1. Entomologiya fànining rivîjlànish tàrixi

20 hashorotlar biologiyasi Barcha tirik mavjudot kabi hasharotlar ham o‘sib va rivojlanib, atrof-muhitdan oziqlanib, yuqori mujassamlangan mexanik, fizik va kimyoviy sistemani tashkil etadi. Ularning hayot sikli tuxumdan rivojlanib voyaga yetishdan va yetuk yoshdagi imagolar hosil bo‘lishidan iborat bo‘ladi. Organizmning tuxum ichida rivojlanishi embrional, tuxumdan chiqqandan keyingi rivojlanishi postembrional rivojlanish deb ataladi. Tuxumdan chiqqandan keyingi morfologik o‘zgarishlar metamorfoz deyiladi. Hasharotlarning tuxumi. Ular tuxumining tashqi tomoni taram-taram qobirg‘ali, har xil shaklda, xilma-xil rangda bo‘lib, tashqi po‘sti xorion, ostki po‘sti sariqlik po‘sti deyiladi. Metamorfoz. Hasharotlar tuxumdan chiqqandan keyin bir qancha o‘zgarishlarga uchraydi, postembrional rivojlanishiga qarab yarim o‘zgaruvchan va to‘la o‘zgaruvchanga bo‘linadi. Hasharotlarning tuxumlik, lichinkalik va imagolik bosqichlarini o‘tashi chala o‘zgaruvchanlik (hemimetamophosi) deyiladi. Bunday hasharotlarning lichinkasi tashqi ko‘rinishidan, ya’ni ko‘zi murakkabligi, og‘iz organlari va rivojlanmagan qanotlari borligi bilan katta yoshdagi bosqichiga o‘xshaydi. Ularning lichinkasi erkin hayot kechirib, katta yoshdagilar bilan birga oziqlanadi va yashaydi. Ular ba’zan imagosimon lichinkalar deb ham ataladi. Lichinkasining og‘iz apparati tuzilgan bo‘lsa ham ularning mumkin.


21 hashorotlar sistematikasi Hasharotlarning hozirgi mavjud tasnifi ancha to‘liq ishlab chiqilgan. Hasharotlar to‘liq o‘zgarishli (Holometabola) va to‘liqsiz (Hemimetabola) o‘zgarishli hasharotlar guruhiga bo‘linadi. Qanotsiz guruh hasharotlarning bir qismi (poduralar, qildumlilar va boshqalar) boshlang‘ich qanotsiz (Apterygotatuban hasharotlar deb hisoblanadi. Ular mustaqil kenja sinf deb qaraladi. Ikkinchi qism qanotsizlar (bitlar, parxorlar) aslida qanotli bo‘lib, so‘ngra hayot kechirish tarziga ko‘ra qanotlari reduksiyalanib ketgan, shunga ko‘ra Pterygota qatoriga kiritiladi. Keyingi yillarda olib borilgan tadqiqotlarga ko‘ra, boshlang‘ich qanotsiz hasharotlar sinfi yaqin avlodlar emasligi aniqlandi. Umuman, hasharotlar tasnifini quyidagicha tasavvur qilish mumkin: Tuban yoki boshlang‘ich qanotsizlar kenja sinfi – Apterygota. Entognatlilar infra sinfi – Entognatha. Proturalar yoki burtsizlar turkumi – Protura. Poduralar yoki oqdumlar turkumi – Podura. Dipluralar yoki qo‘sh dumlilar turkumi – Diplura. Tizanursimonlar infrasinfi – Thysanurata. Tizanturlar yoki qil dumlilar turkumi – Thysanura. Yuksak taraqqiy etganlar yoki qanotlilar kenja sinfi – Pterygota. To‘liqsiz o‘zgarishlilar bo‘limi. Eoreneroidlar bosh turkumi – Ephemeroidea. Kunliklar turkumi – Ephemerioptera. Odnatoidlar bosh turkumi – Odonotoidea. Ninachilar turkumi – Odonatoptera. Ortopteroidlar bosh turkumi – Orthopteroidea. Suvaraklar turkumi – Blattoptera. Beshiktervatsimonlar turkumi – Manteoptera. Termitlar turkumi – Isoptera. Bahorikorlar turkumi – Plecoptera. Embiylar turkumi – Embioptera. Grilloblattidlar turkumi – Grylloblattida. Cho‘psimonlar turkumi – Phasmatoptera. To‘g‘riqanotlilar turkumi – Orthoptera. Gemimeridlar turkumi – Hemimerida. Teriqanotlilar turkumi – Dermaptera. Zorapteralar turkumi – Zoraptera. Gemitteroidlar bosh turkumi – Hemipteroidea. Pichanxo‘rlar turkumi – Psecoptera.