1. Falsafiy dunyoqarashning o'z-o'zini anglashdagi ro'li

---

1.Falsafiy dunyoqarashning o'z-o'zini anglashdagi ro'li
Agar
falsafa
so‘zining kelib chiqishi (etimologiyasi)ga e'tibor bersak, uning
yunon tilidagi tarjimasi «donolikni sevaman» ma'nosini anglatadi.
Diogen Laertskiy
(eramiz II asri oxiri - III asr boshlari) so‘zlariga qaraganda,
o‘zini birinchi marta faylasuf deb atagan kishi – yunon mutafakkiri va olimi
Pifagor
dir. Faylasuflarning qanday ekanliklariga ta'rif berib, u shunday
degan: «Hayot o‘yinga o‘xshaydi: ba'zilar unga musobaqalashgani kelsa,
ayrimlar savdolashgani, eng baxtlilari esa tomosha qilgani keladilar;
hayotda ham xuddi shunday, ba'zilar qullar kabi shuhrat va boylikka o‘ch
bo‘lib dunyoga keladi, vaholanki faylasuflar -
faqat haqiqat uchun keladi
»
1
.
Bugungi kunda haqiqatni izlash faqat falsafagina taalluqli degan fikrga
qo‘shilib bo‘lmaydi. Faylasuf bo‘lmasdan ham fizika, tibbiyot, badiiy ijodda
yoki kundalik hayotda bilim va haqiqatga intilish mumkin. Biroq haqiqatni
ongli izlash aynan falsafadan boshlangan.
«
Falsafa nima degani?
» savolga javob izlash oson emas. Har birimiz u yoki
bu matn, yo nutq falsafiy yohud falsafiy emasligini ichki sezgi bilan his
etamiz. Ammo falsafaga qat'iy ilmiy ta'rif berish juda mushkul. Bunga urinib
ko‘rishning o‘zi kifoya. Falsafaga tegishli bo‘lmagan narsani aniqlash
osonroq. Masalan, falsafa DNK tuzilishini aniqlash bilan shug‘ullanmaydi,
differensial tenglamalarni yechmaydi, kimyoviy reaksiyalarni o‘rganmaydi,
yer qobig‘i harakatini tadqiq etmaydi va hokazolar.
Agar fanlar, aytaylik, botanika yoki lingvistika ta'riflarini oladigan bo‘lsak,
ulardagi mavjud farq, odatda, mashg‘ulotning asl mohiyatiga daxl qilmaydi.
Hyech bir botanik mutaxassisligi fanining mavzusi - o‘simlik olami
ekanligiga e'tiroz bildirmaydi. Har qanday lingvist o‘z fanining mavzusi - til
ekanligini tasdiqlaydi. Falsafada esa boshqacharoq. Bir faylasufning ta'rifi
boshqasinikidan farq qilishi mumkin. Falsafaning ta'rifi shu qadar ko‘p va
turli-tumanki, ko‘pchilikda «O‘zi bir fan to‘g‘risida gap ketyaptimikin yoki

---

yo‘qmi?»
2
degan savol tug‘ilishi mumkin.
Ba'zi falsafiy tizimlarda falsafa oliy bosh ibtido yoki birinchi sabab
to‘g‘risidagi fan deb ta'riflanadi. Masalan, qadimgi yunon faylasufi
Arastu
ta'limotida, u «barcha mavjudotning ibtidosi va sabablari to‘g‘risidagi fan»
deyilgan bo‘lsa, o‘rta osiyolik mutafakkir
Abu Ali Ibn Sino
falsafani «mutlaq
borliq to‘g‘risidagi oliy fan» deb ta'riflagan. Boshqa yo‘nalishlarda
falsafaning bosh sababi birinchi ibtidolarni bilish ekanligi umuman rad
etiladi, masalan, o‘rta asr ilohiyotchisi
al-G‘azzoliy
o‘zining «Faylasuflarni
rad etish» nomli maxsus asarini shu mavzuga bag‘ishlagan.
Ba'zi ta'limotlarda falsafa «to‘g‘ri fikrlash orqali erishilgan bilim» (
T.Gobbs
),
umuman, «fanlarni ko‘rib muhokama qiluvchi» (G.V. Xegel) deb keng
tasavvur qilinsa, boshqalarida tor ma'noda, masalan, «fikrning mantiqiy
oydinlashuvi» (
L.Vitgenshteyn
) yoki «umummajburiy qadriyatlar to‘g‘risidagi
fan» (
V.Vindelband
) sifatida tushuniladi. Odatda, falsafaning u yoki bu ta'rifi
umuman falsafani emas, balki tegishli faylasuflarning o‘z nazariyalarini
belgilashi hisoblanadi, garchand, ko‘pchilik faylasuflar aynan o‘z falsafiy
qarashlarinigina haqiqiy (yoki chinakam) deb o‘ylaydilar.
Falsafaning o‘z ifodasini topishidagi nomuayyan vaziyat, ayniqsa, eng Yangi
davr uchun xosdir. Bu shu qadar oddiy holga aylandiki, hatto zamonaviy
faylasuflardan biri X.F.Morua falsafada yuzaga kelgan vaziyatni
quyidagicha ifodalashiga sabab bo‘ladi: «Falsafa» deganda nimani
tushunish hamisha mushkul bo‘lgan, biroq 20-asr mobaynida «falsafa»ni
ta'riflash mushkulligi shu darajada ortdiki, buni bartaraf etish deyarli
mumkin bo‘lmay qoldi»
3
Umuman falsafani ifoda kilish mumkinmi? Nemis faylasufi
G.V.Xegel (1770
-1831)
muayyan falsafa yagona jahon falsafasining - tarixiy bosqichlari, uni
shakllanish onlari va bir butun rivojlanishining mohiyatidir, deb hisoblagan.
Boshqa faylasuflar tasavvuriga ko‘ra tarixiy-falsafiy jarayon - bu muayyan

---

falsafiy ta'limotlar tarixidir, falsafa tarixi esa qandaydir yagona va
rivojlanuvchi ta'limot sifatida mavjud emas. Bundan shunday xulosa kelib
chiqadiki, muayyan falsafa
2. Insonning ma'naviy kamolotida falsafiy dunyoqarashning roli
Falsafa insoniyatning bir necha ming yillik tarixiy taraqqiyoti davomida
yaratilgan madaniyatining ajralmas tarkibiy qismi bolib, ilmiy bilimlar
orasida muhim orin tutadi. U borliqning umumiy rivojlanish qonuniyatlarini
organib, kishilarda olam haqida yaxlit ilmiy tasavvur hosil qiladi.
Falsafa dunyoqarash xarakteridagi fan hisoblanadi. Dunyoqarash esa
kishilarning olam va uning ozgarishi, rivojlanishi haqidagi ilmiy, falsafiy,
siyosiy, huquqiy, ax-loqiy, estetik, diniy qarashlari va tasavvurlari majmui-
dan iborat.
Odatda, falsafani organishga kirishuvchi har bir kishida, qanday bolmasin,
falsafa togrisida oziga xos biron bir tasavvur mavjud boladi. Bu tasavvurni
u oz hayoti davomida: oilada, maktabda, kundalik turmushda, oz atrofidagi
kishilar, narsalar, buyumlar bilan bolgan munosa-batlari asosida, u yoki bu
manbani oqishi, boshqa kishi-lardan eshitishi, kinofilmlarni korishi orqali
hosil qilgan boladi. Kishi bunda ozining hayoti, yashashi, hayotdagi orni,
kundalik ishlari haqida, hayotdagi quvonch va sevinch-lar, gam-tashvishlar,
baxt va baxtsizlik haqida, kishilarning dunyoga kelishi, yashashi va olamdan
otishi haqida malum ta-savvurga ega bolib boradi. Shu asosda u dunyo
haqida, undagi predmet va hodisalar haqida, ozining ularga va ularning
oziga munosabatlari haqida oz ongida muayyan tasavvurlar va
tushunchalarni hosil qila boradi. Bu tasavvur va tushunchalar uning ozi
yashayotgan dunyoni qanday tushunishi, ozining kim-ligi, uning dunyoga va
oz atrofidagi kishilarga munosabat-larini ifodalaydi. Bular dunyo togrisidagi
oddiy ong, oddiy qarashlardir. Aslida mana shu oddiy qarashlardayoq
falsafa-ning ilk kurtaklari mavjud boladi.

---

Kishilarning dunyoni va unga bolgan oz munosabatlarini organishi ularning
oz turmush tajribalari aso-sida ongli va ongsiz ravishda yuzaga kelgan
tasavvurlari va qarashlari oz miyalarida qayta ishlanib, chuqur oylagan,
nazariy ozlashtirilgan, ularning etiqodlariga aylangan oziga xos
dunyoqarashning paydo bolishiga olib kelgan.
Dunyoqarash, bu avvalo, insonning zaruriy ravishda dunyoni anglashi,
tushunishi, bilishi natijasida yuzaga keladigan qarashlar sistemasidir.
Dunyoqarash dunyoning inson ongida oziga xos inikosi bolib, u insonning
dunyoni va oz-ozini anglashining alohida shaklidir. Dunyoqarash inson-ning
uni qurshab turgan dunyoga bolgan munosabatlarini ifodalaydigan
muayyan konikmalari, bilim-laridir. Dunyoqarash, shu bilan birga, insonning
dunyoni malum darajada tushu-nishi, anglashi, bilishi, baholashi va shular
asosida dunyoni amaliy ozlashtirishi hamdir. U insonning dunyoni bir butun
yoki turli-tuman holda korishi, idrok etishi, tasavvur qilishi, tushunishi,
insonning dunyodagi oz orni va rolini belgilashi hamdir.
Dunyoqarash ijtimoiy-tarixiy xarakterga ega. Bu jihatdan har bir davrning,
har bir avlodning, har bir kishining, har bir jamoaning, har bir sinfning oziga
xos dunyoqarashi boladi. Shunga kora dunyoqarash oziga xos alo-hida,
maxsus va umumiy xususiyatlarga ega. Dunyoqarashning ijtimoiy oz-ozini
anglash sifati-dagi oziga xos xususiyati shundaki, u hayotiy mu-him hodisa
va voqealarga kishi va kishilarning, ularning oz hayotiy maqsad va
manfaatlari asosida shaxsiy mavqelaridan kelib chiqqan holdagi munosa-
batlarining ifodalanishidir. Shunga kora dunyoqarash insonning dunyoni
oddiy umumlashtirib aks ettirishi bolmay, balki u dunyoni insonning amaliy
qayta ozlashtirishining natijasi sifatidagi bilimlaridir. Dunyoqarashning
oziga xos xususiyatlaridan biri haqiqat, yani olamning haqiqiy manzarasini,
holatini bilishdan iborat.
Dunyoqarash bir butun uyushma bolib, ozida uch asosiy holatni: bilish -

---

baholash - hatti-harakatni birlashtiradi. Xuddi shuning uchun ham
dunyoqarash individual, jamoaga xos, ommaga xos boladi.
Dunyoqarashning 3-ta eng muhim tomoni mavjud. Ular qoyidagilardan
iborat:
Dunyoni his qilish;
Dunyoni tasavvur qilish;
Dunyoni tushunish.
3. Fan va ilmiy dunyoqarash shakli.
Agar falsafa so’zining kelib chiqishi ya’ni etimologiyasiga e’tibor bersak,
uning yunon tilidagi tarjimasi ‘donolikni sevaman’ degan ma’noni anglatadi.
Falsafaning o’z ifodasini topishidagi nomuayyan vaziyat,ayniqsa, eng Yangi
davr uchun xosdir.Bu shu qadar oddiy holga
aylandiki, hatto zamonaviy faylasuflardan biri X.F.MORUA falsafada yuzaga
kelgan
vaziyatni quyidagicha
ifodalashiga sabab bo’lgan. “falsafa”
deganda nimani tushunish hamisha mushkul bolgan biroq XX asr
mobaynida “ falsafa”ni ta’riflash mushkulligi shu darajada ortdiki, buni
bartaraf etish deyarli mumkin bo’lmay qoldi.
Har qanday falsafa insonning dunyoga nisbatan u yoki bu munosabatini
ifodalab, muayyan dunyoqarashni shakllantiradi. Falsafaga berilgan eng
oddiy va dastlabki ta’riflar
:
falsafa-
bu dunyoqarash yoki boshqacha
aytganda: falsafaning mavzusi- “dunyo-inson” tizimidir.
Dunyoqarash nima? Hamma zamonlarda ham inson oldida uning atrof
muhitga ,boshqa odamlarga, o’-o’ziga nisbatan belgilovchi savollar
ko’ndalang turadi. Har birimiz unday yoki bunday tarzda ularga duch
kelamiz. Bizni o’rab turgan dunyo nimadan tashkil topgan? Uni bilib
bo’ladimi va agar bilish mumkin bo’lsa,qay darajada? Insonni o’zi nima?U
qanday bo’lishi kerak?O’limdan so’ng bizni nima kutadi? Dunyoni nima

---

boshqaradi? Dunyoda yovuzlik muqarrarmi? Inson dunyoni o’zgartira
oladimi?
Mana
shunday
savollarga
javoblardan
inson
dunyoqarashi
shakllanadi.Dunyoqarash-bu insonni o’rab turgan dunyo va uning unda
tutgan o’rniga nisbatan qarashlar majmuidir. Dunyoqarashning
asosiy
masalasi –“MEN” va “MEN EMAS” o’rtasidagi munosabatdir.
qadimgi zamon jamoasi tasavvurlari haqida fikr yuritamiz.Yoxud biz
xristianlar,
musulmonlar,
buddaviylar
va
boshqa
diniy
guruhlar
dunyoqarashi hqida gapiramiz. Shu bois dunyoqarash shaxs,ijtimoiy
guruh,davlat,davlatdan tashqari tuzilmalar dunyoqarashi sifatida ham
bo’lishi mumkin.
Har qanday dunyoqarash tarkibiga: bilim, baholash,
e’tiqod va aqidalar kiradi. Dunyoqarash turli shaklda mavjud bo’lishi
mumkin: kundalik,mifologik, afsonaviy, diniy,badiiy, falsafiy,va ilmiy tusdagi
tasavvurlar.Dunyoqarash shaxsiy ong va ijtimoiy ong dalili tarzida bo’lishi
mumkin. Masalan, afsonaviy dunyoqarash to’g’risida gapirganda biz
muayyan shaxsning olami to’g’risidagi tasavvurlari emas, balki,
Ba’zi falsafiy tizimlarda falsafa oliy bosh ibtido yoki birinchi sabab
to’g’risidagi fan deb tariflanadi.Masalan,qadimgi yunon faylasufi Arastu
ta’limotida,u “barcha mavjudotning ibtidosi va sabablari to’g’risidagi
fan”deyilgan bo’lsa, o’rta osiyolik mutafakkir Abu Ali Ibn Sino falsafani
“mutloq borliq to’g’risidagi oliy fan” deb ta’riflagan.Boshqa yo’nalishlarda
falsafaning bosh sababi birinchi ibtidolarni bilish ekanligi umuman rad
etiladi,masalan, o’rta asr ilohiyotchisi al-G’azzoliy o’zining “Faylasuflarni rad
etish” nomli maxsus asarini shu mavzuga bag’ishlagan.
Ba’zi ta’limotlarda falsafa “to’g’ri fikrlash orqali erishilgan
bilim”,”umuman fanlarni ko’rib muhokama qiluvchi” deb keng tasavvur
qilinsa , boshqalarda tor ma’noda,masalan, “fikrning mantiqiy oydinlashuvi”
yoki “ umummajburiy qadriyatlar to’g’risidagi fan” sifatida tushuniladi.
Odatda falsafaning u yoki bu ta’rifi umuman falsafani emas balki tegishli

---

faylasuflarning o’z nazariyalarini belgilashi hisoblanadi. Garcgand kopchilik
faylasuflar aynan o’z ffalsafiy qarashlariningina haqiqiy yoki chinakam deb
o’ylaydilar.
Dunyoqarashning kundalik diniy, afsonaviy va badiy turlaridan
farqli ravishda falsafiy dunyoqarash asosiy qoidaga muvofiq nazariy
shaklda mavjud boladi. Falsafa o’z oldiga ongli ravishda muayyan
muammolarni qo’yadi va ularni ma’lum tamoyillar asosida maxsus joriy
qilingan va ishlab chiqilgan tushuncha ya’ni kategoriyalar usullar orqali hal
qiladi. Falsafa avval boshdanoq nazariydir. Bundan tashqari umuman tarixiy
jihatdan tafakkurning dastlabki shakli hisoblanadi. Falsafa o’z
shakllanishining boshidanoq tajriba( ya’ni amaliy bilim amaliy malaka
,hayotiy ko’nikma va an’analar)dan farqli o’laroq narsalarni mantiq va dalil
kundalik tasavvurlarga tanqidiy munosabat yuzaki voqea hodisalarning
ichki tashqi nigohidan yashirin mohiyatini to’g’ri xulosa fikr qilish orqali
topishga qaratilgan. Qadimgi Xitoy faylasuflari o’z davridayoq yakuniy
shakldagi daho
4. Sharq falsafasida inson.
Qadimgi Sharq, xususan Xitoy falsafiy tizimlari asosan sotsiotsentrik
konsepsiyalardan iborat bo‘lib, ularda inson, odatda, jamiyat, sotsium bilan
uzviy bog‘liq deb qaraladi.
Qadimgi hind falsafasiga dunyoning ichki dunyosini birinchi o‘ringa qo‘yish,
ya'ni antropotsentrizm xosdir. Masalan, buddizmda nirvanaga erishish
inson barcha niyatlarining pirovard maqsadi deb e'lon qilinadi.
Umuman olganda, barcha zamonlarda insonda umumiy asosni izlash bilan
band bo‘lgan Sharq tafakkuriga hozir ham insonni va uning tashqi dunyo
bilan aloqasini tushunishga nisbatan G‘arb falsafasidagidan o‘zgacha
yondashuv xosdir.
XX asr boshida hind mutafakkiri S.Vivekananda shunday deb yozgan edi:
«Inson tabiatni o‘ziga bo‘ysundirish uchun tug‘iladi va bu o‘rinlidir, ammo

