1. Estetika fanining obekti va falsafiy mohiyati. Estetikaning kategoriyalari


Go‘zallik - nafosat falsafasining markaziy kategoriyasi


Download 139 Kb.
bet5/16
Sana16.11.2023
Hajmi139 Kb.
#1782004
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   16
Bog'liq
1. Estetika fanining obekti va falsafiy mohiyati. Estetikaning k

Go‘zallik - nafosat falsafasining markaziy kategoriyasi
Har bir fan o‘z maqomiga ko‘ra muayyan tadqiqot faoliyat sohasi bo‘lib, bu faoliyat tabiat, jamiyat va tafakkur haqida yangi bilimlar hosil qilishga qonun va kategoriyalar asosida olamni yangidan idrok etishga qaratilgan bo‘ladi. Ma’lumki, dialektikaning biror-bir kategoriyasini voqelikdan ayri holda tasavvur etib bo‘lmaydi. CHunki, bu kate­goriyalar (yaxlitlik, qism, zaruriyat, tasodif, mohiyat, sifat va h.k) insonni o‘rab turgan olamda sodir bo‘ladigan voqea-hodisalar haqida aniq xulosalar chiqarishga, ularni to‘g‘ri tahlil etishga ko‘mak beradi. Nafosat falsafasi ham o‘zining qonun va kategoriyalariga ega. Nafosat falsafasi kategoriyalari (go‘zallik, hu­nuklik, ulug‘vorlik, tubanlik, fojiaviylik, kulgililik va h.k.) inson va tabiat, inson va jamiyat, inson va ijtimoiy borliq bilan doimo hamkorlikda vujudga keladi.
«Go‘zallik»ning tugal ilmiy ta’rifi haqida biror-bir qat’iy fikr mavjud emas. Biroq, go‘zallikning idrok etilishi, tabiatda namoyon bo‘lishi, san’atda aks etishi hamda uning jamiyat rivojiga ta’siri haqida bildirilgan fikrlar, ilgari surilgan g‘oyalar, yaratilgan ta’limotlar o‘zining salmog‘i bilan ahamiyatlidir. Inson va uning ruhiy-jismoniy, axloqiy-estetik faoliyati, tabiat va undagi hodisalar, jamiyat va unda ro‘y berayotgan ijtimoiy-ma’naviy, siyosiy-iqtisodiy jarayonlar go‘zallikka yondoshuvning tarixan tarkib topgan asosiy obektlaridir.
Odatda, go‘zallik ikki omil asosida yuzaga keladi. Bular: inson tafakkuri va mehnatining mahsuli natijasida yaratiladigan go‘zallik; inson tafakkuridan tashqarida, insonga bog‘liq bo‘lmagan xolda yuzaga keladigan go‘zallik. Birinchisida aql, ruh va xissiyot ustuvor bo‘lsa, ikkinchisida makon va zamon salmoqli o‘rinni egallaydi.
Islom olamida «Hujjat ul-Islom» nomi bilan mashhur Abu Homid Muhammad al-G‘azzoliy esa go‘zallikka manfaatsiz munosabatni yoqlaydi va uni muhabbat tushunchasi orqali izohlaydi: «Botiniy aql ko‘rinib turguvchi aqldan kuchliroqdir, qalb esa bilishga nisbatan ustundir. Aql bilan anglanadigan go‘­zallik ko‘z bilan ko‘riladigan go‘zallikdan ustuvorroqdir»,4-de­gan qarash bilan izohlashga harakat qiladi. Imom G‘azzoliy ilgari surgan go‘zallikning nisbiyligi va go‘zallikka nisbatan manfaatsiz munosabat nazariyasi keyinchalik Ovro‘pa nafosatshunosligida ko‘zga ko‘ringan mutafakkirlar qarashlarining shakllanishiga turtki berdi. Faylasuf-olim Abdulla SHer bu borada «CHunonchi, Immanuil Kant nafosat tuyg‘usini manfaatsiz, beg‘araz, faqat predmetga sof muhabbat bilan munosabatda bo‘lish tufayli yuzaga kelgan tuyg‘u deb ataydi. Go‘zallikning nisbiyligi borasida ham Kant G‘azzoliy tutgan yo‘ldan boradi» degan fikrni ta’kidlagan edi.5
Imom G‘azzoliyning fikriga kengroq nazar tashlaydigan bo‘lsak, insonning Qalbi go‘zallikni idrok etishda eng muhim ahamiyat kasb etadigan «hudud» ekanligi oydinlashadi. Go‘zallikni Qalb orqali anglanishi Abu Nasr Forobiy, Umar Hayyom, Ibn Sino, Alisher Navoiy kabi Musulmon SHarqi mutafakkirlarining estetik qarashlarida salmoqli o‘rinni egallaydi.
Go‘zallik o‘z-o‘zidan yuzaga keladigan tushuncha emasligini yuqoridagi fikrlar isbotlab turibdi.
