda ken`nen qollanıladı.

Ajıratıwdın` fizika-ximiyalıq metodları: Ekstraktsiya, ionlıq almasıw, xromatografiya, dializ, elektroforez h.t basqa kiredi. Solardan en` za`rurlisi:

1.Ekstraktsiya. Bul metod, zatlardın` aralaspaytug`ın suyıqlıqta ha`r qıylı eriwi ha`m eriwshen`liktin` ha`tte bir qabattan ekinshi qabatqa ulken o`zgesheliktegi tolıq o`tiw qa`siyetine tiykarlang`an.

2.İonlıq almasıw. Metod anıqlang`an yamasa ajratılg`an ionlardın` arnawlı zatlar menen kationitler yamasa anionitler menen jutılıwı menen tamamlanadı.

3. Xromatografiya. Bul metod ajralıwshı komponentlerdin` ha`r qıylı sa`ykes keliwshi adsorbenler menen sorılıw qa`siyetlerine tiykarlang`an.

Xromatografiya metodlar

Rus botanigi M. S. Tsvet 1903-jılı o`zinin` «Adsorbtsiyalıq qubılıslardın` jan`a kategoriyaları ha`m olardı bioximiyalıq protsesslerde qollanıw» izertlewlerin baspadan shıg`arıw menen xromatografiya baslamasına tiykar saldı.

Bunda spektrdegi uqsas jaqtılıq nurı menen, quramalı pigmentlerdin` ha`r qıylı komponentleri absorbent bag`anasında bir-birinen nızamlı ajıraladı ha`m sanlıq anıqlawg`a qolaylı boladı. M. S. Tsvet bunday jaqtılandırılg`an preparatı xromatogramma dep, al og`an sa`ykes analiz metodın-Xromatografiyalıq metod dep ataladı.

Tsvettin` usıng`an metodı o`z zamanlasları ta`repinen birden qabıl etilmedi. Sol jılları adsorbtsiya tarawında N. D. Zelenskiy, N. A. Shilov, M.M. Dubinin, L. K. Lepin, K. V. Chmutov ha`m M. L. Chepelevskiylerdin` izertlew jumısları xromatografiyanın` rawajlanıwına topıraq tayarlaydı. 1931 jılı R. Kun, A. Vintershteyn ha`m E. Ledererler Tsvet metodı menen shiyki korotinnen Џ ha`m ª- korotindi alıp xromatografiya metodının` bahalılıg`ın ko`rsetip berdi.

M. S. Tsvet shiyshe tutikshede jaylasqan anıqlanıwshı eripte zattı ha`m hareketshen` fazananı adsorbent bag`anası arqalı o`tkeredi, sol sebepli onın` metodı kolonkalı xromatografiya atamasın aldı. 1938 jılı N. A. İzmaylov ha`m M. S. Shrayber Tsvet metodının` ko`rinisin o`zgertip, adsorbentin` juqa qabatı menen jabılg`an plastinka zatlardın` aralaspaların ajratıwdı o`tkerdi. Solay etip mikromug`dardag`ı zatlardı analiz qılıwshı juqa qabatlı xromatografiya kelip shıqtı.

1941 jılı Martin ha`m Sindj aralaspa zatlardı ajıratıwda zatlardı analizdin` bir-birine aralaspaytug`ın suyıqlıqlardın` ajıralıw koeffitsenti qollanıldı. Na`tiyjede ajıratıwshı xromatografiya-metodının` jan`a variantı usınıldı. Bunnan keyin ha`reketsiz suyıq fazanı alıp juriwshi sıpatında qag`az qollanıla basladı, ol beloklıq zatlardın` qurılısın uyreniwde za`rurli rol oynaydı.

1947j. T.B. Gapon, E. N. Gapon ha`m F. M. Shemyakin birinshi bolıp eritpe quramındag`ı ionlar menen sorbentlerdin` ionları arasındag`ı almasıw reaktsiyasın tusindirip, eritpedegi ionlar aralaspasın xromatografiyalıq ajralıwdı a`melge asıradı. Solaysha ja`ne bir ion almasıw xromatografiyası bag`darı ashıldı.

