1. Dunyodagi tuproq ifloslanishiga misollar. Tuproqning ifloslanishi muammosi va uni hal qilish usullari

1.Dunyodagi tuproq ifloslanishiga misollar. Tuproqning ifloslanishi muammosi va uni hal qilish usullari.
JSST xalqaro ekspertizasiga ko’ra, tuproqni ifloslantiruvchi moddalar har qanday kimyoviy komponentlar, biologik ishlab chiqarish chiqindilari, chiqindilari, shuningdek yashash muhiti uchun xarakterli bo’lmagan joyda, xarakterli bo’lmagan miqdorda to’plangan va patogen yoki atipik bo’lgan zararli biologik organizmlar hisoblanadi.
Tuproqni ifloslantiruvchi – bu inson tanasiga yoki unda yashovchi / o’sadigan boshqa organizmga u yoki bu tarzda salbiy ta’sir ko’rsatadigan har qanday kimyoviy yoki biologik moddadir. Tuproqning ifloslanishi nafaqat inson organizmida yoki boshqa tirik mavjudotda biologik jarayonlarning yomonlashishiga olib kelishini, balki atmosferaga va yer osti suvlarining sifatiga ham salbiy ta’sir ko’rsatishini hisobga olish muhimdir.
Tuproq ifloslanishining asosiy manbalari
Tuproq ifloslanishining bir nechta asosiy manbalari mavjud:
Tuproqning ifloslanish turlari va ularning xususiyatlari
Bugungi kunda ro’yxatga olingan va xavfli deb tan olingan barcha asosiy ifloslanish turlarini ikkita katta guruhga bo’lish mumkin:
Tuproqning biologik ifloslanishi. Ushbu guruhga inson va hayvonlarning biologik faoliyatining barcha chiqindilari, shuningdek, chirigan o’simliklar, zamburug’lar, bakteriyalar, viruslar, gelmintlar va boshqalar kiradi.
Kimyoviy ifloslantiruvchi moddalar. Bu guruhga tabiat uchun barcha begona va g’ayritabiiy moddalar va organizmlar kiradi, ular tuproqda katta miqdorda to’planishi bilan mutatsiyalar va buzilishlarni keltirib chiqaradi.
Kimyoviy ifloslantiruvchi moddalar, o’z navbatida, ikki xil:
Tuproqqa ataylab kiritilgan kimyoviy moddalar. Bularga asosan qishloq xo’jaligi mahsulotlari kiradi: o’simliklarning o’sishini stimulyatorlari, kimyoviy ombor o’g’itlari, pestitsidlar, turli xil tuproq parchalanuvchilari, tuproqni qayta qurish agentlari.
Tuproqqa beixtiyor kiritilgan kimyoviy moddalar. Ular asosan neftni qayta ishlash zavodlari, metallurgiya zavodlari, mashinasozlik va boshqalarning sanoat faoliyati davomida bug’lanish yoki parchalanish mahsulotlarining natijasidir.
Kelib chiqish manbasidan qat’i nazar, barcha tuproq ifloslantiruvchi moddalar tuproqning o‘ziga ham, bevosita inson organizmiga ham zararlidir, chunki ular er osti suvlariga singib, keyin atmosferaga bug‘lanadi. Atmosferadan kimyoviy moddalar kislotali yomg’ir sifatida tushadi, bu o’simliklar mutatsiyalariga va ko’plab kasalliklarning shakllanishiga olib keladi, ularning patogen ta’sirini ba’zan inson organizmiga bartaraf etib bo’lmaydi.Qishloq xo’jaligi
Agrar kompleks yerga juda halokatli ta’sir ko’rsatadi. O’simliklarni zararkunandalar va patogenlardan himoya qilish uchun odamlar pestitsidlardan foydalanadilar va ular ham tuproqni ifloslantiruvchi manbalardir. Zaharlangan moddalar bevosita oziq-ovqat zanjiriga kiradi va o’simliklar, hayvonlar va odamlarga salbiy ta’sir qiladi. Pestitsidlar va insektitsidlar nafaqat ekinlarni saqlab qoladi, balki ekotizimlarga katta zarar etkazadi. Ba’zi dorilar tarkibida simob mavjud.