---

G‘arb «tabiat» deganda faqat moddiy, tashqi dunyoni tushunadi
G‘arb falsafasida inson.
Sharq tafakkurida insonga nisbatan yuqorida qayd etilgan yondashuvlar
bilan bir qatorda tabiat, kosmos muammolari ham qadimdan muayyan o‘rin
egallab keladi. Bunda insonga ulkan dunyodagi bir zarra sifatida qaraladi.
Ammo dunyoga nisbatan kosmotsentrik yondashuv antik falsafa
rivojlanishining ilk bosqichlariga ko‘proq xosdir. Dunyoning mazkur
talqiniga muvofiq birinchi o‘ringa Suqrot davridayoq falsafaning diqqat
markazidan o‘rin olgan inson haqida mulohaza yuritish uchun ham tegishli
zamin hozirlovchi dunyo va kosmos muammolari chiqadi.
Teotsentrizm
falsafasini
boshqa
falsafiy
nuqtai
nazarlar
–
antropotsentrizm va kosmotsentrizm siqib chiqara boshlagan Uyg‘onish
davrida insonga doir qarashlarda jiddiy o‘zgarishlar yuz berdi.
O‘rta asrlarda inson u yoki bu korporatsiya vakili sifatida amal qilgan bo‘lsa,
Uyg‘onish davrida u o‘zlikni anglash tuyg‘usi va ijtimoiy nuqtai nazari o‘sishi
natijasida o‘z manfaatlarini ifoda eta boshladi. Inson shaxs sifatida kamol
topdi.
Falsafa tarixida insonga murojaat etmagan, inson moddiy va ma'naviy
borlig‘ining turli tomonlarini bevosita yoki bilvosita tahlil qilmagan faylasuf
yoki falsafiy yo‘nalishni topish deyarli mumkin emas.
Aksariyat falsafiy va diniy tizimlar katta olam yoki makrokosmga zid o‘laroq,
insonga mikrokosm yoki kichik Koinot sifatida qarab, uni butun olamni
tushunish kaliti deb hisoblaganlar. Faylasuflar inson sirining tagiga yetish
borliq jumbog‘ining tagiga yetish bilan barobar ekanligini qayta-qayta
anglab yetganlar.
Zero Forobiy aytganidek -”Odamlar o‘zlarining xos xususiyatlariga va tabiiy
ehtiyojlariga ko‘ra jamiyat tuzadilar. Ularning harakat va fe'llarini dastavval
bora-bora odatlarga aylanadigan tabiiy qobiliyatlar belgilaydi”.
O‘z-o‘zingni angla va shu orqali dunyoni anglaysan. Dunyoni insonning teran
qatlamlariga kirmasdan sirtdan bilishga bo‘lgan barcha urinishlar narsalar

---

haqida faqat yuzaki tasavvur hosil qilish imkonini beradi. Insondan sirtga
qarab harakat qiladigan bo‘lsak, narsalar mohiyatini hyech anglay olmaymiz,
zero bu mohiyat insonning o‘zida mujassamlashgan.
Demak, inson o‘zini dunyodan oldinroq va ko‘proq biladi, ayni shu sababli u
dunyoni o‘zidan keyin va o‘zi orqali anglab yetadi. Falsafa dunyoni inson
orqali ichdan bilishdir, fan esa insondan tashqaridagi dunyoni yuzaki bilish
demakdir. Insonda mutlaq borliq, insondan tashqarida esa – nisbiy borliq
namoyon bo‘ladi.
Darhaqiqat, antik davrdan boshlab insonga bo‘lgan qiziqish dam kuchayib,
dam ma'lum vaqt pasayib turgan, lekin hyech qachon yo‘qolmagan. «Inson
nima?», degan savol bugungi kunda ham avvalgidek jahon falsafasidagi
o‘ta muhim masalalardan biri bo‘lib qolmoqda, insoniyatning eng o‘tkir aql-
zakovat sohiblari e'tiboridan tushmay va ayni vaqtda o‘zining uzil-kesil,
umumiy e'tirof etilgan yechimini topmay kelmoqda.
Inson har safar mutafakkirlar diqqat markazidan o‘rin olar ekan, uning
mohiyatini yangi tarixiy sharoitda va yangicha nuqtai nazardan anglab
yetishga harakat qilib, uni qayta va qayta yangidan kashf etganlar.
Pirovardida, falsafa fanida insondan murakkabroq va ziddiyatliroq predmet
yo‘q, desak, hech mubolag‘a bo‘lmaydi.
5. Falsafa qonun va kategoriyalariningijtimoiy jarayonlar dialektikasidagi
roli
Olamdagi narsa va hodisalarning harakati, o‘zgarishi, bir holatdan ikkinchi
holatga o‘tib turishi, rivojlanishi, ular o‘rtasidagi aloqadorlik va o‘zaro ta'sir
kabi masalalar qadimdan mutafakkirlar, olimlar, faylasuflar o‘rtasida turli
bahs, munozara, tortishuvlarga sabab bo‘lgan. Chunki ular to‘g‘risida aniq
bilimga ega bo‘lmasdan turib, olam va uning taraqqiyoti, rivojlanish manbai,
harakatlantiruvchi kuchlari to‘g‘risida hamda, eng asosiysi, kelajak haqida
ilmiy tasavvurga ega bo‘lish qiyin.
Atrofimizdagi jamiki narsa-hodisalar, ya'ni eng mayda zarrachalardan tortib

---

to yer, Quyosh, Koinotgacha barchasi, shu jumladan, kishilik jamiyati ham,
doimo harakat, o‘zgarish va rivojlanishdadir. Ular o‘rtasida abadiy o‘zaro
bog‘liqlik, o‘zaro ta'sir va aloqadorlik mavjud.
Bog‘lanishlarning turlari. Biz narsa va hodisalarning harakati, o‘zgarishi va
rivojlanishiga ular o‘rtasidagi bog‘lanish va aloqadorlik, ta'sir va aks ta'sir
asos bo‘ladi, deymiz. Albatta, olamdagi har qanday bog‘lanish ham
rivojlanishga sabab bo‘lavermaydi. Chunki bu bog‘lanishlarning ko‘lami,
mohiyati, ta'sir kuchi va doirasi turlicha. Bog‘lanishlarning ana shu
xususiyatlariga qarab, zaruriy va tasodifiy, ichki va tashqi, bevosita va
bilvosita, muhim va muhim bo‘lmagan va hokazo bog‘lanishlarga ajratish
mumkin.
Shuningdek, olamda boshqa voqea yoki hodisalardan alohida, ular bilan
bog‘liq, o‘zaro aloqadorlikda va ta'sirda bo‘lmagan birorta ham voqyea yoki
hodisa mavjud emas. Demak, o‘zaro bog‘lanish va ta'sir natijasida narsa-
hodisalarda o‘zgarish sodir bo‘ladi. Lekin, barcha o‘zgarishni har doim ham
birdaniga, yaqqol sezish mumkin emas. Chunki olamning namoyon bo‘lishi
turli darajada bo‘lganligi sababli, o‘zgarishlar ham turlichadir.
Masalan, yangi tug‘ilgan chaqaloqning bir hafta, bir oy, yarim yil
mobaynidagi o‘zgarishini, ya'ni ulg‘ayishini yoki bo‘lmasa, tabiatdagi qish
faslidan bahor fasliga o‘tishdagi o‘zgarishlarni oddiy ko‘z bilan yaqqol
sezish mumkin. Lekin biron jonsiz predmet, masalan, yer qa'ridagi ichki
jarayonlarni ma'lum davrdan keyin sezish mumkin. Ana shu sababdan ham
odamlar zilzilalar, vulqonlar otilishi kabi ofatlar qarshisida lol, gohida esa
g‘aflatda qolib kelmoqdalar. Ya'ni tashqi faktorlar (inson faoliyati, yorug‘lik,
issiqlik, namlik, atmosfera bosimi) natijasida ro‘y bergan o‘zgarishlarni ko‘z
ko‘radi, quloq eshitadi. Xullas, ular oson anglab olinadi, ochiq-oydin
namoyon bo‘ladi. ulardagi o‘zaro bog‘liqlikni ham oson ko‘rish, ilg‘ash
mumkin. Ana shunday oson ko‘rish va ilg‘ash mumkin bo‘lgan, ochiq-oydin
ro‘y beradigan voqyea, hodisa, natijaga nisbatan «zohiriylik» tushunchasi,
mohiyatini ilg‘ash qiyin bo‘lgan va murakkab ichki sabablar natijasida

---

kechadigan jarayonlar va o‘zgarishlarga nisbatan «botiniylik» tushunchasi
qo‘llaniladi. O‘rta asrlarda, ayniqsa tasavvuf falsafasida bu ikki
tushunchaga alohida e'tibor berilgan.
«Harakat» tushunchasi «Borliq falsafasi» mavzuida yoritilganligi sababli, bu
yerda uning quyidagi qisqa ta'rifi bilan cheklanamiz: harakat deb olamdagi
har qanday o‘zgarishga aytiladi. Rivojlanish tushunchasi esa quyidan
yuqoriga, oddiydan murakkabga tomon ilgarilab boruvchi harakatni
ifodalaydi. Lekin bu jarayon goh to‘g‘ri chiziqli, goh asta-sekin kengayib
boradigan spiralsimon shakldagi harakatdan iborat bo‘lishi mumkin.
Bunda doimiy bir tomonga, masalan, vaqtning o‘tmishdan kelajakka tomon
o‘tishi ham, lekin makonda voqea va hodisalarning takrorlanishi, zamonda
orqaga qaytishlar ham sodir bo‘lib turadi. Ba'zida taraqqiyotning ma'lum bir
bosqichida oldingi bosib o‘tilgan davr takrorlangandek bo‘ladi, ammo bu
ilgarigidan farq qiladigan, boshqacharoq tarzdagi takrorlanishdir.
Hech qachon bir xil tong otmaydi, deb bejiz aytmaydilar. Holbuki, har kuni
tongda o‘sha Quyosh chiqadi, o‘sha tog‘u toshlarni, bog‘u biyobonlarni, biz
yashayotgan zaminni yoritadi. Odamlar ham, ish va tashvishlar ham hamon
o‘sha-o‘shadek. Kimdir ishga shoshadi, kimdir o‘qishga, kimdir yana ilgarigi
kundek bekorchilikdan zerikadi... Ammo dunyo o‘zgarmadimi bu bir kunning
ichidag‘ unda minglab bolalar tug‘ilmadimi, son-sanoqsiz jarayonlar ro‘y
berib, yer sayyorasining turli burchaklaridan boshqa joylarga qanchadan-
qancha axborotlar tarqatilmadimig‘ Ona zamin o‘z o‘qi va Quyosh atrofida
aylanishini davom ettirmadimig‘ Bularning barchasi bir kunu-tunda ro‘y
bergan botiniy va zohiriy o‘zgarishlarning namoyon bo‘lishidir.
6. Bilim – inson ma’naviy kamoloti omili
Inson nihoyatda murakkab, kо‘p qirrali va kо‘p о‘lchamli mavjudot bо‘lib,
uning mohiyatini anglash yuzasidan turli qarashlar ilgari surib kelinmoqda.
Sharq falsafasi tarixida ham inson bosh mavzulardan biri bо‘lib kelgan.
Hayot gо‘zaldir, - deydilar shoir va mutafakkirlar, lekin hayot inson bilan
gо‘zaldir. Inson gо‘zalligini belgilovchi asosiy mezon uning ma’naviyligi,
ya’ni ahloq va odobi hisoblanadi. О‘zbek xalqining “Inson odobi bilan gо‘zal”
degan maqolining mohiyatida chuqur falsafiy ma’no yotadi.

---

Konfusiy insonni о‘z mohiyatini ma’naviy-ahloqiy fazilatlari va kamoloti
orqali namoyon etadigan jonzot sifatida talqin etadi. U insonning insonligi
о‘zidagi har qanday tabiiy ehtiyoj, his va tuyg‘uni ma’naviylikka bо‘ysundira
olishidir. Faqat insondagi ma’naviy mas’ullik ularga nima qilish keragu,
nima qilish kerakmasligini о‘rgatadi. Shu jihatdan qaraganda insondagi
ma’naviylik inson va insonlar faoliyatiga maqsad, yо‘nalish va mazmun
beradigan omildir.
G‘arb ilmida esa insonga, asosan biologik mavjudot, tabiatdagi evolyusion
о‘zgarishlarning mahsuli deb qaraldi.
Inson tushunchasiga aniq ta’rif berish uchun uni boshqa biologik
mavjudotlardan ajratib turuvchi eng muhim xususiyatlarini aniqlash zarur.
Bular qatoriga quyidagilar kiradi. Inson eng avvalo boshqa mavjudotlardan
о‘zining xotirasi, tafakkuri, tili borligi bilan ajralib turadi. Boshqa
mavjudotlardan insonning tub sifatiy farqini ifodalovchi xususiyatlardan
yana biri uning о‘z amaliy faoliyatini tartibga sola bilishidir. Shuningdek,
inson о‘z turmushi uchun zarur bо‘lgan moddiy va ma’naviy boyliklarni
ishlab chiqarish, yaratish malakasiga ega ekanligi ham ana shunday
xususiyatlardan biri hisoblanadi. Inson hayotida mehnat asosiy rol о‘ynaydi.
Mehnat tufayli inson о‘zi yashayotgan tabiatga ta’sir etadi, uni о‘zgartiradi,
moddiy va ma’naviy boyliklarni yaratadi. Amerikalik olim B.Franklin “Inson
mehnat qurollarini yaratuvchi jonzotdir”, deb ta’riflagan.
Oilaviy munosabatlar va ma’naviy-ahloqiy meyorlar insonni hayvondan farq
qiluvchi eng muhim xususiyati sanaladi.
Inson о‘z aqli tufayli butun koinot, tabiat taraqqiyotida buyuk yaratuvchi
kuch sifatida namoyon bо‘ladi, о‘z tarixini yaratadi, uni avaylab-asraydi.
Inson faoliyati va tajribalari jamiyatning takomillashuvi va kishilarning har
tomonlama kamol topishi uchun manba bо‘lib xizmat qiladi.
Bugungi kunda faylasuflar inson uchta buyuk qudrat – tana, ruhiyat va
ma’naviyatning yig‘indisi ekanligini ta’kidlamoqdalar. Insonning biologik
xususiyatlariga ovqatlanish, himoyalanish, zurriyot qoldirish, sharoitga
moslashish kabilar kirsa, uning ijtimoiy xususiyatlariga til, muomala, bilim,
ong, mahsulot ishlab chiqarish, taqsimlash, iste’mol qilish, boshqarish,
о‘zini-о‘zi idora etish, ahloq, nutq, tafakkur, qadriyatlar bilan ish kо‘rish va
boshqalar kiradi. Psixik xususiyatlarini ruhiy kechinmalar, hayratlanish,
g‘am-tashvish, iztirob chekish, zavqlanish, kayfiyat kabilar tashkil etadi.
Inson о‘z hayoti davomida tana va ruh ehtiyojlarini qondirishga intiladi.
Tana ehtiyojlarini qondirish inson yashashining birlamchi, asosiy sharti
hisoblanadi. Biroq hayotning ma’nosi faqat moddiy ne’matlardan
bahramand
bо‘lish,
qorin
tо‘yg‘azish,
lazzatlanish,
boylikka
ruju
qо‘yishdangina iborat emas. Inson ruhi ham о‘ziga xos oziqqa ehtiyoj
sezadi. Bu ehtiyoj insonda ma’rifatparvarlik, odamiylik, adolatlilik, rahm-
shafqat, diyonat, vijdon, oliy himmatlilik, vatanparvarlik kabi ma’naviy
fazilatlarni shakllanishiga olib keladi.
Yuksak
ma’naviyat
insonni
ruhan
poklaydi,
iymon-e’tiqodini
mustahkamlaydi. Yuksak ma’naviyatgina inson ehtiyojlarini oqilona

---

qondirishga, ijtimoiy adolatni о‘rnatib, sahiy va oliyhimmat bо‘lishga
undaydi. Yuksak ma’naviyatda haqiqiy insoniy mohiyat mujassamdir.
Shaxs - alohida kishi, ijtimoiy-ahloqiy, ma’naviy mohiyatni о‘zida
mujassamlashtirgan individ. Kishilar shaxs bо‘lib tug‘ilmaydi, balki
jamiyatdagina shaxs bо‘lib shakllanadi va rivojlanadi.
Inson ta’lim-tarbiya, mehnat, о‘zaro muloqot jarayonida ijtimoiy tajriba, bilim,
turli munosabatlar, ahloqiy-ma’naviy meyorlar, siyosiy qarashlar ta’siri
ostida faoliyat yuritadi, ularni о‘zlashtiradi va shu jarayonda asta-sekin
ijtimoiylashib boradi, ya’ni shaxs bо‘lib shakllanadi. Natijada insonda irsiy
bо‘lmagan yangicha fazilatlar paydo bо‘ladi. U yaratuvchan mavjudot
sifatida faoliyat kо‘rsata boshlaydi.
Shaxs tushunchasi inson tushunchasining yuksak kо‘rinishi, oliy maqomidir.
U о‘zida inson mohiyatini, uning mavjudot sifatidagi qadriyatini mujassam
etadi.
Insonning olijanob fazilatlari yetuk shaxslar timsolida о‘z aksini topadi.
Insonga xos bо‘lgan barcha xususiyatlar shaxs faoliyatida, uning jamiyatda
tutgan о‘rnida, uning о‘z moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirishda,
muayyan g‘oyalarni amalga oshirishda yaqqol kо‘rinadi.
О‘zbekistonda bozor munosabatlariga о‘tish sharoitida fozil va barkamol
inson shaxsini shakllantirish dolzarb vazifalardan biri bо‘lib qoldi.
Mamlakatimizda
ta’lim-tarbiya
sohasida
keng
kо‘lamda
amalga
oshirilayotgan islohotlar о‘z oldiga ana shunday shaxsni tarbiyalab voyaga
yetkazish va shakllantirishni maqsad qilib qо‘ygan.
Demokratik qadriyatlar tizimida shaxs erkinligi alohida о‘rin tutadi. Erkinlik
– insonning intellektual-ma’naviy kamolotga erishuvining zarur sharti.
Erkinlik tufayli inson yaratuvchilik qobiliyatini namoyon etadi, shaxsiy
mas’uliyat va insoniy burchni tо‘la his etadi. Shaxs erkinligi, avvalo ahloqiy,
sо‘z, vijdon, matbuot erkinligida rо‘yobga chiqadi.
Inson, shaxs tushunchalari bilan birga fuqaro, fuqarolik tushunchalari ham
yonma-yon ishlatib kelinadi. “Fuqaro” sо‘zi “faqir” sо‘zidan olingan bо‘lib,
hozirgi davrda uning ma’nosi о‘zgarib ketgan.
Fuqarolik tushunchasi antik Yunoniston va Rimda mavjud bо‘lsa-da, asosan
о‘rta asrlar oxirida feodalizm inqirozga uchrab, jamiyatdagi siyosiy, iqtisodiy
va ijtimoiy hayot demokratiya va bozor munosabatlari zaminiga о‘ta
boshlaganida, hozirgi shakl va mazmunda paydo bо‘la boshlagan. Ilk bor
fransuzchada “situayyan”, inglizchada “sitizen” – “shaharli”, ruscha
“gorojanin - grajdanin”, ya’ni qoloq qishloqdan, mustabid feodal
munosabatlardan ozod inson, jamiyatning teng huquqli a’zosi, degan
ma’noni bildirgan. Mustaqillik e’lon qilingandan sо‘ng, о‘zbek tilida
о‘tmishdagi “grajdanlik” sо‘zi о‘rniga “fuqarolik” degan atama qabul qilindi.
7.
Globallashuv sharoitida antropologik inqirozning oldini olishning
zaruriyati
Ushbu mavzuni yoritishda falsafa insoniyat tarixidagi eng qadimgi