Go‘zallikning namoyon bo‘lishi va xis etishda shartli ravishda quyidagi go‘zallik unsurlarini ko‘rsatish mumkin: me’yor, maqsadga muvofiqlik, tartiblilik, uyg‘unlik, hamoxanglik, moslik, yaxlitlik, birlik, mutanosiblik, tenglik. Mazkur tushunchalar narsa-hodisalarda bevosita yoki bilvosita ishtirok etadi. Masalan, bahor faslining go‘zalligi tabiatning uyg‘onishi, ko‘klamning yuz ochishi bilan belgilansada, undagi muhim unsur moslik tushunchasi bilan, ya’ni faslning inson manfaati va ehtiyojiga mosligi - kunlarning isishi, atrofga yoqimli xidlarning taralishi, bahoriy gullarning unib chiqishi va hokazolar bilan ifodalanadi. Qish ham qahraton sovug‘i, oppoq qori bilan o‘ziga xos go‘zal fasl, biroq uning sovug‘i va qori bahorning go‘zalligiga zarar etkazadi.
Go‘zallik sifatlari tug‘yoniylik, maftunkorlik, foydalilik, mo‘‘jizaviylik singari tushunchalar orqali izohlanadi. Go‘zallikning xususiyatlari esa qulaylik, manfaatdorlik, yoqimlilik, chiroylilik tushunchalari bilan belgilanadi. Unsurlar, sifatlar va xususiyatlar uyg‘un bo‘lgan narsa-hodisalargina chinakam go‘zallikni aks ettirishi mumkin. Zero, chiroyli narsaning sifati bizning manfaatimiz uchun hamoxang bo‘lmasa yoki bizning maqsadlarimizga mos kelmasa u har qancha maftunkor bo‘lmasin go‘zallik sifatida baxolanmaydi.
SHu o‘rinda go‘zallik tushunchasi «chiroyli», «ko‘rkam», «nafis», «jozibador», «maftunkor», «latofatli» kabi tushunchalarga nisbatan kengqamrovli va ustuvor ekanligini alohida ta’kidlash joiz. Ayniqsa, go‘zallik bilan kundalik turmushimizda tez-tez tilga olinadigan «chiroylilik» tushunchasi orasida muayyan tafovutlar mavjud.
CHiroylilik - narsalarning tashqi ko‘rinishini, holatini, bajarilgan ish yoki qilingan ha­rakatdagi o‘zaro hamohanglikni ifodalovchi tushuncha. CHi­roylilik insonlarda yoqimli taassurot qoldiradi, ammo ayni bir paytda o‘sha chiroyli bo‘lgan narsa-hodisa yoqimsiz holatlarni ham vujudga keltiradi. Masalan, «Bangidevona» o‘simligining guli oppoq, chiroyli bo‘ladi. Ammo, gulining hidi yoqimsiz, tanasidan sassiq xid chiqadi. SHu ma’noda aytishimiz mumkinki, chiroylilik narsa-hodisaning yoki shakl yoki mazmunidagi xususiyatni aks ettirishi bilan kishida yoqimli taassurot qoldiradi. SHuning uchun ham narsa-hodisalarning faqat shakl (tashqi) yoki faqat mazmun (ichki) mohiyatiga qarab unga go‘zallik iborasini ishlatish o‘rinli emas. Zero, go‘zallik narsa-hodisalarning faqat bir tomoninigina aks ettirmaydi, aksincha u mazmun bilan shaklning uyg‘unligi, mosligi, hamoxangligi, maqsadga muvofiqligi asosida shakllanadi. SHu ma’noda go‘zallik ham obektiv ham subektiv xususiyatga ega. Tabiat go‘zalligi obekt (inson) va subekt (o‘simlik va hayvonot dunyosi)ning tartibi va uyg‘unligiga asoslanadi. Uyg‘unlik va tartibning buzilishi esa tabiat va inson uchun zararli oqibatlarga olib kelishini bugungi kundagi ekologik muammolar orqali ko‘rishimiz mumkin...
SHaxsning ijtimoiy jarayonlar bilan bo‘ladigan munosabatlarida go‘zallik nisbiylik xususiyatiga ega bo‘ladi. Bu xolat ayniqsa, go‘zallikning moddiy va ma’naviy qadriyatlar tizimidagi o‘rnida yaqqol ko‘zga tashlanadi. CHunki, go‘zallikning har qanday taxlili shaxs va jamiyat munosabatlari bilan muqoyasa qilingandagina uning ijtimoiy-ma’naviy xususiyatlari yanada oydinlashadi. SHu bois go‘zallikning ma’naviy va moddiy qadriyatlar tizimidagi o‘rniga e’tibor qaratish maqsadga muvofiq.

Download 139 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   16




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling