1. Don va don mahsulotlarini saqlash tarixi Saqlash jarayonida donning xususiyatlarini boshqarish

3.Donning kimyoviy tarkibi va oziqaviy qiymati
Bug‘doy doni inson a'zolari uchun eng qimmatbaho ozuqadir. Yumshoq bug‘doy donining kimyoviy tarkibi va yuqori quvvatga egaligi bilan un tayyorlash va non mahsulotlari ishlab chiqarishda eng arzon xomashyo hisoblanadi. Bundan tashqari, bug‘doy donidan yorma olinib, yorma makaron va konditer sanoatida ishlatiladi. B ug‘doy donlaridagi oqsil moddalar kleykovinani ko‘p boiishiga 60 yordam beradi va u nonning g ‘ovakligini ta’minlaydi, bu esa inson or^anizmida tez hazm bo‘lishiga olib keladi. Bug‘doyda gliadin va glyutenin oqsillari mavjud. Bu oqsillar suvda bo‘kib, o ‘z massasiga nisbatan 20-30% suvni yutadi va kleykovina deb ataluvchi bog‘langan elastik massasini hosil qiladi. Kleykovinaning qayishqoq-elastik xossalari bug‘doy unidan yuqori sifatli non va makaron mahsulotlari tayyorlash imkonini beradi. B ug‘doy donining tarkibida uning naviga qarab 11 % dan 18-19 % gacha oqsil moddasi bo‘ladi. Nondagi oqsilning hazm bo‘lishi 95 % ni tashkil qiladi. Qattiq bug‘doy donidan olingan unda oqsil moddasi yumshoq bug‘doyga nisbattan ko‘p bo‘lib, kleylcovinasi esa qayishqoqdir. Bunday unlar makaron mahsulotlari uchun asosiy xomashyo hisoblanadi. Bu donlardan manniy yormasi hamda kraxmal olinadi. Bug‘doy kepagidan turli dorivorlar olinadi, shu bilan birgalikda chorvachilikda omuxta-yem uchun xomashyo hisoblanadi. B ug‘doy donining meva qobig‘i ostida urug‘ qobig‘i joylashgan. U yupqa va m o‘rt bo‘lib, don massasini 2-2,5% ni tashkil etadi. Meva va urug‘ qobiqlaming tarkibida oz miqdorda oqsil, qandlar va yog‘lar bo‘lib, asosiy qismini mineral moddalar va inson organizmida kam hazm bo‘ladigan sellyuloza, gemittsellyuloza kabi moddalami tashkil qiladi. Bundan tashqari, meva va urug‘ qobiqlari unning rangini qoraytiradi. Shuning uchun meva va urug‘ qobiqlari un ishlab chiqarish jarayonida ajratib olinadi. Donning asos tomonida joylashgan murtak tashqi tomonidan meva yoki urug‘ qavati bilan qoplangan. Murtakning massasi don massasining 2-3% ni tashkil qiladi. M urtak tarkibida: 33—39% oqsil, 25% qand, 12-15% yog‘, 2,2-2,6% sellyuloza va mineral moddalar mavjud. M urtak qismi esa vitaminlarga boy bo‘ladi. Donda suvning miqdori 14% atrofida, oqsillar - 11,6-12,5%, uglevodlar - 67,5-68,7% shu jumladan, kraxmal - 53,7-54,9%, sellyuloza - 2,3—3,4% yog‘lar 1,6-1,9%, mineral moddalar 1,7-1,8% dir. Aleyron qatlami endospermning tashqi qatlami bo‘lib, bir qator qalin devorli hujayralardan tuzilgan. Aleyron qatlamining tarkibida oqsillar, yog‘lar, qandlar, sellyuloza 61 va mineral moddalar boiadi. Aleyron qatlami don massasining 6-8% ni tashkil etadi. Bug‘doy donining ichki qismini to iiq endosperm egallaydi. Endosperm kraxmal va oqsil zarrachalari bilan to ig a n katta hujayralardan iborat. Endospermning ranggi oq yoki biroz sariqroq boiadi. Endosperm shaffof, unsimon yoki qisman shaffof boiishi mumkin. Endospernrning kimyoviy tarkibi donning qolgan barcha qismlarning tarkibidan farq qiladi. Uning tarkibi 78-82% kraxmal, 2% atrofida qand, 13-15% oqsillar, 0,3-0,5%) mineral moddalar, 0,5-0,6% yog‘, 0,1-0,15%) sellyulozadan iborat. Endosperm bug‘doy doni massasining 80-84% ni tashkil etadi. Bu qayta ishlash jarayonida bug‘doy donidan ko‘p miqdorda sifatli un olish imkonini beradi. Bug‘doy donining oqsil, uglevod va ferment kompleksi xossalari ham yuqori darajali ahamiyatga ega.