---

ilmlardan biri ekanligiga, falsafiy mulohaza yuritish, fikrlash inson tabiatiga
xos tushuncha ekanligiga, u olam va uning yashashi, rivojlanishi va
taraqqiyoti, hayot va inson, umrning mohiyati, borliq va yo`qlik kabi ko`plab
muammolar haqidagi fan ekanligiga e'tiborni qaratish lozim. «Falsafa»
atamasi yunoncha «filosofiya» so`zidan olingan bo`lib, «donishmandlikni
sevish» ma'nosida ishlatiladi. Qadimgi dunyoda fanlarning barchasini, ular
qanday ilmiy maslalar bilan shug`ullanishidan qat'iy nazar, filosofiya deb
ataganlar. U ham ijtimoiy borliq, ham tabiat to`g`risidagi ilm hisoblangan.
Shu ma'noda, dastlabki filosofiya olam va unda insonning tutgan o`rni
haqidagi qarashlar tizimi ekanligini talabalar anglab etishlari zarur bo`ladi.
Shu bilan birga talabalar bir narsani yaxshi anglashlari zarur bo`ladiki, u
ham bo`lsa falsafa fanining birinchi bo`lib, sharqda paydo bo`lganligini,
ya'ni falsafa fanining vatani Osiyo ekanligini anglab etishlari zarur, holbuki
«filosofiya» yunonchadan olingan bo`lsada, bu falsafaning vatani
Yunoniston, ya'ni Evropa emasligini anglab etishlari muhimdir. Falsafa
Sharq xalqlari ijtimoiy tafakkurida «donishmandlikni sevish» degan
mazmun bilan birga, olam sirlarini bilish, hayot, insonni qadrlash, umr
mazmuni haqidagi qarash va hikmatlarni e'zozlash ma'nosida ishlatilgan.
Masalan, Abu Nasr Forobiyning «filosofiya» so`zini «hikmatni qadrlash»,
deb talqin etganligiga talabalar e'tiborini qaratish zarur bo`ladi. Shu bilan bir
narsani anglab etish lozimki, falsafiy bilimlar rivoji uzluksiz jarayon bo`lib, u
insoniyatning tafakkur bobida ilgari erishgan yutuqlarini tanqidiy baholashni
taqazo etadi. Bu 12 ham bo`lsa tanqidiy yondoshuv va vorislik fasafaning
muhim xususiyatlaridan ekanligini anglashdir. Har bir falsafiy g`oya,
mafkura, bilimlar tizimi asosan o`z davri xususiyatlarini aks ettiradi.
Shuning uchun Aflotun, Farobiy, Beruniy, Ibn Sino, Alisher Navoiy va
boshqalar o’z davri ruhidan kelib chiqib falsafiy g’oyalarni ilgari surganlar.
Bir vaqtlar falsafa «fanlarning fani» mavqeini olganligiga e'tiborni qaratib,
talabalarga shuni ta'kidlash lozimki, falsafa hech qachon da'vogar
bo`lmagan. Gap shundaki, fanlar klassifikatsiyasiga ko`ra, xususiy va

---

umumiy fanlarga bo`linadi. Barcha fanlar xususiy fanlar yoki spetsifik fanlar
deb ataladi. Falsafa esa, umumiy fanlar majmuasini tashkil etadi. Shuning
uchun falsafa fani barcha fanlar uchun metodologik asos rolini bajaradi.
Demak, falsafa fani tabiat, jamiyat va inson tafakkuri taraqqiyotining eng
umumiy qonuniyatlarini o`rganadi. Shu jihatdan olganda, falsafa fani barcha
fanlar, xususan ijtimoiy-gumanitar fanlar bilan dialektik birlik va
aloqadorlikdadir. Ijtimoiy - gumanitar fanlarsiz falsafani to`liq tushunib
bo`lmaganidek falsafasiz ham bu fanlar taraqqiyotini bilish, tushunib etish
mumkin emas. Falsafaning boshqa fanlarga ta'sirini bilmoq uchun,
metodologiya sifatidagi ahamiyatini anglamoq uchun dunyoqarash
tushunchasining mohiyatini anglamoq zarur. Dunyoqarash - kishilarning
olam va uning o`zgarishi, rivojlanishi haqidagi ilmiy, falsafiy, siyosiy,
huquqiy, axloqiy, estetik, diniy qarashlari va tizimlaridan iborat.
Dunyoqarash ayrim kishilar, ijtimoiy guruh, sinf yoki umuman jamiyatining
faoliyati yo`nalishini va voqelikka munosabatini belgilaydi. Dunyoqarash
o`zining tub mohiyatiga ko`ra mifologik, diniy, falsafiy turlarga bo`linadi.
Mifologiya - kishilik jamiyati taraqqiyotining ilk bosqichida bo`lgan
dunyoqarashning dastlabki shaklidir. Voqelikni bilishning, dunyoga
qarashning o`ziga xos usuli bo`lgan mifning xususiyati shuki, hamma narsa
va hodisalar unda bir-birining ishtirokchisi sifatida tasvirlanadi. Buning
natijasida bir xil buyumlarning sifatini ikkinchi xil buyumlarga bemalol
ko`chirish mumkin bo`ladi. Mifologik dunyoqarash tabiat kuchlarini hissiy
qiyofalar, alohida vujudlar shaklida jonlantirib tasvirlab ko`rsatishga
asoslangan. Mifologiyada bir xil narsalarning xossalari ikkinchi xil
narsalarga osonlik bilan ko`chirilganligi sababli u xayolga keng maydon
ochib beradi va bu maydonda mifologik tarzda fikr qiluvchi kishi har
qg`anday o`zgarishlar qilishi va jasoratlar ko`rsatish mumkin bo`ladi. Har
qanday mifologiya tabiat kuchlarini tasavvurida va tasavvur yordamida
engadi, o`ziga bo`ysundiradi va shakllantiradi. Mifologiya, binobarin,
tabiatning ana shu kuchlari ustidan haqiqatda hukmronlik boshlanishi bilan

---

yo`qolib ketadi. G`ayritabiiy kuch haqidagi tasavvurlar mavjud bo`lganligi
sababli mifologiyada din elementlari bor, shuningdek, unda axloqiy
qarashlar ham 8.
8.
Milliy va umuminsoniy qadriyatlar dialektikasi
Milliy va umuminsoniy qadriyatlar uyg‘unligi
Qadriyatlar har doim insonlarni mehr-oqibatga, o‘zaro hamjihatlikka
chorlovchi, asrlardan-asrlarga o‘tib xalq turmush tarzining ajralmas qismiga
aylangan moddiy va ma’naviy jarayonlarning sa’ra namunalaridir. Zero,
qadriyat bu - millatning o‘tmishi, buguni va kelajagini belgilab beruvchi
muhim omildir. Bizga ma’lumki har bir xalqning o‘ziga xos qadriyatlar
silsilasi mavjud bo‘lib, u xalqning ko‘zgusi hisoblanadi. Shuning asosida
millatning turmush tarzida, madaniyati va ma’naviyatida, ongi-shuurida,
o‘zaro muloqotida aks etib, o‘z ifodasini topadi. Qadriyatlar har bir xalqning
qon-qonigacha singib, insoniyat uchun muhim ahamiyat kasb etadi va shu
tariqa, millat, elat va ijtimoiy guruhlarning manfaatlari va maqsadlariga
xizmat qiluvchi, shu tufayli ular tomonidan qadrlanadigan tabiat va jamiyat
ne’matlari xodisalaridir.
Qadriyatlarni jamiyat, millat hayotidagi o‘rni, ijtimoiy xarakteriga qarab
quyidagi:
Milliy;
Diniy;
Mintaqaviy;
Umuminsoniy turlarga bo‘linadi.
Jamiyatning rivojlanish bosqichlarida, insonlar ijtimoiy hodisalarga turli xil
munosabatda bo‘lish asosida ularning dunyoqarashi, yashash tarzi,
mentaliteti shakllanadi. Milliy qadriyatlar millatning tili, madaniyati, tarixi, urf
-odatlari, an’analarini, jamiki moddiy va ma’naviy boyliklarini, iqtisodiy,
ijtimoiy-siyosiy hayotning barcha tomonlarini qamrab oladi.
Bulardan tashqari, milliy qadriyatlar tabiatiga ko‘ra, tor doiralar bilan
cheklanib qolmaydi, balki rivojlanib, turmush jarayoni chig‘iriqlaridan o‘tib,

---

yangilanib, boshqa xalqlar qadriyatlarining yutuqlari bilan to‘ldirilib, boyib
boradi. Bizga ma’lumki xalqimizning ming yillardan beri sayqallanib
muhimligi jihatidan o‘zining ahamiyatini saqlab kelayotgan o‘ziga xos milliy
qadriyatlar tizimi mavjud. Bu qadriyatlar tizimi, yillar silsilasi, zamona
zayllari, turli ijtimoiy va siyosiy jarayonlar ta’sirida shakllanib kelmoqda.
Milliy qadriyatlarimiz millatimizning naqadar muhim, jozibador, insoniyat
hayoti uchun dolzarb ahamiyatga ega ekanligini bot-bot isbotlab, millat
ruhini o‘zida aks ettirib kelmoqda. Bu qadriyatlar tizimini millat
taraqqiyotining asosiy omili deb ta’kidlash o‘rinli. Qadriyatlar xalqimizning
bebaho boyligidir. Uni avaylab-asrash, rivojlantirish, boyitish har bir
yurtdoshimizning muqaddas burchidir.
Barchamizga ma’lumki, yurtimiz mustaqillikka erishgan dastlabki
kunlardanoq, hayotimizning barcha jabhalarida “qadriyatlar”, “milliy g‘oya”,
“o‘zlikni anglash”, “milliy tiklanish”, “ijtimoiy adolat”, “milliy ong”, “milliy
g‘urur”, “milliy iftixor”, “Vatanparvarlik” kabi atamalar paydo bo‘ldi. Bu
atamalar, bir maqsad sari: “Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot”
barpo etishda xalqimizni birdam va hamjihatlikda xarakat qilishga undab
kelmoqda. Zero, istiqlol ayni paytda milliy o‘zlikni anglash demakdir.
Yurtimizda inson va uning hayoti eng oliy qadriyat hisoblanadi. Insoniyat
paydo bo‘libdiki, uning qadr-qimmati, sha’ni, ezgu qarashlari ulug‘lanib
kelinadi. Shu boisdan inson sha’ni va qadr-qimmatini e’zozlash, uning
turmush sharoitini, bilimi va madaniy-ma’rifiy saviyasini rivojlantirish,
salomatligini yaxshilash, hayotini himoya qilish davlatimiz siyosatining
ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, “Davlat xalq irodasini ifoda etib, uning
manfaatlariga xizmat qilishi”
bosh qomusimizda ham belgilab qo‘yilgan. Hozirgi kundagi yurtimizda
bo‘layotgan o‘zgarishlar, islohotlar, qabul qilinayotgan qonun va
nizomlarning mazmun-mohiyati ham aynan shundadir.
Milliy qadriyatlarimiz umuminsoniy qadriyatlar bilan ham chambarchas
bog‘liq. Umuminsoniy qadriyatlar ko‘lami va mazmuni jihatidan chuqur va
keng qamrovli bo‘lib, barcha millatlar, elatlar va xalqlarning maqsad

---

intilishirini o‘zida mujassamlashtirgan. Milliy qadriyatlar, umuminsoniy
qadriyatlar bilan qanchalik ko‘p uyg‘unlashgan bo‘lsa, ularning rivojlanishiga,
ommalashishiga keng imkoniyat yaratadi. Umuminsoniy qadriyatlar tizimi
insoniyat tamaddunining taraqqiyoti bilan bog‘liqligi va umumbashariy
ahamiyatga egaligi bilan ajralib turadi. Bular: Inson va uning qadr-qimmati
ardoqlanishini, barcha millat va elatlar tinch –totuvlik asosida o‘zaro
hamkorlikda yashash, moddiy va ma’naviy boyliklarni asrab-avaylash, ilm-
fan rivojiga hissa qo‘shish, tinchlikni saqlash,
9.
Diniy madaniy an'analarning jamiyat taraqqiyotiga ta'siri
Mustaqillik tufayli mamlakatimizda sodir bo’layotgan islohotlar
tizimida ma’naviy yangilanish alohida mavqyega ega. «Mustaqiligimizning
dastlabki kunlaridanoq, - deb yozadi Prezidentimiz I.A.Karimov, -
ajdodlarimiz tomonidan ko’p asrlar mobaynida yaratib kelingan g’oyat ulkan
bebaho ma’naviy va madaniy merosni tiklash davlat siyosati darajasiga
ko’tarilgan nihoyatda muhim vazifa bo’lib qoldi. Biz ma’naviy qadriyatlarni
tiklanishni milliy o’zlikni anglashning o’sishidan, ma’naviy sarchashmalariga,
uning ildizlariga qaytishdan iborat uzviy, tabiiy jarayon deb hisoblaymiz»1.
Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, ma’naviyat masalalari millat tarixi, axloqiy
va diniy qadriyatlar, madaniy meros, an’ana va rasm-rusumlar, milliy
mafkura, vatanparvarlik va insonparvarlik, milliy o’zlikni anglash singari juda
ko’p omillarni o’z ichiga oladi va pirovardida, inson shaxsini belgilashda
asosiy mezon vazifasini bajaradi. Jamiyat va shaxsning ma’naviy qiyofasi,
boyligi va istiqboli davlat miqyosidagi vazifa tarzida idrok etilmoqda.
Ma’naviyat murakkab ijtimoiy hodisa bo’lib, uning holati va
taraqqiyotiga juda ko’p omillar - siyosat, iqtisod, fan, axloq, san’at, urf-odat
kabi hodisalar ta’sir yetkazadi.
Ma’naviy qadriyatlar - bular kishilar ma’naviy faoliyatining mahsuli,
bilishning murakkab jarayoni natijasi bilim, hayot, qarash, malakalar
samarasidir.

---

Ma’naviyat jamiyat taraqqiyotining muhim omili bo’lar ekan, u nafaqat
bugungi madaniy boyliklarga, qadriyatlarga zamonaviy, ma’naviy yutuqlarga,
shu bilan birga har bir xalqning ko’p asrlik ma’naviy merosiga ham tayanadi.
Har bir davr, xalq, millatning ma’naviy qadriyatlari tabiiyki, quruq, bo’sh
yerda vujudga kelmaydi. Har qanday ma’naviyat, eng avvalo, jamiyatda
avval erishilgan muayyan bilimlar, tajribalar hamda o’tmish avlodlardan
bizgacha yetib kelgan ma’naviy merosga, shuningdek, umuminsoniy
ma’naviy qadriyatlarga tayanadi.
O’zbekiston xalqlarining boy ma’naviy merosi I.A.Karimovning
aytganlaridek ikki jabhani - olamni ilmiy bilishi va diniy - falsafiy ta’limotni
o’z ichiga oladi. Ota - bobolarimizning asrlar davomida to’plagan hayotiy
tajribalari, ilmiy kashfiyotlari, badiiy asarlari, axloqiy ta’limotlari bugungi
ma’naviy tiklanishning negizini, poydevorini tashkil qiladi. Bu o’rinda islom
ma’naviyati va axloqiy ta’limotining mavqyei ham kam emas. Sobiq
sho’rolar davrida ma’naviy merosga, xususan diniy qadriyatlarga, jumladan
islom ta’limotiga nisbatan mafkuralashgan salbiy munosabat, uni zararli
deb topish, kurashchan ateizm tamoyillarini mutlaqlashtirish ma’naviy
hayotga ziyon keltirdi.
Ma’naviyat tarkibida dinning alohida o’rni mavjudligi o’z-o’zidan
ravshan. Buning boisi avvalo shundaki, din ming yillar mobaynida insoniyat
hayotining barcha jihatlari bilan chambarchas bog’lanib, uning turmush
tarziga aylanib ketgan. Boshqa tomonidan, din ta’sirining zamirida savob va
gunoh haqidagi tasavvurlar turadiki, odamlar bu ma’naviy xodisalarga
hyech qachon bafarq qaramagan. Binobarin, savob va gunoh, shuningdek,
savobli ish qilganlarning ham bu dunyo, ham nariga dunyo taqdirlanishi,
gunohkorlarning esa jazolanishi to’g’risidagi qarashlar kishilik jamiyati
taraqqiyatining
ilk
bosqichlaridan
shakllanib,
odamlarning
axloqiy
munosabatlarini tartibga solib kelgan.
Din ijtimoiy ong shakllarining biri sifatida kishilar ma’naviy hayotining
kuchli va hatto asosiy omili bo’lgan. E’tiqod sifatida e’tirof etilgan

---

tamoyillarga qat’iy amal qilish va uni kundalik turmushda bajarish dinda
asosiy o’rin egallaydi. Diniy talablar har bir shaxsdan qat’iylik, iymoniylik,
irodalilik, sabr-toqatlilik, chidamlilik, shukronalik, xullas odamiylilik, haqiqiy
fidoiylilikni, e’tiqodga amal qilishni taqozo etadi va kishining ma’naviy
salohiyatini shakllantiradi. Prezidentimiz Imom al-Buxoriy yodgorlik majmui
ochilishiga bag’ishlangan nutqlarida dinning inson ma’naviyatini kamol
toptirishdagi roliga baho berib, shunday ta’riflagan edi: «Men ilohiy
dinimizning olijanob intilishlarimizga xizmat qiladigan, xayrli ishlarimizda
bizga madad beradigan bitmas - tuganmas kuch- qudrat manbai bo’lib
qolishiga ishonaman»2.
Yuqorida aytilgan fikrlardan kelib chiqadigan xulosa shuki, ma’naviyat
uzluksiz jarayon bo’lib, jamiyat hayotining barcha sohalarida o’zining
chuqur
ta’sirini
topgan.
Ma’naviyatning
mohiyatini
Prezidentimiz
I.A.Karimov shunday
10. Xalqaro miqyosda korrupsiyaga bo’lganmunosabatlar (Davlatlar
misolida)
Soʻnggi yillarda mamlakatimizda korrupsiyaning oldini olish va unga qarshi
kurashish, davlat va jamiyat qurilishining barcha sohalarida korrupsiogen
omillarga chek qoʻyishga qaratilgan keng koʻlamli islohotlar izchil amalga
oshirilmoqda.
Davlat organlari zimmasidagi vazifa va funksiyalarni bajarishda yuzaga
keladigan
korrupsiyaga
oid
xavf-xatarlarni
baholash
tizimini
takomillashtirish hamda davlat xizmatiga halollik standartlarini joriy etish
boʻyicha ishlar amalga oshirilmoqda.
Mamlakatda byurokratik toʻsiqlarni bartaraf etish va “yashirin iqtisodiyot”ni
qisqartirish choralari koʻrilmoqda hamda “Korrupsiyasiz soha” loyihalari
amalga oshirilmoqda.
Shu bilan birga, korrupsiyaga qarshi kurashish samaradorligini tubdan

---

oshirish boʻyicha belgilangan vazifalar korrupsiya holatlarining sabab va
shart-sharoitlarini aniqlash, ularni bartaraf etishning taʼsirchan tizimini
yaratishni taqozo etmoqda. Ushbu ishlarga fuqarolik jamiyati institutlari va
nodavlat sektorning boshqa vakillarini ham keng jalb etish zarurati
tugʻilmoqda.
2017-2021 yillarda Oʻzbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yoʻnalishi boʻyicha Harakatlar strategiyasini “Ilm, maʼrifat va
raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili”da amalga oshirishga oid Davlat
dasturini izchil roʻyobga chiqarish, shuningdek, jamiyat va davlat hayotining
barcha sohalarida korrupsiyaning oldini olish va unga qarshi kurashishga
qaratilgan davlat siyosatining samaradorligini oshirish maqsadida:
1. Oʻzbekiston Respublikasi Korrupsiyaga qarshi kurashish agentligi
(keyingi oʻrinlarda – Agentlik) tashkil etilsin.
Belgilab qoʻyilsinki, Agentlik:
korrupsiyaning oldini olish va unga qarshi kurashish sohasida davlat
siyosatini shakllantirish va amalga oshirish, davlat organlari, ommaviy
axborot vositalari, fuqarolik jamiyati institutlari va boshqa nodavlat sektor
vakillarining birgalikdagi samarali faoliyatini taʼminlash, shuningdek,
mazkur sohadagi xalqaro hamkorlik uchun masʼul boʻlgan maxsus vakolatli
davlat organi hisoblanadi;
oʻz faoliyatini qonuniylik, xolislik, hisobdorlik, ochiqlik va shaffoflik
prinsiplari asosida boshqa davlat organlari, tashkilotlar va ularning
mansabdor shaxslaridan mustaqil ravishda amalga oshiradi, Oʻzbekiston
Respublikasi Prezidentiga boʻysunadi va Oʻzbekiston Respublikasi Oliy
Majlisi palatalari oldida hisobdordir;
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan lavozimga tayinlanadigan
va lavozimdan ozod etiladigan direktor tomonidan boshqariladi.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining Agentlik direktorini lavozimga
tayinlash va lavozimidan ozod qilish toʻgʻrisidagi farmonlari Oʻzbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi Senati tomonidan tasdiqlanadi.