O’g’itlar ham xavfsiz emas. Ushbu kimyoviy moddalar ekinlarning o’sishini rag’batlantirish uchun ishlatiladi. Biroq, ularning katta miqdori ham zararli bo’lishi mumkin. Gap shundaki, mineral o’g’itlar sun’iy bo’lib, ular tarkibida mikroelementlarning konsentrlangan dozasi mavjud. Bu nitratlar va nitritlar, shuningdek, boshqa ko’plab zararli birikmalarning shakllanishiga olib keladigan kimyoviy moddalarni haddan tashqari ishlatishdir.

Transport
Ichki yonuv dvigatellarining ishlashi natijasida uglevodorodlar va azot oksidlari ajralib chiqadi. Tuproqni qo’rg’oshin bilan ifloslantiruvchi manbalar avtomobillar va samolyotlar, aniqrog’i, ularning chiqindi gazlaridir. Bu element o’simliklarga kiradi va inson organizmlarida to’planadi. Modda xavflidir, chunki u odamni to’playdi va asta-sekin zaharlaydi. Avval charchoq, uyqusizlik bor. Keyingi bosqichlarda miya va markaziy asab tizimining shikastlanishi yuzaga keladi, bu esa o’limga olib kelishi mumkin.
2. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi bo‘yicha chiqindining 85 foizini qayta ishlash mumkin. Bizda-chi? Hali bu borada o‘z yechimini kutayotgan muammolar talaygina bo‘lib, chiqindilar atrof-muhit va inson salomatligiga jiddiy xavf solyapti. Bunday sharoitda uni qayta ishlash va utilizatsiyasi dolzarb bo‘lib bormoqda. So‘nggi yillarda respublikamizda yiliga ishlab chiqarish va iste’mol chiqindilarining hosil bo‘lish miqdori 100 million tonnani tashkil etadi. Texnik asosnomaga ko‘ra, viloyatdagi yig‘ilgan barcha turdagi (xavfli chiqindilardan tashqari) chiqindilardan ikkilamchi xom ashyo turlarini ajratib olish va saralash, saralab olingan ikkilamchi xom ashyolarni sotish ko‘zda tutilgan.

«Qirguli kommunal servis» mas’uliyati cheklangan jamiyati bugungi kunda Farg‘ona shahridagi 18 ta mahalla fuqarolar yig‘inidagi 60 ming 121 nafar aholining, shu bilan birga 400 dan ortiq yuridik tashkilotlarning maishiy chiqindilarini yig‘ishtirib, Satkak hududidagi «Farg‘ona markaziy chiqindixonasi»ga tashib bormoqda. Jamiyat bu poligondagi maishiy chiqindilarni qayta ishlab, ikkilamchi xom ashyolarni sotishni rejalashtirmoqda. Bu maqsadda Belorussiyaning «Sifaniya-Ekotexnika» korxonasi bilan chiqindilarni saralash liniyasini sotib olish bo‘yicha shartnoma imzolangan.

«Qirguli kommunal servis» MChJ Belorussiya Respublikasi tomonidan ChPTUP «Sifaniya-Ekotexnika» va Turkiya tomonidan «SEMAK Teknokoji Makine Ekipmanlar San.Ticaret A.S» kompaniyalari bilan hamkorlikda 2021-2025 yillarda Farg‘ona viloyatida yillik 73 ming tonna chiqindilarni yig‘ish va saralash bo‘yicha ishlarni amalga oshirish uchun jami 5 million AQSh dollari qiymatidagi qo‘shimcha loyiha ishlab chiqilgan.

Mazkur loyihani amalga oshirish uchun «Clean and technology group» MChJ shaklidagi qo‘shma korxonasi tashkil etilgan. Loyihani amalga oshirish 5 bosqichdan iborat bo‘lib, birinchi bosqichda uskunalarni sotib olish (500 ming AQSh dollar), ikkinchi bosqichda maxsus transport vositalarni sotib olish (1500 ming AQSh dollari), uchinchi bosqichda saralab olinadigan ikkilamchi xom ashyolarni qayta ishlash uskunalarini sotib olish (1500 ming AQSh dollari), to‘rtinchi va beshinchi bosqichlarda chiqindilardan muqobil energiya resurslarini olish stantsiyalarini barpo qilish (1500 ming AQSh dollari). Loyihani amalga oshirishda Farg‘ona tumani «Satkak» MFY hududidagi «Farg‘ona markaziy chiqindixonasi»da shahar va tumanlardan yig‘ilgan barcha turdagi (xavfli chiqindilardan tashqari) chiqindilar qayta ishlanadi.