Har qanday mahsulotlami shu jumladan don va don mahsulotlarini kimyoviy tarkibi orqali baholanadi. Kimyoviy tarkibiga qarab xomashyoni qanday maqsadda ishlatilishi aniqlanadi. Barcha mahsulotlar kabi don va don mahsulotlarini tarkibi urug‘ ekish davridan tortib saqlash va qayta ishlash davrigacha doimiy nazoratda bo iad i. U rug‘lik don va mahsulotlami tarkibi noorganik va organik moddalardan iborat bo‘lib, noorganik modalar suv va mineral moddalardan tashkil topgan bo‘Isa, organik modalar esa azotli moddalar, uglevodlar, vitaminlar, fermentlar va boshqa birikmalardan tashkil topgan boMadi. Masalan: mineral moddalardan fosfor (R), magniy (Mg), kaliy (K), kalsiy (Sa), natriy (Na), temir (Fa), kremniy (Si), oltin gugurt (S), alyuminiy (Al), xlor (Cl) sezilarli darajada bo‘ladi. Marganets (Mn), rux (Zn), nikel (Ni), kobalt (Co) va boshqa elementlar ozroq miqdorda uchraydi. Yuqoridagi kimyoviy moddalar faqat tuzlar shaklida fosfor kislotasi (K ,N R 04, KN2R 0 4, SaN R 04 va h.k.) oltin gugurt, xlor kislotasi yoki har xil organik moddalar tarkibida bo‘ladi. 64 Mineral moddalaming tarkibi miqdoriga qarab uchga boiinadi: , -M ak ro ; - Mikro; - Ultromikro moddalarga bo'linadi. Makro elementlarga Ka, Ro, Ca, Mg, Cl, Fe, N1, S, Cr % miqdorda ko‘proq bo‘ladi (10'1, 10'2). Mikro elementlarga bariy, bor, brom, yod, kobalt, litiy, marganets, mis, mishyak, svinets, sink, ftor va boshqalar miqdori gramm va milligrammlarda ifodalanadi. (10'3, 10'5). Ultromikro elementlarga kadmiy, simob, seziy, selen, radiy, kumush va oltin miqdori millionning bir qismidan % hisobida ifodalanadi. Inson organizmi bir kunda 20-30 gramm mineral moddalami talab qiladi. Masalan: fosfor 1000 - 1500; k a ltsiy - 8 0 0 - 1000; k a liy -2 5 0 0 - 5000; natriy - 4000 - 6000; magniy - 300 - 500; kremniy - 1 0 - 20; te m ir- 1 2 -1 5 ; mis - 1,5 -2 ,0 ; yod - 0,1 - 0,2. Mg hisobida. Don va undan olinadigan mahsulotlar, xususan eng qimmat baho oziq-ovqat mahsulotlari hisoblanib, inson organizmi uchun kerakli bo‘lgan mineral moddalarni o ‘z ichiga oladi. Don tarkibidagi mineral moddalarni yuqori haroratda kuydirish yo‘li bilan aniqlanadi. Kuydirish, davlat standart talablariga muvofiq 600-1000°C haroratda olib boriladi. Donni oziqaviy qiymati. Inson iste'm ol qiladigan oziq moddalar turli kimyoviy elementlar: oqsil, yog‘, uglevodlar, vitaminlar va minerallardan tashkil topgan. Ular inson organizmi uchun energetik va biologik qimmatga ega. Oqsil moddalar yoki oqsillar (proteinlar - grekcha so‘zdan olingan b o iib , birinchi yoki muhim degan m a’noni anglatadi) yuqori molekulyar massaga ega b o iib (uning molekula massasi 5-10 mingdan 1 mln. gacha va undan oshiq), ular aminokislota qoldiqlaridan tuzilgan va tabiiy polimemi tashkil qiladi. Oqsillaming biologik vazifalari turlichadir. Ular inson organizmida katalitik (fermentlar), tartibga soluvchi (gormonlar), tuzuvchi 65 (kollagen, fibroin), harakatlantiruvchi (miozin), transportlovchi (gemoglobin, mnoglobin), himoyalovchi (immunoglobo‘linlar, interferon), zahira (kazein, albumin, gliadin, zein) va boshqa vazifalami bajaradi. Oqsil, asosan, inson organizmining o ‘sishi va faol harakatida muhim ahamiyatga ega. Oqsil moddasisiz hayot boiishi mumkin emas. Oqsil inson va hayvonlarorganizmini aminokislotalar bilan ta ’minlaydi. Oqsilning oziqaviy qiymati. G o‘sht, sut, baliq, don va don mahsulotlari, sabzavotlar tarkibi oqsilga boydir. Inson uchun zarur oqsil miqdori uning yoshi, jinsi, mehnat turiga bogiiq. S ogiom organizmda iste’mol qilingan va parchalangan oqsil miqdori teng b o iish i kerak. Oqsil moddasi almashinuvini baholash uchun azot balansi tushunchasi kiritilgan. Oqilona hayot kechiruvchi insonda azot muvozanati mavjud b o iib , u oziq-ovqat bilan qabul qilingan va sarflangan azot miqdoriga tengdir. Oqsilning biologik qiymati aminokislota tarkibi bilan