---

2. Quyidagilar Agentlikning asosiy vazifalari va faoliyat yoʻnalishlari etib
belgilansin:
mamlakatda korrupsiya holatini tizimli tahlil qilishni taʼminlash, shuningdek,
korrupsiyaga oid xavf-xatarlar yuqori boʻlgan sohalar hamda korrupsiyaga
oid huquqbuzarliklar sodir etilishining sabab va shart-sharoitlarini aniqlash;
korrupsiyaning oldini olish va unga qarshi kurashish sohasidagi davlat
siyosatini, shuningdek, korrupsiyaga oid huquqbuzarliklarning tizimli sabab
va shart-sharoitlarini bartaraf etish hamda korrupsiyaga qarshi kurashish
choralarining samaradorligini oshirishga qaratilgan davlat va boshqa
dasturlarni shakllantirish va amalga oshirish;
fuqarolarning huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini oshirishga qaratilgan
kompleks dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirish, korrupsiyaning
oldini olish va unga qarshi kurashish masalalariga oid axborotlarni
tarqatish hamda korrupsiyaga qarshi kurashish boʻyicha oʻqitishni tashkil
etish orqali jamiyatda
korrupsiyaning barcha koʻrinishlariga murosasiz munosabatni
shakllantirish
vazirlik va idoralarning korrupsiyaning oldini olish va unga qarshi kurashish
sohasidagi faoliyatini muvofiqlashtirish, davlat organlari, ommaviy axborot
vositalari, fuqarolik jamiyati institutlari va boshqa nodavlat sektor
vakillarining ushbu masalalar boʻyicha birgalikdagi samarali faoliyatini
tashkil etish.
11. O’zbekistonda korrupsiyaga oid qonun va qarorlar tasnifi
Mustaqillikning ilk kunlaridan boshlab mamlakatimizda demokratik huquqiy
davlat va kuchli fuqarolik jamiyati qurishning umumiy strategiyasini amalga
oshirish doirasida qonun ustuvorligini ta’minlash, fuqarolarning huquq va
erkinliklarini himoya qilish, sud-huquq tizimini isloh qilish yuzasidan qator
chora-tadbirlar izchil amalga oshirib kelinmoqda.
Tarixan qisqa davr ichida mamlakatda qonuniylik va huquq-tartibotni
ta’minlashning
institutsional
va
huquqiy
asoslari
shakllantirildi,

---

korrupsiyaga qarshi kurashishning samarali tizimi yaratildi.
Mazkur yo‘nalishdagi islohotlarni amalga oshirish davomida milliy
qonunlarga xalqaro huquqning umume’tirof etilgan normalarini singdirish
masalasiga alohida e’tibor berildi va bu munosabat 2008 yilda qabul
qilingan
«Birlashgan
Millatlar
Tashkilotining
korrupsiyaga
qarshi
konvensiyasiga
(Nyu-York,
2003
yil
31
oktyabr)
O‘zbekiston
Respublikasining qo‘shilishi to‘g‘risida»gi Qonunda o‘z aksini topdi.
2010 yilda O‘zbekiston Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti
Korrupsiyaga qarshi kurashish tarmog‘ining Istambul harakat dasturiga
qo‘shildi.
So‘nggi yillarda korrupsiyaga qarshi kurashishning huquqiy mexanizmlarini
takomillashtirishga qaratilgan bir qator muhim normativ-huquqiy hujjatlar,
jumladan Byudjet va Bojxona kodekslari (yangi tahrirda), «Huquqbuzarliklar
profilaktikasi to‘g‘risida»gi, «Ijtimoiy sheriklik to‘g‘risida»gi, «Davlat
hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatining ochiqligi to‘g‘risida»gi,
«Tezkor-qidiruv faoliyati to‘g‘risida»gi, «Elektron hukumat to‘g‘risida»gi,
«Ichki ishlar organlari to‘g‘risida»gi qonunlar qabul qilindi.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish, ishchanlik muhitini yaxshilash, kichik biznes va
xususiy tadbirkorlik uchun qulay sharoitlar yaratish, ma’muriy to‘siqlarni
bartaraf etish hamda litsenziyalash va ruxsat berish tartib-taomillarini
soddalashtirish, davlat xaridlari mexanizmlarini takomillashtirish, davlat
xizmatchilarining odob-axloq qoidalarini tasdiqlashga doir bir qator chora-
tadbirlar amalga oshirildi.
Korrupsiyaga
qarshi
kurashishning
huquqiy
asoslarini
yanada
takomillashtirish maqsadida O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev
tomonidan 2017-yil 3-yanvar kuni “Korrupsiyaga qarshi kurash to‘g‘risida"gi
qonun imzolandi. E’lon qilingan kundan boshlab kuchga kiruvchi qonun 4-
yanvar kuni “Xalq so‘zi” va “Narodnoye slovo” gazetalarida chop etildi.
Qonundan ko‘zlangan maqsad korrupsiyaga qarsha kurash sohasidagi
munosabatlarni tartibga solishdan iborat. Hujjatda “korrupsiya”, “korrupsion

---

huquqbuzarlik” va “manfaatlar mojarosi” kabi tushunchalarga izoh berilgan.
Hujjatda korrupsiyaga qarshi kurashning asosiy tamoyillari sifatida
qonuniylik; fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlari
ustuvorligi; ochiqlik, shaffoflik va tizimlilik; davlat va fuqarolik jamiyatining
o‘zaro
hamkorligi;
korrupsiyadan
ogohlantirish
va
javobgarlikning
muqarrarligi bo‘yicha choralar ustuvorligi keltirib o‘tilgan.
Qonun korrupsiyaga qarshi kurash sohasida davlat siyosatining asosiy
yo‘nalishlarini keltirib o‘tadi:
aholining huquqiy savodxonligi va huquqiy madaniyatini oshirish, jamiyatda
korrupsiyaga nisbatan toqatsizlikni shakllantirish;
davlat va jamiyat hayotining barcha sohalarida korrupsiyadan ogohlantirish
bo‘yicha choralarni amalga oshirish;
korrupsion huquqbuzarliklarni o‘z vaqtida aniqlash, ular oqibatlari, sabablari
va keltirib chiqargan sharoitlarni bartaraf etish hamda korrupsion
huquqbuzarliklar sodir etilgani uchun muqarrar jazolash tamoyilini tadbiq
etish.
Hujjatda davlat boshqaruvi sohasida korrupsiyadan ogohlantirish bo‘yicha
choralarni keltirib o‘tadi. Jumladan, davlat organlari faoliyatining ochiqligi
va hisobdorligini ta’minlash, parlament va jamoatchilik nazorati, mansabdor
shaxslar faoliyati sifatini baholash hamda ishga qabul qilish va mansab
pillapoyalaridan ko‘tarilishda ochiqlik va xolislik tamoyili asosida tanlovli
saralashlarni olib borish tizimlarini joriy etish belgilangan. Davlat organlari
xodimlarining huquqiy maqomi aniqlanib, ularning ijtimoiy himoyasi,
moddiy ta’minoti, har tomonlama rag‘batlantirish choralari ko‘riladi.
12. Etika katigoriyalarining o’ziga xos xususiyatlari
O'zbek xalqi qadim-qadimdan yuksak ma’naviyat va madaniyatga ega
xalqdir. Bu ma’naviyat salohiyatini butun jahon tan olgan va undan
andozalar olib kelgan. Bunga tarixiy misollarimiz ham juda ko’p. II yarim
ming yildan avval ham Samarqandu Buxoralar gullab yashnaganligi
jaxon poytaxti darajasida bo’lganligini kim ham inkor eta oladi. Faqat

---

bunday ma’naviyatga ega bo’lgan millatgina minglab yillar osha o’z
saloxiyatini, obrusini saqlab qola biladi. Lekin sovet mustamlakasi
davrida bu qadriyatlar vaxshiylarcha, makkorona yo’q qilib tashlanishga
harakat qilindi. Chunki sovet tizimining asosiy maqsadi har bir millat
ma’naviyati va tarixiy qadriyatlarini yo’q qilib tashlash, sovetlar qulligiga
kunikuvchi, unga qarshi chika olmaydigan yangicha duragay millatni
yaratish edi.
Sobik
to’zim
axloq
qadamlari
o’zib
quyilganligiga, millat
ma’naviyatiga ta’siri ana shunday xunuk natijalarga olib keladi.
Ma’naviyat yoshlar qoshida muayyan o’rin tutadi. Ma’naviyatni
yoshlarimiz ongiga chuqurroq singdirish kerak, ular o’zlari yashab
turgan zamonni, ona-Vatani tarixini chuqur bilsin. Xalqimiz orasida
yetilib chiqqan, butun millatimizning faxri bo’lib dunyoga tanilayotgan
ulug’ allomalar, mutafakkir va sarqardalarni yaxshi o’rganishi, boy tarixiy
va madaniy obidalarimizni borib ko’rish orqali ularda vatanparvarlik
tuyg’ularining urugini ekkan bo’lamiz.
Kategoriya
(lot) – hukm
ta’rif
ma’nosini
anglatadi. Etika
kategoriyalari jumlasiga: yaxshilik va yomonlik, burch, adolat, vijdon, sha’n
va or-nomus kabilar kiradi.
Etika kategoriyalarining o’ziga xosligi shundan iboratki ularda fan
sifatida etikaning amaliy asosini tashkil etuvchi aniqlik eng muhim
tomonlari va elementlari umumlashtirilgan holda o’z ifodasini topadi.
Etika kategoriyalari axloqiy munosabatlarning ob’ektiv qonuniyatlarini
jamiyat axloqi hayotini hamma tomonlari va rang-barangligini aks
ettiradi. Ularda
kishilar
xatti-harakatlari, qiliq
va xulq
atvorlari
maqullanishi yoki qoralanishi o’z aksini topadi.
Axloq kategoriyalari o’z mazmuni jixatidan ob’ektivdir. Etika
kategoriyalarining ko’pchiligi qutbiy, qarama-qarshi harakterga ega,
chunonchi yaxshilik va yomonlik, adolat va adolatsizlik kabi. Har bir
kategoriyaning o’ziga xos xususiyatlari bor va uning bilan jamiyat

---

o’rtasidagi aloqaning ma’lum tomonlarini aks ettiradi, ilmiy bilimning
turli pogonalarini ifodalaydi. Ba’zi bir kategoriyalar axloq sohasini
nisbatan juda keng kamrab oladi va o’z mazmuniga ko’ra bir muncha
umumiy hisoblanadi, boshqalari esa nisbatan tor kategoriyalar bo’lib,
axloqiy munosabatlarni shaxsning ichki dunyosi orqali bir muncha
yakqol aks ettiradi.
Yaxshilik va yomonlik axloqiy ongning birmuncha umumiy
tushunchalariga mansub bo’lib, axloqlik va axloqsizlikning ma’nosi,
mazmuni shuningdek farqi hamda qarama-qarshiligini yaxlit bir shaklda
ifoda etadi.
Insonlar bu kategoriyalar yordamida tevarak atrofimizda, kundalik
hayotimizda ruy berayotgan hamma xodisalarni baholaydilar hamda
ma’no mazmuniga yetadilar.
Yaxshilik va yomonlik o’zaro munosabatli, ayni vaqtda kutbiy va
bir-birini inkor etuvchi kategoriyalaridir. Agar yaxshilik kategoriyasida
birmuncha ijobiy ya’ni axloqiy idealiga mos keladigan narsalar haqida
tasavvurlar jamlanib, yomonlik tushunchasida kishilarning idealiga zid
keladigan, baxtga
erishishga, odamlar
orasidagi
munosabatlarda
insoniylik o’zaro hurmat-izzatga tuskinlik qiluvchi tushunchalar va
tasavvurlarni ifodalaydi. Axloq ulamosi insonlarning xulqlarini ikkiga
bo’ladilar: nafis tarbiya topib, yaxshilik qilishga odatlangan yaxshi xulqli
va yomonlikka tavsif qilib yomon xulqli deb ataganlar.
Insoniyatning axloqiy taraqqiyoti qandaydir tugal bo’lishi mumkin
emas. Yaxshilik hamisha konkretdir va o’zining ziddi yomonliksiz
bo’lmaydi.
Yomonlik
hamisha ham bizga ko’rinavermaydi, ba’zan xatto
yaxshilik nikobi ostida ham ruy berishi mumkin.
13. Etikaning zamonaviy muammolariga diniy va ilmiy yondashuvlar
Axloqshunoslik bir necha ming yillik tarixga ega bo’lgan qadimiy fan. U
bizda «Ilmi ravish»,»Ilmi axloq»,»Axloq ilmi»,»Odobnoma» singari nomlar

---

bilan atab kelingan. Ovropoda esa «Etika» nomi bilan mashhur, biz ham
yaqin-yaqingacha shu atamani qo’llar edik. Uni birinchi bo’lib yunon
faylasufi Arastu muomalaga kiritgan. Arastu fanlarni tasnif qilarkan, ularni
uch guruhga bo’ladi: nazariy, amaliy va ijodiy. Birinchi guruhga u falsafa,
matematika va fizikani; ikkinchi guruhga – etika va siyosatni; uchinchi
guruhga esa – san’at, hunurmandchilik va amaliy fanlarni kiritadi. Shunday
qilib, qadimgi yunonlar axloq haqidagi ta’limotni fan darajasiga ko’targanlar
va «Etika» (ta ethiga) deb ataganlar.
Hozirgi kunda bu fanni ilmiy va zamonaviy talablar nuqtai nazaridan
«Axloqshunoslik» deb atashni maqsadga muvofiq deb o’ylaymiz.
Axloqshunoslik axloqning kelib chiqishi va mohiyatini, kishining jamiyatdagi
axloqiy munosabatlarini o’rganadi. «Axloq» so’zi arabchadan olingan bo’lib,
«hulq» so’zining ko’plik shaklidir. «Axloq» iborasi ikki xil ma’noga ega:
umumiy tushuncha sifatida fanning tadqiqot obyektini anglatsa, muayyan
tushuncha sifatida inson fe’l-atvori va xatti-harakat ining eng qamrovli
qismini bildiradi. Axloqni umumiy tushuncha sifatida olib, uni doira shaklida
aks ettiradigan bo’lsak, doiraning eng kichik qismini odob, undan kattaroq
qismini xulq, eng qamrovli qismini axloq egallaydi.
Odob – inson haqida yoqimli taassurot uyg’otadigan, lekin jamoa, jamiyat
va insoniyat hayotida u qadar muhim ahamiyatga ega bo’lmaydigan, milliy
urf-odatlarga asoslangan chiroyli xatti-harakat larni o’z ichiga oladi.
Xulq – oila, jamoa, mahalla-ko’y miqyosida ahamiyatli bo’lgan, ammo
jamiyat va insoniyat hayotiga sezilarli ta’sir ko’rsatmaydigan yoqimli insoniy
xatti-harakat larning majmui.
Axloq esa – jamiyat, zamon, insoniyat tarixi uchun namuna bo’la oladigan
ijobiy xatti-harakat lar yig’indisidir.
Bu fikrlarimizni misollar orqali tushuntirishga harakat qilamiz. Deylik,
metroda yoshgina yigit, talaba hamma qatori o’tiribdi. Navbatdagi bekatdan
bir keksa kishi chiqib, uning ro’parasida tik turib qoldi. Agar talaba darhol:
«O’tiring, otaxon!» deb joy bo’shatsa, u chiroyli a’mol qilgan bo’ladi; chetdan

---

qarab turganlar unga ich-ichidan minnatdorchilik bildirib: «Baraka topgur,
odobli yigitcha ekan», deb qo’yadi. Aksincha, talaba yo teskari qarab olsa,
yoki o’zini mudraganga solib, qariyaga joy bo’shatmasa, g’ashimiz keladi,
ko’nglimizdan: «Buncha beodob, surbet ekan!» degan fikr o’tadi, xullas, u
bizda yoqimsiz taassurot uyg’otadi. Lekin, ayni paytda, talabaning qariyaga
joy bo’shatgani yoki bo’shatmagani oqibatida vagondagi yo’lovchilar
hayotida biror-bir ijobiymi, salbiymi – muhim o’zgarish ro’y bermaydi.
Xulqqa quyidagicha misol keltirish mumkin: mahallamizdagi oila
boshliqlaridan biri imkon boricha qo’ni-qo’shnilarning barcha marakalarida
xizmatda turadi, hech kimdan qo’lidan kelgan yordamini ayamaydi, ochiq
ko’ngil, ochiq qo’l, doimo o’z bilimini oshirib borishga intiladi, tirishqoq, oila
a’zolariga mehribon va h. k. Unday odamni biz hushxulq inson deymiz va
unga mahallamizning namunasi sifatida qaraymiz. Bordi-yu, aksincha
bo’lsa, u qo’ni-qo’shnilar bilan qo’pol muomala qilsa, to’y- ma’rakalarda
janjal ko’tarsa, sal gapga o’dag’aylab, musht o’qtalsa, ichib kelib, oilada
xotin-bolalarini
urib,
haqoratlasa,
uni
badxulq
deymiz.
Uning
badxulqliligidan oilasi, ba’zi shaxslar jabr ko’radi, mahalladagilarning tinchi
buziladi, lekin xatti-harakatlari jamiyat ijtimoiy hayotiga yoki insoniyat
tarixiga biror bir ta’sir o’tkazmaydi.
Axloqqa kelsak, masala jiddiy mohiyat kasb etadi: deylik, bir tuman yohud
viloyat prokurori o’zi mas’ul hududda doimo qonun ustuvorligini, adolat
qaror topishini ko’zlab ish yuritadi, lozim bo’lsa, hodimning noqonuniy
farmoyishlariga qarshi chiqib, ularning bekor qilinishiga erishadi; oddiy
fuqaro nazdida na faqat o’z kasbini e’zozlovchi shaxs, balki haqiqiy huquq
posboni, adolatli tuzum timsoli tarzida gavdalanadi; u – umrini millat, Vatan
va inson manfaatiga bag’ishlagan yuksak axloq egasi; u, o’zi yashayotgan
jamiyat uchun namuna bularoq, o’sha jamiyatning yanada taraqqiy
topishiga xizmat qiladi. Agar mazkur prokuror, aksincha, qonun
himoyachisi bo’laturib, o’zi qonunni buzsa, shaxsiy manfaati yo’lida oqni
qora, qorani oq deb tursa, u axloqsizlik qilgan bo’ladi.