3. Sunggi yillarda inson ta’sirining kuchayishi natijasida gazlar muvoza natining uzgarishi kuzatilmokda. ”. Atmosferadagi gazlar doimiy miqdori ning uzgarishi sayyoramiz uchun salbiy okibatlarga olib kelishi aniklangan.
Kimyo sanoati korxonalaridan atmosferaga turli xil gaz holatidagi birikmalar chiqariladi. Oltingugurt kislotasi ishlab chiqarilganda chiqindi gazlar bilan birga atmosferaga oltingugurtli birikmalar, azot oksidi, margimush birikmalari va zaharli chang chiqarib tashlanadi. Azot kislotasi ishlab chiqarilganda – azot oksidlari, ammiak va uglerod oksidi, xlor ishlab chiqarishda-xlor va tuz kislotasi, superfosfat ishlab chiqarishda xlor va tuz kislotasi, superfosfat ishlab chiqarishda – ftorli vodorod va kremniy-ftorli vodorod kislotasi. Tsellyuloza va qog’oz ishlab chiqarishda – oltingugurt dioksida, disulg’fid, vodorod sulg’fidi va uglerod sulg’fid chiqariladi.
Atmosferaga neftg’ sanoati korxonalari tomonidan ko’plab miqdorda zararli moddlar. Jumladan, oltingugurt va azot oksidlari uglerod oksidi, uglevodorodlar. Vodorod sulg’fid, merkaptanlar va tarkibida benz (a)piren mavjud bo’lgan yonmay qolgan qattiq charralar chiqarib tashlanadi.
TSement ishlab chiqarish pishish pechlaridan chang oltingugurt dioksidi chiqarilishi bilan bog’liq.
Oqsil kontsentratlari ishlab chiqarish korxonalari atmosferaga oksid-vitamin kontsentrantlari changlarini, furfurolni chiqarib tashlaydi.
Aholi yashaydigan punktlar atmosferasini issiqlik-energetika qurilmalari sezilarli ravishda, ayniqsa chang, oltingugurt va azot oksidlari bilan ifloslantiradi. Azotoksidlari chiqarib tashlanishining miqdori chiquvchi jihozning turi va yonish jarayonining rejimiga bog’liq va turfa yoqilg’i turlari ko’mir, mazut yoqilganda hosil bo’ladi, ularning miqdori yoqilg’idagi oltingugurt miqdori bilan belgilanadi. Energetika korxonalaridan oltingugurt angidrid chiqarilishi ulardai atmosferaga chiqarilayotgan moddalarning aksar qismini tashqil qiladi. Qattiq zarralarning chiqarib tashlanishi yoqilg’ining turi va sifatiga ham bog’liq. Avtotransport dvigatellarining chiqarib tashlanadigan gazlari komponentlarning uma murakkab aralashmasi bo’lib, 200 dan ortiq kimyoviy birikmalari va elementlar topilgan. Ulardap eng zararlilari uglerod oksidi (chiqarilmalarnish 0.5-10 foizi), azot oksidi (0.8 foizgacha), yoqilmay qolgan uglevodorodlar (0.2-3 foiz) dir. Eng ko’p miqdorda ifloslantiruvchi moddalar ayniqsa uglerod oksidi, uglevodorodlar, azot oksidlari va qo’rg’oshin benzinli karbyuratorli dvigatellardan chiqadi: dizelg’ dvigatellari chiqarilmalarida oltingugurt birikmalari, qurum ko’proq uchraydi, beiz(a)piren mavjud. Qo’rg’oshin (kislorodli birikmalar, karbonatlar, fosfatlar va boshqa ko’rinishda) transportning etillangan benzinda ishlaganida havoga chiqadi, bir yil davomida bitta avtomobilg’ o’rtacha 1 kg qo’rg’oshiini havoga chiqarib tashlaydi.