Bugingi kunde ion almasıw xromatografiyası en` za`rurli bag`dardag`ı metodlardın` biri. T.B. Gapon, E. N. Gaponlar 1948 j M.S. Tsvet ta`repinen burın aytılg`an ideya yag`nıy qıyın eriwshi sho`kpelerdegi eriwshi o`zesheliktegi tiykarındag`ı aralaspa zatlardın` xromotografiyalıq ajıralıw mumkinshiligin a`melge asıradı. Na`tiyjede sho`kpeli xromotografiya payda boldı.

1951 j. A.A. Juxovitskiy xızmetkerleri menen gazlar aralaspaların ajıratıw ushın bir waqıttın` o`zinde ha`reketshen` gaz fazasın qozg`altıp, sorbenetke ha`m uzınlıq boyınsha belgili gradeintke iye hareket etiwshi temperaturalı maydang`a ta`sir etip aralaspalardı ajıratıwdı usındı. Usınılg`an metod xromotermografiya atamasın aldı.

Xromotografiya rawajlanıwı A. Martin ha`m A. Djeymisler ha`reketshen` gaz ta`rizli ha`m ha`reketsiz fazası arasındag`ı aralaspa komponentlerin analizlewshi ajıralıwshı koeffitsientler o`zgesheligine tiykarlang`an son` ha`wij aldı. Xromotografiyanın` bull variantı ayrıqsha universal sezgir ha`m selektivli analiz metodı boldı.

1957 jılı M. Goley kapillyar tutikshe diywalının` ishki ta`repinen sorbent kirgiziw kapiyallyarlıq xromotografiyanı usındı. Bull variant ko`p kompleksli birikpelerdegi mikrosandı analizlewge mumkinshilik beredi.

60-jılları qatan` quwıslıqlardag`ı o`lshemlerge iye ionogenlik ha`m zaryadlanbag`an gellerdi sintezlewge mumkinshilik tuwdı. Bull zatlar aralaspaların olardın` geldi tesiw uqıplılıg`ın o`zgesheligine tiykarlang`an-gel xromotografiyasın islep shıg`ıwg`a mumkinshilik beredi. Bul metod ha`r qıylı molekulyarlıq massalardag`ı aralaspa zatlardı ajıratıwg`a mumkinshilik jarattı.

Biraqta bul variantlar bir-birinen sırtqı ko`rinisi boyınsha alıs bolsa da barlıg`ı da M. S. Tsvet qa`liplestirilgen ulıwma printsipke tiykarlang`an bolıp tabıladı. Sanaatlıq o`ndiris protsesslerinde qadag`alaw ushın fizikalıq-ximiyalıq metodlar analizi ulken a`hmiyetke iye. Bul metodlardı qollanıw protsesslerdi avtomat qadag`alaw ha`m avtomat basqarıw mumkinshiligin beredi. Avtomat qadag`alaw o`ndiristin` protsesslerin uzliksiz baqlaw ha`m na`tiyjelerin avtomat jazıp barıwdı ta`miyinleydi. Qadag`alaw priborları sıpatında ha`r qıylı avtomat analizatorlar qollanıladı. Qa`legen avtomatlıq analizatorlar to`mendegi tiykarg`ı bo`leklerden turadı: Qadag`alawshı blok-ıdısta, basqarıwshı protsessler rawajlanadı ha`m basqarıwshı papametrler o`zgerisi o`tedi. O`lshewli blokta-priborda, basqarıwshı parametrdin` anıqlawshı ma`nisi. Dizimge alıwshı blok ko`rsetiwshi yamasa avtomat jazıwshı bolıwı mumkin.

Dizimge alıwshı blok-belgili, aldın berilgen parametr ma`nisi menen, o`lshengen parametr ma`nisin salıstırıp, texnologiyalıq protsesslerden bir jwnli juritiwin ta`miyinleydi.

Orınlawshı mexanizm-basqarıwshı blok penen basqarıwshı parametr ma`nisine baylanıslı basqaradı. Orınlawshı mexanizm berilgen basqarıw boyınsha basqarıwshı zattı basqaradı. Berilgen basqarıw bolmasa onı orınlawshı mexanizm atqaradı.