---

14. Oila va oilaviy qadriyatlar ma’naviy qadriyatlarning bosh omili
Oila - bu muhabbat va hurmatda yaratilgan aholi va qonunlarga ega bo'lgan
kichik davlat. Har bir mustahkam va birlashgan oilada o'zlarining oilaviy
qadriyatlari mavjud bo'lib, bu jamiyatning bu tuzilishiga butunligini
saqlashga yordam beradi.
Oilaning asosiy qadriyatlari
Oila uchun - hayotdagi asosiy qadriyatlar, barcha oila a'zolarining
hamjihatligini, ishonchini va sevgisini mustahkamlaydigan muayyan axloqiy
tamoyillarga rioya qilishga intiladi.
Oila a'zolaridagi sevgi - bu oilaning muhim qadriyatidir va agar siz ushbu
tuyg'uni saqlab qolishni istasangiz, oilangizga ularni sevishingizni eslatib
turing. Sevgi haqida gapirish faqat so'zlar emas, balki sizning
depressiv 
tuyg'ularingizni
- yostiq ostida kichik kutilmagan hodisalar, choy
ichish va sovuq qish oqshomida suratga tushish, sham yorug'ida kechki
ovqat, oilada sayr qilish.
Madaniy va ma’naviy meros haqida ham shunday deyish mumkin. Shu
sababdan darsni avvalo madaniyat va uning turlarini tahlil etishdan
boshlamoq maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Chunki, madaniyatni,
xususan ma’naviy madaniyatni bilmasdan, o‘rganmasdan turib, ma’naviy
meros to‘g’risida gapirish ancha mushkul, inchunun ma’naviy meros
ma’naviy madaniyat doirasiga kiradi.
Shunday ekan madaniyat nima? Madaniyat tushunchasini izohlashga
bag’ishlangan ko‘p ilmiy adabiyotlar mavjud. Madaniyat tushunchasiga
berilgan ta’riflar soni 260 tadan oshib ketgan. Mualliflar bu tushunchaga
har biri o‘z nuqtai-nazaridan yondashadilar. 
Bunga sabab
, madaniyatning
ko‘p qirrali, murakkab, ma’naviy-ijtimoiy hodisa ekanligi, uning inson va
jamiyat hayotining barcha qirralarni qamrab olganligidir. Madaniyatga
berilgan ta’riflarda mualliflarning fikrlarini umumlashtiruvchi tomonlar
mavjud. Shu jumladan, ularni umumlashtiradigan bo‘lsak, madaniyat - bu
kishilar faoliyatining jamiyat iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy hayoti

---

sohasida yaratgan, o‘zlarining ehtiyojlarini qondirish uchun ishlab chiqargan
moddiy va ma’naviy boyliklar tizimini bildiradi
6
. Ko‘rinadiki, madaniyat
insonning moddiy va ma’naviy boyliklarni yaratish va o‘zlashtirishdagi
faoliyatini ifodalaydi. U inson aql-idroki, iste’dodi va mehnati mahsulidir.
Yuqorida aytilganidek, madaniyat juda murakkab ko‘p qirrali ma’naviy-
ijtimoiy hodisa bo‘lib, ijtimoiy hayotning moddiy-texnik, iqtisodiy, ijtimoiy-
siyosiy va boshqa sohalarni, inson mehnat faoliyatining barcha
samaralarini o‘zida qamrab oladi. Sirasini aytganda, xalq ommasi
tomonidan yaratilgan hamma moddiy va madaniy-ma’naviy boyliklar
madaniyatga kiradi. Madaniyat deyilganda, mehnat qurollarini yaratish va
ulardan foydalanish, fan-texnika yutuqlari va ularni ishlab chiqarishga joriy
qilish, kishilarning ishlab chiqarish va ijtimoiy ko‘nikmalari, mehnatni
ijtimoiy tashkil etish, salomatlikni saqlash ishini yo‘lga qo‘yish, aholi
o‘rtasida bilimlarning yoyilish darajasi va ma’lumot, umumiy, umumiy
majburiy va oliy ta’limni amalga oshirish, adabiyot va san’at 
asarlari
, ijtimoiy,
falsafiy, diniy g’oyalar va shu kabilar nazarda tutiladi.
Ishlab chiqarish, moddiy ishlab chiqarish - jamiyatning yashashi va taraqqiy
etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqti-sodiy mahsulotlar)ni
yaratish jarayo-ni; ishlab chiqarish omillarini isteʼ-mol va investitsiyalar
uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. I.ch.
Jamiyat moddiy ishlab chiqarishining ikki amaliy turi - moddiy va ma’naviy
ishlab chiqarishga qarab madaniyat ham yirik ikki turga moddiy va ma’naviy
madaniyatga bo‘linadi. Moddiy madaniyat deganda mehnat qurollarini,
mehnat ko‘nikmalarini, shuningdek ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan va
moddiy hayot uchun xizmat qiladigan inson tomonidan yaratilgan barcha
moddiy boyliklarni anglaymiz. Moddiy madaniyatga moddiy boyliklarning
butun majmui, ularni ishlab chiqarish vositalari: ishlab chiqarish jarayonida
yaratilgan texnika, texnologiya, texnik inshootlar, ijtimoiy mehnatni
uyushtirish shakli, qurilish va dehqonchilikni yo‘lga qo‘yish va boshqalar
kiradi.

---

Texnika (techne - mahorat, sanʼat) - moddiy boylik olish hamda odamlar va
jamiyatning extiyojlarini qondirish maqsadida inson atrofdagi tabiatga taʼsir
qilishiga imkon beradigan vositalar va koʻnikmalar majmui.
Madaniyatning ikkinchi turi - bu ma’naviy madaniyatdir. Ma’naviy
madaniyatga insonning aqli va ma’nan yaratuvchanlik faoliyatlari va
ularning natijalari kiradi.
15. Hukm tafakkur shakli sifatida.
Mantiq fanining o’rganish ob'ektini tafakkur shakllari tashkil etishi
yuqorida aytib o’tildi. Hissiy bilishdan farqli ravishda tafakkurda narsa va
hodisalar mohiyati, ularning umumiy, muhim xususiyatlari, ular o’rtasidagi
ichki, zaruriy aloqalar, ya'ni qonuniy bog’lanishlar aks ettirilishi yuqoridagi
mavzuda bayon qilib o’tildi.
Tafakkur shakli fikrning mazmunini tashkil etuvchi elementlarning
bog’lanish usuli, uning tuzilishidir. Tushuncha, hukm va xulosa chiqarish
tafakkurning universal shakllari bo’lib, uning asosiy tarkibiy elementlari
hisoblanadi. Muhokama yuritish ana shular va ularning o’zaro aloqalarga
kirishishi natijasida vujudga keladigan boshqa mantiqiy strukturalar
(masalan muammo, gipoteza, nazariya, g’oya, argumentatsiya)da amalga
oshadi. Muhokama yuritishda ishonchli natijalarga erishishning zaruriy
shartlari qatoriga fikrning chin bo’lishi va formal jihatdan to’g’ri qurilishi
kiradi. Chin fikr o’zi ifoda qilayotgan predmet va ularning xossalari va
munosabatlariga muvofiq kelishi bilan izohlanadi. Fikr chin bo’lishi bilan bir
qatorda formal jihatdan to’g’ri qurilishi ham mantiqiy fikr yuritishning
zaruriy sharti hisoblanadi. Fikrning to’g’ri qurilishi tafakkurda hosil
bo’ladigan turli xil strukturalarda, har xil mantiqiy amallarda o’z aksini
topadi. Fikrning to’g’ri qurilishi tafakkur qonunlariga rioya qilish orqali
amalga oshadi. Tafakkur qonunlari mazmunidan kelib chiqadigan,
muhokamani to’g’ri qurish uchun zarur bo’lgan talablar fikrning aniq,
ziddiyatsiz, izchil, yetarli asosga ega bo’lishidan iborat. Mazkur talablarga

---

rioya qilmaslik muhokamaning noto’g’ri tuzilishiga sabab bo’lishi mumkin.
Tushuncha
– bu predmetlarning zaruriy, muhim belgilarini aks
ettiruvchi tafakkur shaklidir. Mantiqda predmet
tafakkur predmeti
sifatida
nazarda tutiladi. Unga buyumlar (kitob, qalam), buyumlarning xossalari
(issiq, sovuq), buyumlar munosabati (yaqin, uzoq), jarayonlar (o’qimoq,
yozmoq) kiradi. Fikr predmetida nafaqat real mavjud bo’lgan buyumlar,
balki xossa va munosabat hamda inson ongidagi g’oya, nazariya kabilar
ham tushuniladi.
Predmet belgilari
deb, predmetlarni bir-biridan farq qiluvchi
hamda ularning bir-biriga o’xshashligini ifoda qiluvchi tomonlar,
munosabatlar va xususiyatlarga aytiladi. Har
bir predmet olamdagi
boshqa predmetlar bilan aloqada bo’lganligi uchun o’zining ko’pgina
belgilariga ega bo’ladi. Bu belgilar:
1)
yakka va umumiy
, 2)
muhim va nomuhim
, 3)
zaruriy va tasodifiy
,
4)
ijobiy va salbiy
ga bo’linadi. Belgining faqat bir predmetga xos bo’lganlari
yakka, bir qancha predmetlarga xos bo’lganlari umumiy belgilar
hisoblanadi. Masalan: Xitoyning dunyoda aholisi soniga ko’ra eng katta
davlat ekanligi yakka belgi, Osiyoda joylashgan davlat ekanligi umumiy
belgi hisoblanadi.Tushunchada predmet o’zining muhim belgilari orqali fikr
qilinadi, nomuhim belgilar predmetda mavjud bo’ladi, lekin uning
mohiyatini ochib bermaydi. Masalan: o’simliklarning bir yillik yoki ko’p yillik
ekanligi muhim belgi, kim tomonidan ekilganligi nomuhim belgi
hisoblanadi. Ba'zi hollarda muhim belgilar nomuhimga, nomuhim belgilar
esa muhimga aylanadi.
Zaruriy belgilar predmetning mavjudligi bilan uzviy bog’liqdir va uning
yo’qolishidan predmet ham mavjud bo’lmaydi. Tasodifiy belgilarning
yo’qolishidan predmet o’z mohiyatini yo’qotmaydi. Avtomobilning rangi
tasodifiy belgi, uning dvigatelining mavjudligi zaruriy belgi. Ma'lum
xossalarning mavjud va mavjud emasligiga qarab belgilar ijobiy va salbiy
belgilarga
bo’linadi.
Masalan:
talabalarni
qobiliyatli(ijobiy)
va

---

qobiliyatsizlarga (salbiy) ajratish mumkin.
Tushuncha tafakkur shakli bo’lganligi uchun yuqorida aytilganidek
sezgi, idrok va tasavvurdan farqli o’laroq unda predmetning yaqqol obrazi
emas, balki abstrakt obrazi aks etadi. Tushuncha predmetlarning muhim
belgilarini in'ikos qilishi, mohiyatini aks ettirishi bilan hissiy bilish
shakllariga ko’ra borliqni chuqurroq, to’laroq ifodalaydi.
Tushuncha inson miyasida to’g’ridan-to’g’ri aks etmasdan, ma'lum
bir mantiqiy usullardan foydalanish orqali hosil bo’ladi. Bu usullarga
taqqoslash, analiz, sintez, abstraktsiyalash, umumlashtirish
kiradi.
16. Hukumning tarkibi va hususiyatlari
Hukm predmetga ma'lum bir xossa va munosabatning xos yoki xos
emasligini ifodalovchi tafakkur shaklidir. hukmlar tasdiq va inkor shaklida
bo’ladi. Masalan, tushuncha tafakkur shaklidir – tasdiq hukm, tushuncha
gap emas – inkor hukm. Fikr yuritish jarayonida biz predmet va
hodisalarning ichki, zaruriy xossalari, bog’lanishlari va munosabatlarini bilib
boramiz. Predmetlar haqida hosil qilingan bilimlar hukm yordamida
ifodalanadi. hukm ham tushunchaga o’xshash ob'ektiv voqe'lik in'ikosi
natijasi sifatida fikrni ifodalashning mantiqiy shaklidir. Bizning har bir chin
(yoki xato) fikrimiz voqelikdagi narsa va xodisalarning xossalari, o’zaro
munosabatlari borligi yoki yo’qligi hamda bu voqelik elementlarining
xossalari, ular orasidagi munosabatning doimiyligi, zaruriy yoki tasodifiyligi
xaqida borsa, unda bizning fikrimiz hukm shaklida ifodalanadi. Tasdiq yoki
inkor har bir hukmning xarakterli belgisidir. Shuning uchun, agar hukm
o’ziga xos bo’lgan tasdiq yoki inkor belgisiga ega bo’lmasa, u hukm bo’la
olmaydi. Demak, hukm narsa va xodisalar, ularning turli belgilari, xususiyati
va munosabatlari haqidagi tasdiq yoki inkor shaklidagi fikrdir. Chin
hukmda buyum belgisi va munosabati xaqidagi fikr voqe'likda buyum
belgisi va munosabati qanday bo’lsa, xuddi shunday olinadi. Masalan,
Antarktida okeandir – chin hukm.
Agar voqe'likdagi buyumlarga xos

---

xususiyat va munosabat xos emas deb, xos emas xossa va munosabat
xos deb olinsa, unda hukm albatta xato bo’ladi. Masalan, Antarktida okean
emas va Antarktida dengizdir – xato hukmlar hisoblanadi.
Tafakkur til bilan bog’liq bo’lganligi sababli hukm gap bilan bog’liq.
hukm va gap aynan bir xil emas. hukm mantiqiy kategoriya bo’lsa, gap
grammatik kategoriya hisoblanadi.
Barcha
gaplar ham hukmni
ifodalamaydi. So’roq, undov va buyruq gaplar asosan hukmni ifodalamaydi.
Ba'zi so’roq gaplar (so’roq - ritorik) gaplar hukmni ifodalaydi. Masalan,
“Onani kim sevmaydi?” so’roq gapi “Onani hamma sevadi” ma'nosidagi
darak gap o’rnida ham kelishi mumkin. So’roq gaplarning asosiy maqsadi
javob olishdir. Shuning uchun so’roq gaplar bir qator hukmlar yordami bilan
ma'lum xabarni yetkazish usulidir. So’roq gapdagi «nima bo’ldi:?» so’rog’i
«nimadir bo’lganligi» hukmini ifodalaydi. Bunday holat bo’lmaganda edi,
so’roq ham ma'nosiz fikrga aylanar edi. Shuning uchun har bir so’roq
gapda ikki bo’lak, birinchisida boshlang’ich xabar «nimadir bo’lganligi» va
ikkinchisida aynan “qaysi hodisa bo’lganligi” haqidagi savol spetsifikasini
tashkil etuvchi muaammo mavjud. Shunga o’xshash holat undov gaplarda
ham mavjuddir. Fikrlash jarayonida turli xil savollarga bir xil gap shaklida
javob beriladi. Shuning uchun bitta gap turli xil hukmlarni ifodalashi
mumkin. Bundan tashqari hukm bilan gapning tarkibi bir-biridan farq qiladi.
Gapda ega va kesim bir yoki bir necha so’z yordamida ifodalanadi. Shuning
uchun gapda ega va kesimdan tashqari, boshqa bo’laklar aniqlovchi,
to’ldiruvchi kabi bo’laklar ishtirok etishi mumkin, shunga qarab gapnig
strukturasi o’zgarib turadi. hukm tarkibi qat'iy bo’lib, sub'ekt, predikat va
ularni munosabatini aniqlovchi bog’lovchidan iborat bo’ladi. hukmning
sub'ekti – bu hukmning predmetini ifodalovchi tushuncha bo’lib, S simvoli
bilan ifodalanadi. hukmning predikati – uning predmeti belgisi va
munosabatini ifodalovchi tushuncha bo’lib, P simvoli bilan ifodalanadi.
Sub'ekt va predikat hukmning terminlari hisoblanadi. Subekt va predikat
munosabatini mantiqiy bog’lovchi “ – ”
ifodalaydi. U o’zbek tilidagi

---

“ifodalaydi”, “hisoblanadi”, “boradi”, “keladi” kabi fe'llarga to’g’ri keladi.
hukmning formulasi – S – P. Masalan, daftar (S) – (bog’lovchi) o’quv
quroli (P).
Oddiy hukmlarning son va sifat jihatidan bo’linishi.
Hukmlar tuzilishiga ko’ra oddiy va murakkab bo’ladi. Oddiy hukm
deb tarkibidan yana bir hukmni ajratib bo’lmaydigan mulohazaga aytiladi.
Tarkibidan ikki yoki undan ortiq oddiy hukmni ajratish mumkin bo’lgan
mulohazalarga murakkab hukm deyiladi. Murakkab hukmlar haqida keyingi
paragrafda to’xtalib o’tamiz.
Hukmning sifat jihatidan bo’linishi. Mantiqda sifat jihatidan hukmlar
tasdiq va inkor hukmlarga bo’linadi. Agar hukm buyumga xos bo’lgan biror
belgi va munosabatni qayd etuvchi bo’lsa, u tasdiq hukm bo’ladi. Masalan,
“Bugun mantiq darsi bo’ldi”. Ba'zan agar hukm predikati inkor etuvchi va
undagi bog’lovchi tadiqlovchi bo’lsa, hukm albatta tasdiqlovchi bo’ladi.
17.
X
ulosa chiqarishning umumiy mantiqiy tavsifi
Xulosa chiqarish deb, bir va undan ortiq chin mulohazalardan ma'lum
qoidalar yordamida yangi bilimlarni keltirib chiqarishdan iborat bo’lgan
tafakkur shakliga aytiladi. Xulosa chiqarishning asosiy mohiyati ma’lum
bilimlar asosida noma’lum bilimlarni keltirib chiqarishdir. YA’ni xulosa
chiqarish orqali biz borliqning bizga ma’lum jihatlari orqali uning noma’lum
jihatlari haqida bilim hosil qilamiz.Xulosa chiqarish jarayoni asoslar, xulosa
va asoslardan xulosaga o’tishdan tashkil topadi. To’g’ri xulosa chiqarish
uchun, avvalambor, asoslar chin mulohazalar bo’lishi, o’zaro mantiqan
bog’lanishi kerak. Xulosa
asoslari
va xulosa ham o’zaro mantiqan
bog’langan bo’lishi shart. Bunday aloqadorlikning zarurligi xulosa chiqarish
qoidalarida qayd qilingan bo’ladi. Bu qoidalar buzilsa, to’g’ri xulosa
chiqmaydi.
Xulosa chiqarish xulosaning chinlik darajasiga ko’ra, aniqrog’i, xulosa
chiqarish qoidalarining qat’iyligiga ko’ra hamda xulosa asoslarining soniga
va fikrning hararat yo’nalishiga ro’ra bir qancha turlarga bo’linadi.
Maskur tasnifda xulosa chiqarishnifikrning harakat yo’nalishi bo’yicha
turlarga ajratish nisbatan mukammalroq bo’lib,u xulosa chiqarishning
boshqa turlari haqida ham ma’lumot berish imkonini yaratadi. Xususan,
deduktiv xulosa chiqarish, zaririy xulosa chiqarish, indurtiv xulosa chiqarish
va analogiya ehtimoliy xulosa chiqarish, deb olib qaralishui, bevosita xulosa