Atmosferani shuningdek, shahar transporti magistralda harakatlanishi tufayli ko’tariladigan chang ham ifloslantiradi. Bu chang tarkibida nafaqat qo’rg’oshin, balki avtomobilg’ shinalari yondirilishida ajralib chiquvchi kadmiy va mis zarrachalari ham bo’ladi.
Atmosferadagi og’ir metall zarrachalarini asosiy qismini aerozollar havoda muallaq uchib yuruvchi va suv bug’lari kondensatlarning yadrosi hisoblanuvchi qattiq zarrachalar, ularning o’lchamlari turlicha – bir necha mikrometrdan 0.1 mkm va undan kichik bo’lishi mumkin. 10 mkm dan yirikroq zarrachalar atmosferaga tushib qolsalar, tez orada yerga cho’kadi. Aerozollar tarkibidagi 80-90% zarrachalarning o’lchami 1 mkm atrofida bo’lgani uchun ular atmosferada 5 sutkachaga, eng mayda zarrachalar esa 3-4 haftagacha muallaq holatda bo’la oladi.
Atmosferaga tashlanadigan zarrachalar miqdor ko’rsatkichlari doimiy bo’lgan holatlarda havoning ifloslanish darajasi asosan zarrachalar uchishi yo’nalishi, uchishi va tarqalishining shartlari, aralashmalardagi fotokimyoviy o’zgarishlar va havoni ifloslantiruvchi ikkilamchi moddalarning paydo bo’lishini belgilab beruvchi quyosh radiatsiyasining intensivligi, aralashmalarni atmosferadan yuvilishiga sabab bo’lvchi yog’inlarning miqdori va davomiyligi kabi iqlimiy sharoitlarga bog’liq bo’ladi. Shuning uchun ham, atmosfera ifloslanganligini kamaytirish texnologik vositalar yordamida va iqlimiy sharoitlarni hisobga olgan holda amalga oshirilishi kerak.
4. Suv havzalaridagi suvlarning sifati bir qator jarayonlar ta’sirida shakllanadi: kimyoviy moddalarning oqindi suvlar bilan birga qo’shilib tushishi va chiqarilishi, qo’shilgan ifloslanishlarning harakatlanishi va aralashishi, kimyoviy, transformatsiya jarayonlarining kechishi va ifloslantiruvchi moddalar hamda tabiiy komponentlarning o’zaro ta’siri; suv obektlarida kechuvchi biokimyoviy, biologik, fizikaviy-kimyoviy va fizikaviy jarayonlar. Bu jarayonlarning barchasi suv ob’ektidagi gidrologik rejim, uning gidrodinamik va morfologik jihatlari bilan turli darajada bog’liq bo’ladi.
Suvlarga ko’rsatilayotgan ta’sirning intensivligiga bog’liq ravishda daryo yoki suv havzalarida ifloslanish zonalari va ifloslantiruvchi oqindilarning ta’sir qilish zonalari belgilanadi.
Ifloslantiruvchi moddalar qo’shilganidan keyin suv havzalaridagi biologik va biokimyoviy jarayonlar kechishiga salbiy ta’sir ko’rsatilsa, ifloslantiruvchi moddalarning konsentratsiyasi esa, sanitariya, baliqchilik xo’jaligi va boshqa ko’rsatkichlar bo’yicha belgilangan me’yorlardan oshib ketsa, daryo yoki suv havzasining ana shu qismi ifloslanish zonasi deyiladi. Ushbu zonadagi tuproq ham ifloslangan bo’ladi.
Suvlarning ifloslangan zonadan oqib tushishi yoki bevosita oqindi suvlari tashlanishi. Ekin ifloslantiruvchi moddalar konsentratsiyasi yuqori bo’lmagapi yoki ifloslanish jarayoni qisqa muddat davomida kechishi oqibatida biologik va biokimyoviy jarayonlarning tabiiy xususiyati saqlanib qoluvchi suv havzalari yoki ularning qismi ta’sir zonasi deyiladi. Ifloslantiruvchi moddalarning o’rtacha konsentratsiyasi me’yordan oshmaydi. Ekin nisbatan kuchli ifloslangan suv hajmlari ham mavjud bo’ladi. Suv sifatining eng asosiy omillari, bu daryolarning suv rejimi, ushbu rejimning vaqt va hudud bo’yicha o’zgarishi va ana shu o’zgarishlarga bog’liq bo’lgan yuza suvlarining kimyoviy tarkibidir. Ana shu omillar, o’z navbatida, suv ob’ektlaridagi biologik rejimga ham ta’sir ko’rsatadi.