O`lshew bloklarının` ha`reketi ha`r qıylı fizika-ximiyalıq ma`nislerdin` o`zgeriwine-elektr o`tkeriwshen`ligi, zattın` ren`i, ılaylanıwı, elektr qozıwshan`lıq kushleri h.t. basqa o`lshewge tiykarlang`an. Basqarıwshı ha`m dizimge alıwshı bloklardın` is ha`reketinde priborlar fotonlar o`lshew ushın, galvanometrler, shag`ılıstırıw ko`rsetkishin o`lshewshi priborlar ha`m basqalar qollanıladı.

Bloklar ha`m basqada joqarı molekulalı birliklerdin` ultratsentrofugalarda molekulalıq salmaqların anıqlawda sedimentatsiya tezligin tsentrofugalaw usıllar h.t.basqa da qollanıladı.

İzertlewdin` klassikalıq metodlarınan sanlıq ha`m sapalıq mug`dar analizlerin qollanıwda o`z kushlerin jog`altqan joq. Keyingi waqıtları en` ko`p qollanıwshı metodlar bull qag`azdag`ı elektroforez, ionlıq almasıw xromotografiyası nıshanlang`an atomlardı qollanıw, atomlıq-adsorbtsiyalıq, neytron aktivatsionlıq h.t. basqa ximiyalıq analizator apparaturaları menen priborlardı qollanıw metodları ken`nen en` jaymaqta.

1.4 Biologiyalıq ximiyanın` basqa biologiyalıq pa`nler arasında tu`tqan ornı ha`m onın` en` za`ru`rli uazıypaları menen tanısıw

Bioximiya, moddalar almasıwı jarayanı qag`ıydaların uyreniw, tiri organizmler o`mir faoliyatining mohiyatini tusindiriw ushın bir qatar pa`nlerdin`, yag`nıy organik, fizika ha`m kolloid ximiya, fiziologiya, biofizika, radeobiologiya, molekulyar biologiya ha`m de basqa pa`nlerdin` jetiskenliklerinen paydalanadı. Bull bolsa o`z na`wbetinde ulıwma biologiya muammolarini majmua rawishte hal qılıwg`a imkan beredi.

Bioximiya tek tiri organizmlerge ta`n bolg`an ulıwma biologik qag`ıydaların, moddalar almasıwın jaraenların uyrenip qalmay, ba`lkim a`meliy biologiyanın` ko`p g`ana tarmaqları rawajlanıwına da ulken ta`sir ko`rsetedi.

Shınıg`ıwlar ushın sorawlar

1. Bioximiya pa`ni neni uyretetug`ın pa`n ekenligin aytıp berin` ?

2. Pa`nnin` maqseti ha`m uazıypaları qanday ?

3. Pa`nnin` tarawlarına tu`sinikler berin`?

4. Pa`nnin` ha`zirgi ku`ndegi jan`a tarawların atap ko`setin` ?

5. Bioximiya pa`ninin` kelip shıg`ıw tariyxı ha`m rawajlanıwı haqqında nelerdi bilesiz?

6. Bioximiyanın` basqa pa`nler menen baylanısıwına mısallar keltirin`?

7. Bioximiyanı izertlew ha`m uyreniw metodları haqqında aytıp berin`?

Paydalanılg`an a`debiyatlar

1.Turakulov E. X. Bioximiya. T. Uzbekiston .1996. 4-8 b

2.Nikolaev A Ya. Biologik ximiya T. İbn Sino.1991. 5-95 b

3.Mamutov J. Bioximiya tiykarları N. Bilim .2003. 5 b

4.Kucherenko N. E. Bioximiya K «Vısha shkola» .1988. 6-12 str

5.Bioximiya pod. obsh. red. prof N.N. Yakovleva M. «Fizkul`tura i sport» 1964,3-8s

6.Abdullaeva. M. M. Bioximiya va molekulyar biologiya asoslari (Ma`ruzalar matni) T. UzMU 2000. 3 b

7.Zikiryaev A. Mirxamedova P. Biokimyo (maxsus sirtki bulim talabalari uchun lektsiyalar tuplami) T. TDPU 2002, 3 b

8.T urakulov E. X. Molekulyar biologiya T. Ukituvchi 1993, 3-b