---

chiqarish esa deduktiv xulosa chiqarishning bir turi sifatida o’rganilishi
mumkin.
Deduktiv xulosa chiqarish (bevosita xulosa chiqarish).
Deduktiv xulosa chiqarishning muhim xususiyati unda umumiy bilimdan
ju’ziy bilimga o’tishning mantiqan zaruriy xususiyatiga egaligidir. Uning
turlaridan biri bevosita xulosa chiqarishdir.
Faqat birgina mulohazaga asoslangan holda yangi bilimlarning hosil
qilinishi bevosita xulosa chiqarish deb ataladi.
Bevosita xulosa chiqarish jarayonida mulohazalarning shaklini o’zgartirish
orqali yangi bilim hosil qilinadi. Bunda asos mulohazaning tarkibi, ya’ni
sub’ekt va pridakat munosabatlarining miqdor va sifat tavsiflari muhim
ahamiyatga ega bo’ladi. Bevosita xulosa chiqarishning quyidagi mantiqiy
usullari mavjud:
I. Aylantirish shunday mantiqiy usulki, unda berilgan mulohazaning
miqdorini saqlagan holda, sifatini o’zgartirish bilan yangi mulohaza hosil
qilinadi. Bu usul bilan xulosa chiqarilganda qo’sh inkor sodir bo’ladi, ya’ni
avval asosning predakati, keyin bog’lovchisi inkor etiladi.
II.Almashtirish shunday mantiqiy xulosa chiqarish usuliki, unda xulosa
berilgan mulohazadagi sub’ekt va predikatlarning o’rnini almashtirsh orqali
keltirib chiqariladi.
Almashtirishda berilgan mulohazadagi terminlar hajmi e’tiboriga olinishi
shart. Agar berilgan mulohazadagi terminlar hajmiga e’tibor berilmasa,
xulosa noto’g’ri bo’lishi mumkin.
Almashtirish usuli qo’llanilganda mulohazadagi sub’ekt va predikat hajmi
aniqlanadi va shu asosda mulohazadagi terminlarning o’rni almashtirilib,
xulosa chiqariladi. Bu usul, ayniqsa, tushuncha berilgan ta’riflarning
to’g’riligini aniqlashda muhim ahamiyatga ega.
III. Predikatga qarama-qarshi qo’yish bevosita xulosa chiqarishning
mantiqiy usullaridan biri bo’lib, bu usul qo’llanilganda berilgan mulohaza
avval aylantiriladi, so’ngra almashtiriladi. Natijada hosil qilingan
mulohazaning (xulosaning) sub’ekti asos mulohaza predikatiga zid,
predikati esa uning sub’ektiga mos bo'ladi: 3) Predikatga karama – karshi
kuyish orkali xulosa chikarish.
IV. Mantiqiy kvadrat orqali xulosa chiqarish.
Bunda oddiy qat’iy mulohazalarning o’zaro munosabatlarini e’tiborga olgan
holda, mulohazalardan birining chin yoki xatoligi haqida xulosa chiqariladi.

---

Bu xulosalar mulohazalar o’rtasidagi zidlik, qarama-qarshilik, qisman
moslik va bo’ysunish munosabatlariga asoslanadi.
Zidlik (kontradiktorlik) munosabatlariga asoslangan holda xulosa chiqarish.
Ma’lumki, zidlik munosabati A-O va E-I mulohazalari o’rtasida mavjud bo’lib,
uchinchisi
istisno
qonuniga
bo’ysunadi.
Bu
munosabatga
ko’ra
mulohazalardan biri chin bo’lsa, boshqasi xato bo'ladi va aksincha, biri xato
bo’lsa, boshqasi chin bo'ladi. Xulosalar quyidagi tuzilma bo’yicha tuziladi:
O
A

;
I
E

;
A
O

;
E
I

Qarama-qarshilik (kontrarlik) munosabatlariga asoslangan holda xulosa
chiqarish.
Qarama-qarshilik munosabati A va E mulohazalar o’rtasida
mavjud bo’lib, ziddiyat qonuniga bo’ysunadi. Bu munosabatdagi
mulohazalardan birining chinligidan boshqasining chinligini asoslab
bermaydi, chunki har ikki mulohaza ham xato bo’lishi mumkin.qarama-
qarshilik munosabatidan
E
A

,
A
E

ko’rinishida xulosa chiqarish
mumkin.
Qisman moslik (subkontrarlik) munosabatiga asoslangan holda xulosa
chiqarish.
Bu munosabat ju’ziy tasdiq (I) va ju’ziy inkor (O) mulohazalar
o’rtasida mavjud bo'ladi. Bu mulohazalarning har ikkisi bir vaqtda chin
bo’lishi mumkin, lekin bir vaqtda xato bo’lmaydi.
Ulardan birining xatoligi aniq bo’lsa, ikkinchisi chin bo'ladi. Qisman
moslik munosabati asosida xulosa chiqarish
O
I

;
I
O

;
O
I

;
I
O

ko’rinishda bo'ladi.
Bo’ysunish munosabatiga asoslangan holda xulosa chiqarish. Bu
munosabat sifatlari bir xil bo’lgan umumiy va ju’ziy mulohazalar(A va I; E va
O) o’rtasida mavjud bo'ladi. Umumiy bo’ysundiruvchi mulohazalar chin
bo’lsa, ju’ziy-bo’ysunuvchi mulohazalar ham chin bo'ladi. Lekin bo’ysunuvchi
-ju’ziy
mulohazalarning
chinligidan
bo’ysundiruvchi
–umumiy
mulohazalarning chinligi haqida xulosa chiqarib bo’lmaydi.
18.Xulosa chiqarishning tuzulishi
Insonning olamni in’ikos etish jarayoni faqat olam voqea-hodisalari
to‘g‘risida tushuncha hosil qilib, tushunchalarning mohiyatini anglab olish
bilan chegaralmaydi. U mazkur jarayonda tushunchaning boshqa
tushuncha bilan muayyan munosabatini ham o‘rnatib, olam haqida yangi
bilim olishga intiladi.

---

Tushunchalarda ifoda etilgan bilimlar, binobarin, buyumlar yanada yangi
jihatlari bilan tafakkurda ishtirok etib, uning imkoniyatlarini chuqurlashtiradi.
Masalan, «O‘zbekiston» va «Respublika» degan muhokamani tahlil etsak,
bunda ikkita «O‘zbekiston» va «Respublika» tushunchalari mavjudligini
uchratamiz. Mazkur tushunchalar oddiy gramatik qurilmada gap o‘rnida
kelsa-da, ammo tafakkurda ularning biri ikkinchisi bilan muayyan belgilarni
izohlash orqali bog‘langan.
Tushunchalar orasidagi munosabatlar ob’ektiv mavjudlikka muvofiq kelishi
yoki kelmasligi mumkin. Masalan, «N. jinoyat sodir etdi» hukmining ob’ektiv
mavjudlikka muvofiq kelish - kelmasligini tekshirib ko‘rish yoxud chinligiga
ishonish mumkin. Ammo «NUJ larning parvozi kuzatildi» deyilsa, biz
mazkur tushunchani shakliy tomondan tahlil qilib, uning mantiqiy to‘g‘ri
ifodalanganligini qayd etamiz.
Rasmana mantiqda mavjudlikka muvofiq kelish hukmlar tarkibidagi
tushuchalarning asosiy vazifasi emas. Unda hukmlardagi tushunchalar
asosan mazmunan emas, balki shaklan tafakkur qoidalariga ko‘ra muvofiq
bo‘lishi mohiyatlidir.
Shunday qilib, maboda tushunchalar o‘zaro mantiqiy talablarga ko‘ra to‘g‘ri
bog‘lansa, u holda ular chin bo‘ladi, agar ular noto‘g‘ri bog‘lansa, yolg‘on
hukm bo‘ladi. Bu o‘rinda yana shuni qayd etish lozimki, tushunchalarning,
fikrlarning mazmuniga ko‘ra bir - biriga muvofiqlanishi ham, mantiqning
bahs mavzuiga kirishi mumkin. Bunday hollarda mantiqiy tahlil mazmuniy
tahlil kabi bo‘ladi. Mazkur zaruriy bog‘lanishlar aksariyat hollarda rasmana
mantiq doirasidan chiqib, dialektik mantiq bahs mavzuiga aylanadi.
Tushunchalar o‘rtasidagi mantiqiy bog‘lanish mazmunan chin va yolg‘on
bo‘lishidan qa’tiy nazar, tasdiq yohud inkor ma’nolarida ifodalanadi. Albatta,
tasdiq yoki inkorni ifodalagan fikr amaliyotdan olingan bo‘lishi, natijada,
voqelikka muvofiq kelishi zarur. Zotan, fanning eng muhim vazifasi
haqiqatni izlab topishdir. Masalan, «Hayot - DNK va RNK kabi moddalarning
harakat usulidir», desak, u holda chin muhokama yuritgan, binobarin,

---

muhokamamizni fan
yutuqlariga asoslagan bo‘lamiz. Mabodo, «Hayot g‘ayritabiiy kuch ehsondir",
deganimizda yolg‘on muhokama yuritgan bo‘lamiz. Chunki, tabiatdagi biror
narsa, jumladan, hayot ham g‘ayritabiiy kuch i’nomi bo‘lmaydi.
Ba’zan muhokamani tashkil etuvchi tushunchalar haqidagi bilimlar fanda
o‘rganilmagan
bo‘ladi.
Masalan,
«Toshmatov
abadiy
dvigatelning
asoschisi» deyilsa, u holda bu muhokama yolg‘ondir. Chunki, Toshmatov
ham Eshmatov ham yoki boshqa biror jahonning mashhur tadqiqotchisi
ham mazkur kashfiyotni bunyod etmaganligi, qolaversa, uni ixtiro qilib ham
bo‘lmasligi tabiiy - ilmiy fanlarning rivojlanishida dalillar asosida
isbotlangan. Ammo, «Jinoyatni noma’lum uchuvchi jismlar (NUJ) sodir
etdi» deyilsa, bunday muhokamada ifodalangan fikr muammolidir. Chunki,
fan hali NUJ larni o‘rganib, ular sodir etadigan jinoyatlarni e’tirof etganicha
yo‘q. So‘nggi paytlarda NUJlarning ba’zi hududlarda tez-tez paydo bo‘lishi
to‘g‘risida ommaviy axborot vositalarida xabar berilmoqda, lekin mazkur
hodisani tekshirib ko‘rishning iloji yo‘qligidan, ularni haqiqiy isbotlangan
hodisalar sirasiga qo‘shib bo‘lmaydi.
Hukm o‘zbek mantiqiy adabiyotida ba’zan muhokama deb ham yuritiladi.
Hukm va muhokamani biz ham muqobil tushunchalar kabi qo‘llaymiz.
Hukm - tushunchalar orasidagi belgiga, munosabatga, mavjudlikka oid
jihatlarning chin yoki yolg‘onligini tasdiq yohud inkor shaklida ifoda
etadigan tafakkur shaklidir.
Hukm tafakkur shakli bo‘lsa-da, uni so‘z birikmasi orqaligina ifodalash
mumkin. Shu bois hukm va gap bir -biri bilan bog‘liqdir. Hukm - grammatik
qurilma hisoblangan gapda namoyon bo‘lsa, gap esa mazmuniga ko‘ra
muayyan fikrlardan iboratdir.
19. Estetik tarbiyaning turlari va yo’nalishlari.
Estetik tarbiya – jamiyatda ma’naviy muhitni paydo qilishga ko’mak

---

beruvchi muhim unsur bo’lib, u inson didini shakllantiruvchi, rivojlantiruvchi
hamda ana shu orqali insonni jamiyat munosabatlariga yaqinlashtiruvchi
kuchdir. Hozirda estetik tarbiyaning ko’lami tobora kengaymoqda. Shunga
ko’ra, u o’z oldiga talaygina muhim vazifalarni qo’ygan. Bular:-kishilarda
san’at asarlari, badiiy ijod namunalarini nafaqat faol o’zlashtirish balki,
ularning
estetik
mohiyatini
anglash
va
baholash
qobiliyatini
takomillashtirish;
-jamiyat a’zolarining ijodiy imkoniyatlarini namoyon qildirish va ulardan
foydalana bilishga ishonch tuyg’usini uyg’otish;
- tabiat hamda jamiyat ijtimoiy jarayonlariga sof tuyg’u bilan munosabatda
bo’lishga va ularni ravnaq toptirish yo’lida astoydil faoliyat olib boorish
ko’nikmalarini hosil qilish;
- o’tmish ma’naviy merosimizga hurmat hissini uyg’otish, milliy g’urur, milliy
iftixor tuyg’ularini shakllantirish uchun zamin yaratish;
- ijodning barcha turlarini taraqqiy ettirib jahonga yuz tutish va ularni millat
manfaatlari uchun naf keltiradigan tomonlarini targ’ib qilishga undashdir.
Estetik tarbiyaning asosiy vositalari tarkibiga- san’at, information
texnologiyalar, tabiat, mehnat, sport kabi sohalarni kiritish mumkin. San’at-
estetik tarbiyaning muhim vositasi. Bugungi kunda jamiyatimizda inson
faoliyatini boshqarib borishdan ko’ra, ushbu jarayonni insonning o’zi tashkil
etishi kerakligi bot-bot uqtirilmoqda. Bu jarayonda san’at mohiyatan
shaxsning his-tuyg’ulariga ta’sir ko’rsatishga qodir bo’lgan muhim vosita
sifatida insonni doimo o’ziga jalb etib kelgan. San’at insonning ehtiroslar va
tuyg’ular olamiga singib borib ularni yig’latadi, kuldiradi, o’ylashga majbur
qiladi. Shuning uchun bo’lsa kerak san’at barcha davrlarda insonga hamroh
bo’lib kelgan.
San’at o’zining estetik bisotini to’laligicha namoyon qilishi uchun ham
tarbiya jarayoni bilan chambarchas bog’lanadi. Chunonchi, inson tafakkurini
go’zallashtirish
estetikaning
tadqiqot
obyekti
hisoblansa,
estetik
tarbiyaning predmeti esa ma’naviy dunyoni inson tomonidan estetik

---

anglash bilan belgilanadi.
Informatsion texnologiyalar-estetik tarbiyaning global vositasi. Bir paytlar
tabiiy va texnika bo’yicha mutaxassislar tayyorlaydigan oliy ta’lim
muassasalari talabalariga “ Sizning idealingiz asosan qaysi sohalarda aks
etadi?”, degan savolga ularning ko’pchiligi san’at, adabiyot va ma’rifat
sohasida ko’proq aks etadi, degan javob berishgani ham fikrlarimizni
isbotlaydi.
Aytish mumkinki, axborot va kommunikatsiya texnologiyasi bugungi kunda
insoniy va iqtisodiy taraqqiyotning muhim vositasiga aylanishi natijasida
odamlarning turmush tarzini, o’zaro aloqasini hatto tashqi ko’rinishi ham
tubdan o’zgarishiga olib keldi.
Mahalla-estetik tarbiyaning muhim vositasi. Mahallaning shaxs estetik
tarbiyasi ta’siri nihoyatda katta. Modomiki, mahalla jamiyat ichidagi
kichkina jamiyat bo’lib, u bugun shaxsning ijtimoiy- siyosiy faolligini
oshirishga, uning ijtimoiy- huquqiy madaniyatini shakllantirishga ko’mak
beruvchi makonsifatida ham yuksak ahamiyat kasb etadi. Shuningdek,
mahalla shaxs nafosatli tarbiyasiga yaqindan ta’sir ko’rsata olishi bilan
boshqa omillardan ajralib turadi. Shu jihatdan mahalla o’z navbatida o’z
oldiga qo’ygan ezgu maqsadlarni bajarishi bilan zamonaviy insonni
nafosatli jihatdan tarbiyalaydi.
Tabiat- estetik tarbiyaning zaruriy vositasi. Shuni maxsus ta’kidlash kerakki,
zamonaviy inson tarbiyasini estetik jihatdan kamol toptirishda oila
qanchalik ustuvor omil bo’lib hisoblansa, bu jarayonda tabiat ham undan
kam ahamiyat kasb etmaydi. Chunki tabiat bilan ongli tarzda murosa
qilmaslik shaxsni nafosatli jihatdan mukammal bo’lib yetishishiga monelik
ko’rsatadi.
Shuning uchun inson va tabiat o’rtasidagi munosabat inqiroz va halokat
yoqasiga kelib qolgan hozirgi vaqtda bu muammoni chetlab o’tish
maqsadga muvofiq bo’lmaydi.
Mehnatning estetik tarbiya vositasi sifatidagi ahamiyati. Mehnat ham