Suv kam bo’ladigan davrda daryolardagi suv miqdori nafaqat xo’jalik maqsadlarida foydalaniladigan suv hajmining cheklanishini belgilaydi, balki daryolarga tashlanadigan oqindi suvlar, xatto shartli toza hisoblanuvchi oqindi suvlar miqdorini ham cheklaydi. Sanoat-xo’jalik maqsadlarda suvdan foydalanishda suv tarkibidagi biogen birikmalarning tutgan o’rni ahamiyatli hisoblanadi. Ularning miqdori suv organizmlarining faoliyatiga ta’sir ko’rsatadi. Bunda, asosan,nitritlar, nitratlar, umumiy temir, fosfatlar va kremniyga e’tibor qaratiladp. Nitritlarning mavjudligi suv ob’ekti oqindi suvlar bilan yaqinda ifloslanganligidan dalolat beradi. Ular azotning oraliq oksidlanishida hosil bo’lib, juda betakrorligi tufayli, tezda oksidlanib nitratlarga aylanadilar. Shuning uchun ham, ularning o’rtacha miqdori 0 dan 0.1mg/dm3 dan ortmaydi. Nitratlar miqdorining ko’payishi qishda, ayniqsa, suv toshqinlari sodir bo’lishidan avval kuzatiladi. Bu birikmalarning eng kam miqdori yozda, ular bilan oziqlanuvchi fitoplankton faoliyati intensivi bo’lgan pallada qayd etiladi.
Suvdagi nitratlarning miqdori, ular organik moddalar mineralizatsiyasining yakuniy mahsuloti bo’lgani sababli, ancha salmoqli bo’ladi (5mg/dm3)- Nitritlar ham fitoplanktonlar uchun ozuqa bo’lgani uchun yilning issiq fasllarida ularning miqdori keskin kamayadi, qishda esa, aksincha, nitratlar miqdori o’nlab, marotaba ko’payishi mumkin.
Bu kabi suvlarda siydik gidrolizi va oqsil chirishi natijasida ammoniy tuzlari hosil bo’ladi. Yuza suvlaridagi ammoniy azoti ammoniy ioni va dissotsiyalanmagan NX4OH molekulalari ko’rinishida uchraydi. Kimyo sanoatining koks kimyosi, slanest, yog’och kimyosi, anilin-bo’yoq korxonalaridan tushadigan oqindi suvlar tarkibida fenol bo’lishi kuzatiladi.
Fenol – benzolning bir yoki bir nechta gidroksil guruhlar bilan hosilasi. Fenollar ikkita guruhga bo’linadilar: bug’ bilan uchuvchan (fenol, krezollar, ksilenollar, gvayakol, timol) va uchmaydilar (rezorsin, pirokatexin, gidroxinon, pirogallol i boshqa kup atomli fenollar).
Suv ta’minoti, baliqchilik qoramollarni sug’orish maqsadida foydalaniladigan suv havzalarida fenol miqdori cheklangan bo’lishi kerak. Suv havzalariga tarkibida fenollar bo’lgan suvlarning tashlanishi tirik organizmlarga keskin salbiy ta’sir ko’rsatadi, sababi zaharli fenollar biogen elementlar va erigan gazlar (O2, SO2) rejimini ham sezilarli darajada o’zgartirib yuboradi.
5. Fanni o`qitishdan maqsad - chiqindilar turlari va manbalari to`g`risida umumiy tasavvurga ega bo`lish, yashash joylarida chiqindilarni yo`q qilish bo`yicha ekologik monitoringni amalga oshirish, urbanizatsiya va chiqindilar xosil bo`lishining oqibatlarini o`rganish, chiqindisiz va kam chiqindili texnologiyalarni joriy etish xaqida chuqur malumot berish, turli ifloslantiruvchi moddalar va ularning inson organizmiga salbiy tasiri, zararli asoratlari, ifloslantiruvchi manbalar va birikmalar xamda ularning butun dunyo iqlimiga, xayvonot va usimliklar dunyosiga tasirini, shuningdek bu ifloslanishni oldini olish yo`l-yo`riqlarini ushbu yo`nalishlar bo`yicha mos bilim, ko`nikma va malakani shakllantirishdap iborat.