tenglashib, ovqat hazm b o iish i da ferment bilan faol ishtirok etadi. Inson organizmida oqsil parchalanib, aminokislotalarga aylanadi, ularning bir qismi (almashtirib boiadiganlari) yangi aminokislotalar hosil boiishida ishtirok etadi. Parchalanish jarayonida qatnashmaydigan (almashtirib boim aydigan essensial) aminokislotalar esa inson organizmiga iste’mol qilingan ovqat bilan birga kiradi. Inson bir kecha-kunduzda turli oqsillardan 85 - 100 g iste’mol qilishi tavsiya etiladi. Fermentlar. Ferment yoki enzima (xamirturush tarkibidagi) murakkab biologik katalizatordir. Fermentlar oziq-ovqat sanoatida muhim ahamiyatga ega b o iib , turli texnologik jarayonlarning amalga oshishi va rivojlanishiga yordam beradi. Ayniqsa, non tayyorlash sanoatida fermentning roli katta. Fermentlar 10.000 dan 1.000.000 gacha molekulyar massaga ega. Ferment molekulasi faqat oqsil yoki tarkibida oqsil b o ig an moddalardan tuzilgan. Bugungi kunda 3000 dan ortiq fermentlar o‘rganilgan va ular 6 guruhga turkumlanadi.
Saprofit mikroorganizmlari va m og‘or zamburug‘larining hayot faoliyati uchun qulay muhit barcha o ‘simlik urug‘liklari va don uyumining orasi hisoblanadi. Shuning uchun don vazni va sifatini saqlab qolish maqsadida omborxonada mikroorganizmlaming faol rivojlanishini to ‘xtatish kerak. О ‘rganishlar natijasi shuni ko‘rsatdiki, don uyumini o ‘rtacha namligi va uning alohida komponentlari (asosiy don, aralashmalar va donlararo bo'shliqdagi havo) don uyumining xarorati, uning shamollatilish darajasi (aeratsiya), don uyumi da saprofit mikroorganizmlaming rivojlanishida asosiy k o ‘rsatkich hisoblanadi. Shu bilan birga ahamiyatli jihatlaridan biri 68 donlarning butunligi, donning qoplovchi to‘qimalarini holati, uning htt^otiy funksiyasi, shuningdek, aralashmalar tarkibi va miqdori ham sabab bo‘lishi mumkin. Don uyumini saqlashda mikrobiologik nuqtai nazardan olib qaraganda ahamiyatsiz bo‘lgan sharoitlar ham muvjud boiadi. Masalan, muhit reaksiyasi va yorugiik bunga misol boiadi. Odatdagi sifat ko‘rsatgichlariga ega boigan don muhit bilan doimiy reaksiyasiga ega(rh -5,6-6,4), ba’zi hollarda donni sifat ko‘rsatkichlari meyoridan o g ish i kuzatiladi buni sababi mikrooranizmlarning tasiridandir. Don uyumini namligi. Namlik mikroorganizmlar hayotida muhim ahamiyatga ega. Bu esa mikroorganizmlar hujayralari kimyoviy tarkibi bilan uzviy bogiiqdir. Mikroorganizm hujayralarida suv ko‘p miqdorda (80-90% ) boiadi. Oziqlanish mexanizmi faqat namlik yetarli boigandagina hujayra va muhit o ‘rtasidagi o ‘zaro almashinuvni yuzaga keltiradi. Muhit namligi yuqori b o isa, mikroorganizm tez va yaxshi rivojlanadi, ko‘payadi hamda hujayra va muhit o‘rtasida o ‘zaro moddalar almashinuvi jadal kechadi. Shuning uchun yuqori nam likkaegaboigan mahsulotlar tez buziladi. B uholat mikroorganizmlaming so‘ruvchanlik xususiyati bilan tushintiriladi. Mikroorganizmlar namlikni turli darajada talab etishiga qaramay, donda minimal namlik belgilangan. Bu chegara donning muvozanat namligi darajasida yoki undan 0,5-1,1% yuqori boiish i mumkin. Unutmaslik lozimki, mikroorganizmlar donda faqat erkin suv hosil boiganda rivojlanadi. Don va o ‘simlik urugiari orasida saprofit ko‘rinishdagi boigan mikroblar: kserofit, mezofit, va gidrofitlarni namlikka talabi yuqori. Havoning nisbiy namligi 90- 100% boiganda Gidrofit mikroorganizmlar rivojlanishi uchun eng maqbul muhit hisoblanadi. Kserofit havoning nisbiy namligi 70 - 95% boiganda yaxshi rivojlanadi. Mezofit oraliq mikroorganizmlar hisoblanib 80-90%) nisbiy namlikda juda tez rivojlanadi. Shunday qilib don uyumidagi namlikning ortish darajasi tufayli zam brugiar rivojlanishiga sharoyit yaratiladi. Amaliy tajribalar shuni ko‘rsatdiki don uyumidagi zam burugiarni rivojlanishiga 16% da, bakteriyalarning rivojlanishi esa 18% da sekinlashishi kuzatildi. 69 Don uyumining harorati.