---

moddiy, hamda ma’naviy go’zalliklar yaratish bilan estetik tarbiyaning
muhim vositasiga aylanadi. Bu jarayon ijtimoiy- foydali mehnatning badiiylik
bilan aloqasi ta’sirida vujudga keladi. Mazkur munosabat pirovardida
mehnat vositalarining insonga keltiradigan zararini kamaytiradi.
20. Tabiat va texnogen sivilizatsiya estetikasi
Inson zoti dunyoga kelganidan boshlab tabiat va jamiyat deb atalgan
tashqi muhit bilan munosabatga kirishadi. Dastlab bu munosabat
onglanmagan, intuitiv, biologik-genetik tarzda, keyinroq esa anglab etilgan,
yuksak darajadagi ijtimoiy hodisa sifatida ro’y beradi. Uni odatda, ikki xil
deb ta’riflash qabul qilingan: birinchisi – insonning salomatligi va turmush
tarzini farovonlashtirishga qaratilgan zohiriy-moddiy maqsadga erishish
tamoyiliga asoslangan utilitar-empirik manfaatdorlik, ikkinchisi – botiniy-
ruhiy manfaatdorlikni, maqsadga muvofiqlikni ta’minlaydigan hissiy-
ma’naviy munosabatlar. Mana shu ikkinchi xil munosabatlar insonning
insonligini belgilaydigan hodisalar hisoblanadi. Ular ichida estetik
munosabat alohida ahamiyatga ega, chunki u nafaqat birinchi xil
munosabat turlaridan yuksak darajaligi bilan farqlanadi, balki o’ziga xildosh
bo’lgan axloqiy yoki e’tiqodiy munosabatga nisbatan ham miqyosli va
qamrovlidir.
Gap shundaki, estetik munosabatdan boshqa barcha munosabat
turlari inson «aqlini taniganidan» so’ng, ya’ni go’daklik davridan o’tgandan
keyin voqe bo’ladi. Masalan, go’dak hali uyat hissini bilmaydi, unda axloqiy
munosabat hattoki ibtidoiy darajada ham shakllanmagan, xohlagan vaqtida,
to’g’ri kelgan joyda tabiiy ehtiyojni qondiradi. Lekin u beshikda yotar ekan,
tushib turgan ola-chalpoq quyosh nuridan quvonadi, uni kuzatadi, u bilan
o’ynagisi keladi yoki beshikka osig’liq rangli o’yinchoqdan zavqlanadi, g’adir
-budir, shaklan qo’pol materialni emas, mayin duxobani yoki shunga
o’xshash yumshoq, silliq narsalarni xush ko’radi, ularni siypalab zavqlanadi,
alla eshitib orom oladi. Bularning bari estetik munosabatning insoniy
mohiyatda namoyon bo’luvchi hodisa sifatida ibtidodan mavjud ekanini

---

ko’rsatadi.
Shuningdek,
keksayib,
umrining
qolganini
ko’proq
to’shakda
o’tkazayotgan kishi jisman zaifligi tufayli tashqi muhit bilan utilitar-empirik
munosabatini davom ettira olmasligi mumkin. Lekin, u badiiy adabiyot o’qib,
televizor ko’rib, musiqa eshitib zavqlanadi, ya’ni tashqi dunyoga estetik
munosabatda bo’la biladi: inson moddiy boylik yaratishdan mahrum bo’lgan
paytda ham estetik munosabat tufayli, to o’lguncha o’z ma’naviyatini
boyitish imkonini yo’qotmaydi. Estetik munosabatning qamrovliligi va uning
bir umrli ma’naviy hodisa sifatidagi ahamiyati ana shunda.
Tabiatning estetik jihatlari. Ekologik estetikaning qadriyatli maqomi
Barcha munosabatlar qatori estetik munosabat ham ikki asosiy unsurdan
tashkil topadi: ob’ekt va sub’ekt. Lekin bunda ob’ekt sub’ekt tomonidan
belgilanadi: agar sub’ekt estetik jarayonga kirishmasa, uning munosabati,
ob’ekt qanchalik go’zal yoki ulug’vor bo’lmasin, estetik shakl kasb etmaydi.
Estetik jarayon esa sub’ektning botiniy his-tuyg’ulariga, kayfiyatiga, vaqtiga,
kuzatishiga, mushohadasiga, fikrlash imkoniyati va darajasiga, qobiliyatiga,
iste’dodi, ob’ekt bilan o’rtadagi masofa tasavvuri kabi tug’ma hamda ta’lim-
tarbiya va tajriba vositasida vujudga kelgan qarashlarga bog’liq. Estetik
munosabat ana shu estetik jarayonning pirovard natijasidir.
O’rol Tansiqboevning «Tog’dagi qishloq» asarini sotayotgan do’kon
xizmatchisida bu rasmga nisbatan estetik munosabat tug’ilmaydi, sotuvchi
unga faqat tovar sifatida qaraydi, maqsadi uni iloji boricha kattaroq pulga
sotish. Ya’ni sotuvchi estetik jarayonni boshidan kechirmaydi, o’z vaqti,
kuzatishi, diqqat-e’tiborini asosan, oldi-sotdi jarayoniga yo’naltiradi. Uning
munosabati iqtisodiy-moliyaviy chegaradan nariga o’tmaydi. Rasmni sotib
olgan xaridor esa unda Vatanning bir parchasini, tog’ qishlog’ining o’ziga
xos go’zalligini ko’radi, undagi ko’zga ko’rinmaydigan, lekin botiniy bir tuyg’u
bilan ilg’ab olinadigan ruhni, olislarda qolib ketgan bolalik deb atalgan
umrning bir bo’lagini qalban his qiladi, xo’rsiniq aralash quvonch hissini
tuyadi.

---

Chunki uning butun botiniy-ruhiy murvatlarining faoliyati, ongi, diqqat-
e’tibori, mushohadasi, tasavvuri, qobiliyati, intellektual tajribasi rasmdagi
go’zallikning nimasi bilandir tanish va ayni paytda notanish ko’rinishini
ilg’ab olishga qaratilgan; har gal u shu rasmga tikilganida ana shu ichki
faoliyatga asoslangan jarayonni qayta boshdan kechiradi. Uning rasmga
har galgi munosabati estetik munosabatdir.
21. Allomalar din to’g’risida
Fanda «Uyg‘onish davri» deb ataladigan davr G‘arbiy va Markaziy Yevropada
joylashgan mamlakat-larda X1U-XU1 asrlardagi rivojlanishining o‘ziga xos
xususiyatlarini ifodalash uchun ishlatilgan. Birinchi marotaba «uyg‘onish»
atamasini XVI asr italyan rassomi va tarixchisi J. Vzzari 
o‘z 
asarlarida
ishlatadi. «Uyg‘onish», «uyg‘onish davri» atamalari X1U-XU1 asr ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanish mohiyatini ochib bermasdan, ko‘proq antik davr
merosini, ya’ni antik madaniyatga o‘xshash madaniyat-ning qaytadan
«tirilishi», «uyg‘onishi» ma’nosida ishlatila boshlandi. Keyinchalik fanda bu
atama keng qo‘llanila boshlandi. Shu ma’noda ko‘pchilik tadqiqotchilar 1X-
XI asrlar O‘rta Osiyo xalqlari tarixvda madaniyatning rivojlanishiga xos
xususiyat-larni ham «uyg‘onish» davri deb atalishi yuqorida qayd
qilinganidek, shartlidir deb hisoblaydilar.
1X-XP asrlar O‘rta Osiyo xalqlari tarixida moddiy va ma’naviy hayotning
rivojlanishida oldingi davrlarga nisbatan keskin yuksalish yillari bo‘ldi. VIII
asrda Arab xalifaligi hozirda O‘rta Osiyo deb atalmish hududni fath etib
bo‘lgan, bosib olingan yerlarda islom dini keng yoyilib, ijtimoiy-iqtisodiy va
ma’naviy hayot Arab xalifaligi tartib-qoidalariga butunlay bo‘ysundirilgan edi.
Bu
hol
o‘z
navbatida
arab
tili
va
yozuvini
Movarounnahrda
keng 
yoyilishiga 
imkoniyat yaratib berdi. Ammo VIII asr oxiri IX asr
boshlarida bo‘ysundirilgan xalqlarni mutlaq itoatda saqlab turish nafaqat
xalifalik markazi ma’murlariga, balki o‘lkalarga tayinlangan noib uchun ham
tobora qiyinlasha boshladi.
Ma’mun akademiyasida Movaraunnahrlik olimlar. Arab halifaligi tarixida
Abbosiylar sulolasi(750-1258 y) davri alohida o‘rin tutadi. Xususan halifa
Xorun ar-Rashid (786-809 y) va uning o‘g‘li al-Ma’mun (813-833y) davrlarda
Bog‘dodda ilm-fan yuksaldi, yunon olimlaridan Aflotun (Platon), Arastu
(Aristotel), Suqrot (Sokrat), Buqrot (Gippokrat), Jolinus (Galen), Iklidus

---

(Yevklid) kabilarning asarlari arab tiliga tarjima qilinib, xristian va islom
olimlari o‘rtasida hamkorlik amalga oshirildi. Xorun ar-Rashid tashabbusi
bilan Bag‘dodda ilmiy Markaz-Akademiya («Bayt ul-Xikma»)-tashkil etilib,
unga barcha musulmon o‘lkalari, jumladan O‘rta Osiyodan ham olim va
fozillar to‘plandi. Bu markazda Movaraunnahr va Xurosondan kelgan Muso
Xorazmiy, Ahmad Farg‘oniy, Marvoziy, Marvarudiy, Javhariy kabi olimlar
Bag‘dod akademiyasini jahonga mashhur bo‘lishida katta hissa qo‘shdilar.
Movaraunnahrda arab halifaligini hukmronligini o‘rnatilishi hamda islom
dinining keng yoyilishining ijobiy tomonlaridan biri shuki, Bag‘doddagi ilmiy
akademiyadan o‘rnak olib Xorazmda ham X asrda Ma’mun akademiyasi
vujudga keldi va uning a’zolari bo‘lmish o‘z davrining olimu-donishmandlari
o‘z ijodlari bilan Movaraunnahrni donishi olamga yoydilar. Shuningdek
o‘lkamiz
hududidan
islom
dunyosining
eng
mo‘’tabar
shaxslari,
hadisshunoslari yetishib chiqdilarki, ularning nomi Hozirgi kungacha ham
dunyoviy, ham tasavvuf ilmining yuqori pog‘onalarida turibdi.
Xorazmda Ma’mun akademiyasi
. 
Ma’lumki, uzoq o‘tmishga ega bo‘lgan
O‘rta Osiyo xalqlari taraqqiyoti tarixi o‘z boshidan turli voqealarni, yuksalish
va orqaga ketish davrlarini boshdan kechirdi. Shubhasiz,bu davrlarning
barchasi tarixda o‘zining ma’lum izini qoldirdi. Xususan ilm-fan
madaniyatimiz taraqqiyotida IX—XP asrlar davrining o‘rni beqiyosdir. Shuni
alohida ta’kidlash joizki, Shax Ma’mun ibn Muhammad X asr oxirlarida
janubiy va shimoliy qismlarga bo‘lingan Xorazmni yagona bir markazga
birlashtirdi. Ma’mun ayniqsa poytaxt Gurganchni Sharqning eng yirik ilmiy-
madaniy markazlaridan biriga aylantirdi. Ma’mun Gurganchda «Baytul
xikma» (Donishmandlar uyini) tashkil qildi. U Ma’mun akademiyasi deb ham
ataldi. Bu maskanda ulug‘
mutafakkirlar Al-Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino, Ibn
al-Hammar, Abu Saxl Masixiy, Ibn Irok, Ahmad Farg‘oniylar ijod qildilar.
Shuningdek ular orasida Sharqning ko‘pgina mamlakatlaridan kelgan
ulug‘ allomalar ham bor edi.
Mustaqillik sharofati bilan O‘zbekiston Prezidenti I.A.Karimovning Xorazm
akademiyasini tiklash va uni rivojlantirish haqidagi 1997 yilda e’lon qilgan
maxsus Farmoni o‘sha davr ilm-fan taraqqiyotini tan olinishining yana bir
timsolidir. Bu davr O‘rta Osiyo xalqlarini dunyo miqyosida mashhur qildi.
Chunki O‘rta Osiyo xalqlarining bu davrda qo‘lga kiritgan madaniy yutuqlari,
ilm-fan sohasidagi yangiliklari dunyo madaniyati, ilm-fan rivojining ajralmas
xalqasini tashkil etadi. Shuning uchun ham bu davr O‘rta Osiyo xalqlari
tarixida uyg‘onish (renessans) davri deb qabul qilindi. IX - XII asrlar davri
xususida gap ketar ekan, bu vaqtga kelib Markaziy Osiyo hududlarida arab
halifaligining ta’siri bir muncha pasayib, bu hududlarda birin-ketin mustaqil

---

turkiy davlatlar tashkil topa boshlagandi. Ular Tohiriylar, Somoniylar,
G‘aznaviylar, Qoraxoniylar, Saljuqiylar, Xorazmshohlar davlatlaridir.
Biz quyida yana shu yuksalish davrining buyuk vakillari, ijodkorlari hamda
ular yaratgan ilmiy-madaniy meros haqida to‘xtalib o‘tamiz.
O‘rta Osiyolik mutafakkir olimlar haqida ma’lumotlar.
Abu Abdullo Muhammad Ibn Muso al - Xorazmiy.(783-850yy) Buyuk
mutafakkir va olim al-Xorazmiy Xivada tavallud topgan. Yoshligidan ilm-
fanga, ayniqsa tabiiy fanlarni o‘rganishga qiziqdi. Arab, fors, hind, yunon
tillarini mukammal o‘rgandi. O‘qigan, o‘rganganlari asosida, tabiatning
bergan buyuk iqtidori bilan bir necha fanlarga doir yirik, qimmatli asarlar
yaratdi.
22. Dinning inson va jamiyat jamiyat hayotidagi o’rni
Dinning mohiyati va jamiyat hayotida tutgan o’rni ilohiyot va fanda turlicha
talqin etiladi. Ilohiyotshunoslar fikricha – din xudo tomonidan o’z
payg’ambarlari orqali bashariyat olamiga joriy qilinishi zarur bo’lgan ilohiy
qonunlardir. U azaldan insonning xudo bilan aloqa qilish ehtiyojidir.
Din – tabiat, jamiyat, inson va uning ongini, yashashdan maqsadi hamda
taqdirini bevosita qurshab olgan, atrof-muhitdan tashqarida bo’lgan, insonni
yaratgan, ayni zamonda unga birdan-bir «to’g’ri», «haqiqat» va «odil» hayot
yo’lini ko’rsatadigan va o’rganadigan ilohiy qudratga ishonch va ishonishni
ifoda etadigan maslak, qarash ta’limotdir.
Dunyoviy, ilmiy nuqtai nazar bo’yicha esa din, ijtimoiy – tarixiy hodisa.
Kishilik jamiyati tarixiy taraqqiyotining ma’lum bosqichida paydo bo’lgan
ijtimoiy ong shakllaridan biri. Din – muayyan ta’limotlar, his-tuyg’ular, toat –
ibodatlar va diniy tashkilotlarning faoliyatlari orqali namoyon bo’ladigan,
odam, hayot yaratilishini tasavvur qilishning alohida tarzi, uni idrok
etishning o’ziga xos usuli. Olamda odamlar jamoasi paydo bo’lganidan to
bizgacha o’tgan davrlarni ilohiy tasavvurda aks ettirishdir. Dinning nima
ekanligi turlicha izohlansa – da, umumiy nuqtai nazar shuki, din
ishonmoqlik tuyg’usidir. Bu tuyg’u insonning eng teran va go’zal ruhiy-

---

ma’naviy ehtiyojlaridandir. Darhaqiqat, «dunyoda dini, ishonchi, ehtiqodi
bo’lmagan xalq, elat, millat yo’q. Chunki biron – bir xalq dinsiz, e’tiqodsiz,
biror – bir narsaga ishonchsiz yashay olmaydi. Shuning uchun har qanday
din jamiyatda ma’lum ijtimoiy, ma’naviy, ruxiy va ko’pgina boshqa
vazifalarini bajaradi.
Dinning funksiyalari hozirgi dinshunoslik fanida juda keng turli
konsepsiyalarga ko’rsatiladi. Din kishilar hayotida o’z qavmlari uchun
to’ldiruvchi, ovutuvchi (kopensatorlik) funksiyani bajaradi. Masalan, insonda
doimiy ehtiyoj paydo bo’lib turadi. U o’z hayoti, turmush tarzi, tabiat va
jamiyat, o’zga insonlar bilan bo’lgan munosabatlari jarayonida hayotiy
ehtiyoji, maqsadlariga yetishishi ilojsiz bo’lib qolganda, unda qandaydir
ma’naviy-ruhiy ehtiyojga zarurat sezadi. Shu paytda u xudoga,
payg’ambarlar, farishtalar, avliyolar ajdodlarining ruhlariga murojaat» qilib,
ishonch bilan ulardan madad so’raydi va ko’nglida «Xudo xohlasa yaxshi
bo’ladi, dunyo baumed» deb, o’ziga tasalli beradi, o’zini ruhiy-ma’naviy
tinchitadi. Dinning to’ldiruvchanlik funksiyasi uning ijtimoiyligida eng asosiy
vazifa hisoblanadi va shu bois din o’tmishda ham, hozirda ham jamiyat
a’zolari hayotida mustahkam o’rin egallagan. Shu sababdan dindorlar va
dindor bo’lmagan odamlar ham dinning kompensatorlik kuchiga ishonadilar,
o’zlariga ma’naviy-ruxiy taskin berib qurbonlik qiladilar, chiroq yoqadilar,
muqaddas joylarga ziyoratga boradilar, sadaqa beradilar va hokazo.
Ya’ni din insonlar hayotida ma’naviy-ruhiy kuch, odamlarning irodasini,
iymonini baquvvat qiladigan omil sifatida jamiyatda xizmat qiladi.
Hozirgi zamon dinshunoslik fanida dinning kompensatorlik funksiyasini
bayon qilishda mutaxassislar har xil yondashib, uni «dushespasitelnaya»1
(ya’ni shaxsga nisbatan «jonni qutqazish» , «najot berish», «ruhni baquvvat
qilmoq») ma’nolarida ishlatgan. Dinning bu funksiyasini nemis sosiologi
M.Veber «smыslopologayuщaya» (ya’ni «mazmunga ega») deb, uni asosiy
va hamma dinlar uchun umumiy sifatida e’tirof etadi. Bu funksiyasi odamni
«biroz to’xtab, orqaga nazar tashlash», «hayot mazmuni», «ruhni, jonni