Fanning vazifasi – talabalarga chiqindilarni yo`q qilishning xavfsiz usullarni izlash, maxsus ishlov berishni tapab qiladigan zararli moddalarni, chiqindilarni aniqlash, chiqindining tarkibi to`g`risida ishonchli malumot topish va bartaraf etish yo`llarini izlash, atrof muxitining uzgarishlarni angropogen omil tasirida O`rganish, atrof muxitning oqibatlarini prognozlash va baxolash, chiqindilarni yo`q qilish usullarini ishlab chikish va takomillashtirish, ekologik xavfeizlik, barkaror shaxar rivojlanishini taminlash uchun ekologik, ijtimoiy va boshqa chiqindilarni ishlatishni nazariy va amaliy baxolash, bashoratlash asoslari bilan tanishnsh va chiqindilarni qayta ishlash texnologiyalarni joriy etish, zaxarli tasir etish va xavfni aniqlash (miqdor va sifat munosabatlari), xavfli xolatlarni oldini olish, ekologik sistemalarni tiklash chora-tadbirlarini ishlab chiqish, ekologik omillar va tizimlar o`rtasidagi bog`lanish, biosferadagi insonning o`rni va genofondini saqlab qolish masalalari bilan tanishtirishdan iborat bo`ladi. “Chiqindishunoslik fani tabiiy fan bolgani holda, katta ijtimoiy ahamiyatga ega bolganligi sababli turli tabiiy va ijtimoiy fanlar bilan uzviy boglangan va turli mutaxassislar dunyoqarashini shakllantirishda muhim rol oynaydi. Shu sababli ushbu kursni muvaffaqiyatli ozlashtirish uchun talabalar bir qator tabiiy va ijtimoiy-gumanitar fanlarning asosiy qoida, qonun va tamoyillarini bilishlari lozim.”CHiqindishunoslik” fani oldiga quyidagi vazifalar turipti:
Atrof-muhitni barcha turdagi chiqindilardan muhofaza qilish 2017-yildan boshlab yangi tizimdagi ekologiyalashtirish tizimida tashkil etilmoqda va asbob-uskunalar bilan qayta jihozlayotgan davrga kirib bordi. Yaqin 3-5yil ichida chiqindilarni zararsizlantirish va qayta ishlashga to’liq o’tilishini rejasi amalga oshirilmoqda;
Qayta ishlovchi tarmoqlarda ishlab chiqilayotgan mahsulotlarni 5-10% ini chiqindilar tashkil qiladi, ammo metallurgiya sohasidagi chiqindilardan to’liq foydalanish uchun o’ziga mos keladigan texnologiya uskunalari yaratish talab etiladi, ammo kimyoviy usulda olinayotgan ko’plab mahsulotlarni qayta ishlash natijasida dehqonchilikda foydalanish 30% atrofida bo’lmoqda. Paxta, ipak qurti, chorvachilik shahar maishiy chiqindilaridan foydalanishni yo’lga qo’yish hozircha kam e’tibor berilmokda, ya’ni minglab tonna chiqindilar qayta ishlanmay ko’mib tashlanmoqda, ulardan ajralib chiqayotgan SO2 va SO kabi gazlar ozon qatlamiga salbiy ta’sir etmoqda, shuni hisobga olib ularni qayta ishlash zarurligi, mahalliy o’g’itlardan kompostlash orqali foydalanish ijobiy natija beradi.
Muhitni ko’proq ifloslantiruvchi sohalarga kimyo sanoati chiqindilari, kimyoviy reaktivlar va eng toza moddalar ishlab chiqarish, shundan azot, fosfor, karbofos, sohalari hamda yog’ochni qayta ishlash zig’irkanop-jun ishlab chiqish, jun va ipak ishlab chiqish kabilar ko’proq ulushlari bilan farq qiladi.