Xulosa:
Xulosam shundan iboratki, don haqida o’zimga kerakli bilim ko’nikma ega bo’ldim. Assortiment, turlari, saqlash jaroyonlarini yoritib o’tganman. Donni qayta ishlash jarayonidan unni hosil qilamiz. Qishloq xo’jaligiga ro’li katta hisoblanadi. Inson extiyojlarini qondirish uchun katta ahamyat kasb etadi. Donda inson uchun kerak bo’lgan oqsil va fementlar mavjud. Donni ikki turi bor. Qattiq va yumshoq Sifatli unni olmoqchi bo’lsak yumshoq dondan foydalanamiz. Qattiq don saqlash sharoitlari uzoq vaqt davom etadi. Donnig fizik xossalari ya’ni sochiluvchan,o’z-o’zini saralash,issiqlik o’tkazuvchanligi yaxshi. Asosan donni qayta ishlash jarayoni maydalash yo’li bilan amalga oshiriladi.
Har qanday mahsulotlarni shu jumladan don va don mahsulotlarini kimyoviy tarkibi orqali baholanadi. Kimyoviy tarkibiga qarab xomashyoni qanday maqsadda ishlatilishi aniqlanadi. Barcha mahsulotlar kabi don va don mahsulotlarini tarkibi urug‘ ekish davridan tortib saqlash va qayta ishlash davrigacha doimiy nazoratda boladi. Urug‘lik don va mahsulotlari tarkibi noorganik va organik moddalardan iborat bo‘lib, noorganik modalar suv va mineral moddalardan tashkil topgan bo‘lsa, organik modalar esa azotli moddalar, uglevodlar, vitaminlar, fermentlar va boshqa birikmalardan tashkil topgan bo’ladi.
Donchilik va o'simlikshunoslik kursidan bizga ma’lumki, tashqi muhit omillari o‘simliklarni rivojlanishi va hosilning shakllanishiga ta’sir etadi. Shuni nazarda tutish lozimki, turli iqlim va tuproqlarga ekilgan urug‘lar turlicha rivojlanib, turli xil hosil berishi mumkin. Bunga mos holda ularning kimyoviy tarkibi, tuzilishi, to‘liqligi yirikligi va boshqa texnologik sifat ko'rsatkichlari har xil bo‘ladi. Don sifatiga o‘g‘itlash ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Mavsumiy iqlim sharoitlari ham don sifatiga keskin ta’sir ko‘rsatadi. Masalan yig‘im-terim oldidan va terim vaqtida namlik ko‘p bo‘lsa, yog‘ingarchilik m e’yoridan ortiq bo‘lsa donning namligi ortib ketadi va saqlanuvchanlik ko'rsatkichlari keskin tushib ketadi. Aksincha qurg‘oqchilik bo‘lsa don haddan tashqari qurib ketadi, yoki namlik yetishmasligidan donlar to‘liq yetilmay qoladi. Donning sifati zararkunanda va kasalliklar ta’sirida ham o'zgaradi. Ayniqsa zararkunandalar donning nonvoylik xususiyatini hamda sifatini keskin tushiradi. Kasallik va zararkunandalar ham sifatini va miqdorini pasaytirib yuboradi. Shuningdek don sifati va hosildorlikka begona o‘tlar ham katta la’sir ko'rsatadi. Begona o‘t bilan ifloslangan dalalarda don ekinlari yaxshi o'sib rivojlanmaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar:
1.Oziq-ovqat texnologiyasi asoslari .Vasiyev M.G
2.Adizov.R.T.Donni tozalash va maydalash texnologiyasi “Turon –Iqbol “ nashriyoti ,2006-184-b
3.Boboyev S.D Omixta yem ishlab chiqarish “ilm ziyo “2004-2006.
Internet veb saytlari
1.www.ekomik.com
2.www.wikibath.ru
3.www.flagma.ru.