1. Elektrotexnika fani tarixining predmeti va strukturasi. Asosiy elektrik va energetik tushunchalar

1-Mavzu: Elektrotexnikaning xozirgi zamon fani va texnikasidagi hamda ishlab chiqarishdagi o’rni va axamiyati. Zamonaviy elektrotexnik qurilmalarni tavsifi, tarixi va rivojlanish kelajagi

Reja:
1. Elektrotexnika fani tarixining predmeti va strukturasi.
2. Asosiy elektrik va energetik tushunchalar.
3. Mamlakatimiz elektroenergetikasi xaqida ma’lumotlar.
Tayanch so’z va iboralar: Energiya, elektroenergetika, generator, gidrogenerator, turbogenerator, elektrostansiya, elektr liniyalari, elektr uzatish, elektr energiyasini ishlab chiqarish, elektr toki, magnit, magnit maydoni, elektron, zaryadlangan zarra, ion, elektr razryadi, atomning energetik xolati, elektr quvvati, buyuk portlash, galaktika, koinot, energiyaning saqlanishi, nuklon, termoyadro reaksiyalari, muqobil energiya, an’anaviy energetika, quyosh energiyasi, shamol energiyasi, geotermal energiya, bioenergiya, kimyoviy energiya.
Kirish
Insonlar qadim zamonlardan buyon elektr xodisalarini amalda ko’rib, uni o’rganib, xatto undan foydalanib kelgan, lekin to 19-asrning o’rtalarigacha elektr va magnit maydonlari aloxida o’rganib kelingan va aloxida xodisalar deb qaralgan. 1820 yilda Ersted elektr tokining magnit strelkasiga tasirini o’rgangandan so’ng elektr va magnit maydonlari yagona fizik xodisaning ikki tomoni ekanligi isbotlandi va elektr soxasida amaliy ishlar avj olib ketdi. 1831 yilda Faradey elektromagnitik induksiya xodisasini kashf etdi. SHu davrdan boshlab elektrotexnika taraqqiyotida yangi, tezkor suratlar bilan rivojlanish bosqichi boshlandi.
Faradeyning elektromagnitik induksiya qonuni asosida Maksvell o’zining mashxur elektromagnitik maydon nazariyasini yaratdi, Gers elektromagnitik to’lqinlarni amalda o’rganishga asos soldi. Ana shu tariqa 19-asrda sanoat elektrotexnikasi paydo bo’la boshladi. Elektr energiyasidan eng avval yoritish (yoyli lampalar) va telegrafda foydalanildi, so’ngra cho’g’lanma tolali lampalar, elektr generatorlari, dvigatellari paydo bo’ldi. SHu davrdan boshlab elektr energiyasi jamiyat xayotiga chuqur kirib bordi va elektr ta’minoti xayotiy extiyojga aylandi.
19 - asrning 80- yillarida o’zgaruvchan tok generatorining, ayniqsa mashxur rus injeneri M. O. Dolivo-Dobrovolskiy tomonidan uch fazali tok ishlab chiqarishning ixtiro qilinishi elektrotexnika taraqqiyoti va uning jamiyat xayotiga kirib borishida yana bir yangi bosqichni boshlab berdi. SHundan so’ng barcha davlarlarda intensiv ravishda elektrlashtirish ishlari avj olib ketdi. Elektrostansiyalar qurilishi, uning quvvatini oshirish jadal rivojlanib bordi. Agar 19-asrning oxirida eng katta issiqlik elektrostansiyalarining quvvati 50 MVt bo’lgan bo’lsa, 20-asrning 40-yillarida ularning quvvati 250 MVt gacha etdi, 60-yillarda esa 600 MVt gacha ortdi, xozirgi kunda esa o’nlab GVt ni tashkil qiladi.
Elektrostansiyalarning quvvati ularda o’rnatilgan yakka generatorlar quvvati bilan aniqlanadi, agar 20-asrning boshlaridagi dastlabki gidrogeneratorlarning (gidroelektr stansiyalari uchun mo’ljallangan generatorlar) quvvati 2 MVt bo’lgan bo’lsa, xozirgi kunda energetika tizimlarida 800 MVt va undan ortiq quvvatli gidrogeneratorlar, 1200MVt quvvatli turbogeneratorlar (issiqlik elektr stansiyalari uchun mo’ljallangan generator) ishlab turibdi.
Mamlakatni elektr energiyasi bilan taminlash xamma zamonlarda va xamma davlatlarda xam eng dolzarb masala xisoblangan. Bugungi kunda, sir emaski, sanoat taraqqiyoti va axolining turmush darajasi elektroenergetika taraqqiyoti bilan bog’liq.
Shunday qilib, elektrotexnikaning taraqiyot bosqichlariga nazar solsak, uning rivojlanishi xayotiy extiyojlardan kelib chiqishini ko’ramiz. Ayniqsa, bugungi, texnikaning intensiv taraqqiyoti davrida jamiyat taraqqiyoti va xayotiy extiyojlar elektroenergerika oldiga yangi talablar qo’ymoqda. Bular elektr energiyasiga bo’lgan extiyojning tinimsiz ortishi, elektr energiya ta’minotining sifat darajasiga bo’lgan talablar (uzluksizligi, kuchlanishning me’rda bo’lishi), uning narxi, ekologik va xavfsizlik va xokazo boshqa talablardir.

1.