---

qutqazish» haqida uylashga vodor qiladi. Irodasi kuchsiz odamlarga taskin
beradi, ularning hayot qiyinchiliklarini yengishga psixoterapevtik vosita
bo’lib xizmat qiladi2. Dinni tadqiq etuvchilar uni ma’naviy omil sifatida inson
hayotiga mazmun baxsh etadi deb, ta’kid qilganlar masalan, Z.Freyd
ta’limotining davomchisi va keyinchalik uni tanqid qiluvchisi Shveysariyalik
psixolog K.Yung ham shu mavqyeidan turib, dinning funksiyasini
tushuntiradi. Uning fikricha din inson hayotini mazmunli qiladi, uning
ko’nglini ochadi, yorug’lik beradi, hayotdan bahramand bo’lishga undaydi,
insonni narsalar dunyosi ta’siridan, iste’molchilik hirsidan qutqazadi va
bugun ham individlarni kundalik hayotlarida ularni doimo himoya qiladi3.
Mualliflar dinning madaniyatga nisbatan funksiyasini – «ma’naviy» deb
bayon etganlar. Yagona diniy mentalitet madaniyatning asosini tashkil qilib,
odamlarning tafakkuri va odobini,
munosabatini mehnati, turmush tarziga, ijtimoiy – siyosiy hayotga muayyan
qilgan.
23. Ilk diniy tassavurlar
Dinning vujudga kelish sabablarini o‘rganish qadimdan insoniyatni
qiziqtirib kelgan va hozir ham bu muammo o‘zining dolzarb ahamiyatini
yo‘qotmagan. Masalaning murakkabligi shundaki, ilk diniy qarashlar paydo
bo‘lgan insoniyat tarixining qadimgi davrlaridan bizgacha yetib kelgan
ashyoviy manbalar va etnografik ma’lumotlar ilmiy xulosa chiqarishimiz
uchun yetarli emas.
Qadimgi davrlardan dinni o‘rganishda muammoga yondashuv va
ularni hal etish usullari bilan o‘zaro farq qiladigan ilohiyot va ilmiy
yo‘nalishlar yuzaga kelgan.
Ilohiyot ta’limotiga ko‘ra olam, undagi barcha narsa va jonzodlarni
xudo yaratgan. Olamdagi barcha hodisa va jarayonlar uning irodasi bilan
yuz beradi. Jahon dinlaridan biri bo‘lgan xristianlik ta’limotiga binoan xudo
insonni o‘zining jismiga monand qilib yaratdi va moddiy olamga egalik

---

qilishni buyurgan. Xudo borliqni, shu jumladan, insonni ham yaratgan
vaqtda u bilan bevosita muloqotda bo‘lgan. Lekin, Odam Ato (Adam) va
Momo Havo (Yeva) xudoning irodasini bajarmay gunohga yo‘l qo‘yganligi
sababli, u bilan bevosita muloqot imtiyozidan mahrum bo‘ldi. Lekin xudo
insonga xalos bo‘lish imkoniyatini berdi. Insoniyat xudoni bilish, ilohiy
haqiqatni idrok etish salohiyatini saqlab qoldi. Zero, insonning xudo bilan
bevosita aloqani qayta tiklash yo‘lidagi faoliyati umumiy nom bilan din deb
ataladi.
Insoniyat xudo bilan aloqadan mahrum bo‘lganidan keyin jaholat,
zulmat, adolatsizlik, yovuzlik va muhtojlik kabi vayronkor kuchlarga qarshi
tinimsiz kurash olib borishga duchor qilindi. Qiyin sinovlarga duchor bo‘lgan
inson xudoni bilish maqsadidan voz kechmadi. Uning bu boradagi dastlabki
qadami xudoga ibodat qilishdan boshlangan. Injilda qayd etilishicha, inson
dastlabki ibodatida xudoga qurbonlik keltirgan. Mashaqqatli mehnat bilan
topgan mahsulotining bir qismini qurbonlikka bag‘ishlagan va yo‘l qo‘ygan
xatosi uchun har qanday sinovlardan o‘tishga tayyorligini namoyish etgan.
Ilohiyot insoniyat tarixini xudoni bilish tarixi deb biladi. Odamzod
asrlar davomida xudoni bilishga intilib, moddiy dunyo to‘g‘risidagi bilimlarini
takomillashtirib bordi va bu jarayon hali nihoyasiga yetgani yo‘q.
Kishi xudoga e’tiqod qilishni dastlab yakka xudoga sig‘inishdan
boshlagan. Keyinchalik turli obyektiv va subyektiv sabablar tufayli tabiat
voqeliklarini ilohiylashtirgan va ko‘pxudolik paydo bo‘lgan. Uzoq vaqt
davom etgan izlanishlardan keyin yagona xudoga sig‘inish yana qayta
tiklandi. Ilohiyot an’analariga asoslanadigan dinshunoslar din tarixini
yuqorida qayd etilgan prinsiplar asosida o‘rganadi. Fan dinning vujudga
kelish sabablarini o‘rganishda boshqa prinsip va qonuniyatlarga asoslanadi.
Olamning g‘ayritabiiy kuch faoliyati natijasida paydo bo‘lganligi g‘oyasi
inkor qilinadi. Fan dinni madaniyatning tarkibiy qismi sifatida ilmiy
uslublarga tayanib o‘rganadi. Dinni ilmiy o‘rganish dalillarga asoslanadi.
Dinshunoslik bu dalillarni tabiiy va ijtimoiy fanlardan oladi.

---

Tarixiy manbalarga ko‘ra insoniyat hozirgi holatga ega bo‘lishi uchun
bir necha million yillik tadrijiy rivojlanish davrlaridan o‘tgan. Bu jarayon bir
qator bosqichlarga bo‘linadi. Miloddan avvalgi 40–35-ming yilliklarda
«Xomo xabilis» (ishbilarmon odam) o‘rnini «Xomo sapiyens» (ongli odam)
egallagan. «Xomo sapiyens»ning dastlabki vakili «kromanyon odam»
ajdodlaridan jismoniy tuzilishi, fiziologik va ruhiy imkoniyatlari bilan keskin
farq qilgan. Shu davrdan boshlab madaniyatning muhim elementlari til
orqali muloqot qilish, qon-qardoshlik aloqalari, o‘zaro munosabatlarni axloq
normalari asosida tartibga solish singari madaniyat elementlari vujudga
kelgan.
Bizgacha yetib kelgan arxeologik manbalarning tasdiqlashicha, yuqori
paleolit davridan boshlab odamlar vafot etgan urug‘doshlarini ko‘mish
marosimini amalga oshirganlar. Marhumlarning tanasiga rangli bo‘yoq
surtilgan, qabriga ov va mehnat qurollari, maishiy buyumlar qo‘yilgan. Qoya
va g‘orlarda chizilgan sujetlarda odamlar yarim odam va yarim hayvon
qiyofasida tasvirlangan. Ushbu ma’lumotlar ham o‘sha vaqtda dinning
paydo bo‘lganligini ko‘rsatadi.
24. Yahudiylik dinining hususiyatlari
Yahudiylik dini eramizdan avvalgi 2000 yillarning oxirlarida Falastinda
vujudga kelib, yakkaxudolik goyasini targab qilgan dindir. Yahudiylik millat
dini bo‘lib, faqatgina yahudiy xalqiga xos. Bu dinning ta'limotiga ko‘ra
olamlarni yaratuvchi yagona xudo Yahve mavjud. U Tavrotni yahudiylarga
berish bilan ular bilan ahd tuzgan. Go‘yoki yahudiylar Yahvening yer
yuzidagi xalqlarning «eng mumtozi» va keyingi dunyoda berilajak
in'omlarning eng haqlisi, Muso Yaxvening elchisi, Tora (Tavrot) Yahve
tomonidan Musoga Tur tog‘ida berilgan Muqaddas kitob. Yahve olamlarni
yaratishni yakshanbada boshlab, juma kuni tugatdi, shanba kuni esa dam
oldi va yahudiylarga ham shu kunni dam olishni buyurdi. Shuning uchun
yahudilik diniga ko‘ra shanba kuni ulug‘ kun hisoblanib, hyech qanday

---

mexnatga qo‘l urilmaydi. Bundan tashkari yahudiyliqda
messiya - xaloskorni
kelishi ta'limot ham keng urin olgan. Unga ko‘ra oxirzamonda Yaxve
yahudiylar orasidan bir xaloskorni chiqaradi va u quyidagi vazifalarni
bajaradi:
1) dunyoni qaytadan, isloh qiltan holda qurish;
2) butun yahudiylarni Sion (Quddus yaqinidagi tepalik) atrofida to‘plash;
3) ularning barcha dushmanlarini jazolash.
Muso Tur tog‘ida Yahve bilan uchrashganda unga 10 ta lavhani tushirdi.
Ularda ushbu din asosini tashkil qilgan 10 ta nasihat bor edi:
1.
Yahvedan boshqani iloh deb ushlamaslik;
2. But, sanam va rasmlarga sig‘inmaslik;
3. Bekordan-bekorga Xudo nomi bilan qasam ichmaslik;
4. Shanba kunini hurmat qilish va uni Xudo uchun bag‘ishlash;
5. Ota-onani hurmat qilish;
6. Nohaq odam o‘ldirmaslik;
7. Zino qilmaslik;
8. O‘g‘irlik qilmaslik;
9. Yolg‘on guvoxlik bermaslik;
10.Yaqinlarning narsalariga ko‘z olaytirmaslik.
Yahudiylik manbalari. Yahudiy dini boshqa dinlar kabi o‘zining
muqaddas yozuvlariga ega. Uning asosan ikkita manbasi bo‘lib, biri er. av.
XIII asrda yashagan va Isroil xalqini Misrdan olib chiqib ketishga boshchilik
qilgan Muso payg‘ambarga Tur tog‘ida berilgan Tora (Tavrot). Bu manba
xristianlar uchun ham muqaddas hisoblanadi.
Talmud. Talmud (qad.yahud.tilida
lameyd - o‘rganish)
miloddan avvalgi
IV asrlarda vujudga kelgan va yozma Toradan farqli o‘laroq, avloddan-
avlodga og‘zaki ravishda o‘tib borgan. Shuning uchun Torani yozma qonun,
Talmudni esa og‘zaki qonun deb yuritilgan. Talmud Mishna va Gemara
kitoblari majmuasi bo‘lib, Mishna ravvinlar tomonidan Tavrotga yozilgan

---

sharhlar, Gemara esa Mishnaga yozilgan sharhlardan iborat.
Unda ilgari yahudiylar uchun noma'lum bo‘lgan o‘ziga xos esxagologik
(ya'ni oxirat, qiyomat, marhumlarning tirilishi, u dunyodagi ajr va jazo
haqidagi) tasavvurlar o‘z aksini toptan. Talmudda yahudiylikning
marosimlari, urf-odatlari aniq bayon etilgan bo‘lib, ular 248 ta vasiyat va 365
ta taqiqni o‘z ichiga oladi.
Yahudiy marosimlari va bayramlari.
Yahudiylar o‘zlarining Yahvega
nisbatan sodiq ekanliklarini isbotlash uchun bir necha rasm-rusumlarni ijro
etadilar. Ular yillik va kunlik ibodatlardan, bayramlardan, marosimlardan
iborat. Ibodat uyda ham sinagogada ham birday olib boriladi. Yahudiylar
sinagogasining sharqiy tomonida Toraning nusxalari saqlanadigan sandiq
va Ravvin uchun minbar qo‘yilgan. Ayollar erkaklardan alohida ibodat
qilishadi. Sinagogada ibodat
xor
shaklida olib boriladi.
Yangi tug‘ilgan o‘g‘il bolalar sakkizinchi kuni xatna qilinadi.
Yahudiylikda bir necha tur oziq-ovqatlar, asosan cho‘chqa, quyon,
qo‘shoyoq, tuya, yaxlit tuyoqlilar, o‘laksaxo‘r qushlar kabi ba'zi hayvon
go‘shtlarini yeyish taqiqlanadi.
Yahudiylarning yillik bayramlari ichida eng e'tiborlisi Pesax (Pasxa)
bayramidir.
Bu
bayram
xristianlarning
pasxasidan
farqli
o‘laroq,
yahudiylarning Misrdagi qulliqdan qutulib chiqqanlari munosabati bilan
nishonlanadi.
25. Hindiston milliy dinlari
Hindiston - o'ziga xos, juda qiziqarli va madaniyat o'z original e'tiqodi
ega mamlakat. Qadimgi Misr va Gretsiya, ehtimol bundan mustasnodir - -
juda ko'p afsona va muqaddas hikoyalar bor u har qanday boshqa
mamlakatda shu dargumon. Ba'zi tadqiqotchilar bu yarim orolini
insoniyatning beshigi ishonaman. Boshqalar ushbu mamlakatda deb taklif -
o'lik
Arctis
yerda
kelgan
Aryan
xalqlari
madaniyatining
asosiy

---

merosxo'rlaridan biri. qadimiy qadimiy dinlar Vedism - - Hindiston induizm
bugun mavjud kirib, keyinchalik aylantirildi.
QISQA HINDISTON TARIXI
To'lg'azish qadimiy Hindiston qabilalari ovchilik ko'chib va taxminan 6-
7 ming. Miloddan avvalgi barqaror qishloq xo'jaligi uchun to'plab. e. 3 ming
yil oxiriga kelib. Bu hududlarda shahar tipidagi aholi punktlarining bir juda
rivojlangan madaniyat allaqachon mavjud. u "harappan" zamonaviy olimlar
deyiladi. Bu tsivilizatsiya deyarli bir ming yillikka davom etdi. qadimiy hind
harappan shaharlarda yaxshi xunarga ishlab chiqilgan va savdogar boy sinf
bor edi. Nima, bu madaniyat bilan bo'ldi - noma'lum. Boshqalar Bu davrda
boy shaharlar, baribir Shuning uchun, shunchaki bankrot ketdi va tark qilindi,
deb ishonaman Ba'zi tadqiqotchilar, keng ko'lamli falokat bor edi, deb taklif
qilgan. Keyinchalik, Hindistonda, uzoq vaqt davomida musulmon sulolasi
tomonidan boshqariladi bo'ldi. 1526-yilda, bu hududlar Hindiston keng
imperiyasi tarkibiga bo'lib, ulardan so'ng Xon Bobur, fath Buyuk
Mo'g'ullarning. Bekor davlat Britaniya mustamlakachilar faqat 1858 yilda
edi.
DIN TARIXI
Asrlar davomida bu mamlakat izchil bir-biriga ergashib keldi:

qadimgi Hindiston Vedik din.

Induizm. Bugungi kunda bu din Hindistonda yuksak bo'ladi.
Uning tarafdorlari aholining 80% dan ortiq bo'ladi.

Buddizm. aholining Bugungi kunda tavba.
Vedism - qadimiy Hindiston eng qadimgi din. Ba'zi olimlar u qadimiy
davlat katta Nihol g'oyib so'ng, bu mamlakatda bir oz vaqt paydo taklif -
Arctis. Albatta, bu rasmiy versiyasi emas, balki aslida juda qiziqarli va ko'p
tushuntiradi. Bu gipotezaga ko'ra, noma'lum sabablarga ko'ra oldin uzoq
vaqt, Yer o'qi banddir. Natijada, iqlim keskin o'zgardi. Arctida joylashgan
yoki Shimoliy qutbda, yoki zamonaviy qutb qit'a hududlarida juda sovuq edi.
Shuning uchun, yashaydigan uning Arias ekvator tomon ko'chib majbur

---

bo'ldi. Yaqin Sharq - Ularning ba'zilari keyin, Yaqin va Yuzhnyy Uralda borib,
bu erda rasadxonasiga bir shaharni qurgan, va. Yana bir qismi Skandinaviya
va bo'ylab ko'chib Valdai tepadan. Dravidians - hind madaniyat va din
shakllantirishda Janubi-Sharqiy Osiyoni etdi va keyinchalik bu joylarda
mahalliy aholisi bilan aralash uchinchi filiali, ishtirok etdi.
ASOSIY TUSHUNCHA
Aslida, Vedism - qadimiy Hindiston eng qadimgi din - Hinduizmga
dastlabki bosqichi hisoblanadi. Bu mamlakat bo'ylab barcha tarqatilgan,
lekin faqat bir qismi emas, - Uttar va Sharqiy Panjobda. Rasmiy taxminga
ko'ra, u erda va Vedism tug'ildi. Bu din tarafdorlari uchun bir butun va uning
qismlari va ba'zi ijtimoiy hodisa sifatida tabiatning butun hamdu sano
ajralib turadi. Vedism xudolar ochiq-oydin vakillari emas mavjud. Yer,
osmon va oraliq maqsad - - jahon uch asosiy qismga bo'lindi antarizhnu
(slavyan haqiqatga to'g'ri Navyu va solishtirish). Bu olamlarning har bir
muayyan xudolarga javob. Ardoqlaydigan va asosiy ijodkor - Purusha.
Bu biz qisqagina gapirib, qadimgi Hindiston eng qadimgi dinidir. uning
asosiy kitobni - Keyingi, Vedas nima ning bilan shug'ullanish qilaylik.
Ayni paytda, bu kitob eng qadimgi muqaddas asarlar biri hisoblanadi.
o'qituvchi tomonidan talaba uchun - Bu ming yillar davomida Vedas faqat
og'zaki uzatiladi, deb ishoniladi. Besh ming yil avval, mavrak Vyasadeva
ulardan yozgan. "Rig Veda», «Somon", "Yajur Veda» va «Atharva Veda» -
endi aslida Vedalar iymon bu kitob, to'rt qismdan (Turia) bo'linadi.
Bu mantrani va madhiyalar, oyatda yozilgan va hidoyat xodimlari hind
ruhoniylar uchun (qoidalari to'y, dafn va boshqa marosimlari) bir ishni o'z
ichiga oladi.
26. Xitoy milliy dinlari
Xitoy eng boy tarix va qiziqarli madaniyatli noyob mamlakat. Ma'naviy
madaniyatning asosiy tarkibiy qismlaridan biri bu milliy o'ziga xos urf-
odatlar va urf-odatlar natijasida shakllangan diniy qarashlardir.

---

Xitoyning milliy dini uzoqqonlikda shakllangan, ammo uning aks-sadolari
barcha global dinlar bilan bir qatorda, shu paytgacha ushbu davlatda topish
mumkin.
Qadimgi Xitoy dinlari
Xitoyning eng qadimiy dini shanizmdir
(ota-bobolarning joniga bo'lgan
ishonch). U afsonalar, afsonalar va afsonalar, shuningdek, milliy
sajdalardan hatto uzoq ajdodlar oldida ham rivojlandi.
Shana katta va kichik xudolar, afsonaviy maxluqlar, atir, epik va eng
hurmatli odamlarning qahramonlari
mehribon
Xitoyning qadimgi dini tabiat va jamiyatda yuzaga kelgan barcha jarayonlar
ta'sir qiladigan ruhlarga to'lganiga ishonadi.
Birinchidan, bu oy, yulduzlar, sayyoralar, daryolar va dengizlar, daraxtlar,
gullar va toshlar. Shanizm e'tiqodiga ko'ra, tabiatdagi hamma narsa o'zining
abadiy va o'lmas joniga ega, bu jismoniy tana bilan birga o'lamaydi.
Ikkinchidan, bu atir, alohida shaharlar punktlari va mintaqalari va farovonligi
va farovonligi uchun javobgardir.
Uchinchidan, atir-upa, patroli hunarmandchilik va insoniy iqtisodiy faoliyat,
shuningdek, spirtli ichimliklar - uy qurilishi pufagi, oila, tug'ishning homiylari.
To'rtinchidan, parfyum ayniqsa hurmatga sazovor bo'lgan ota-bobolar va
universal hurmat, uning ahdlarini qurish zarur bo'lgan ahdidan
foydalanadilar.
Deyarli har qanday uyda Xitoy uyning ruhlarini va turdagi ruhlar va turdagi
yog'och yoki metall raqamlar borligi haqida katta sharafli joyni topishingiz
mumkin. Bayramlarda ular gullar bilan bezatilgan va ularni tutqichlar bilan
bayroqlar yoritadi.
G'aroyib ota-bobolarning atirlari - Xitoy milliy madaniyatining ajralmas
qismida, shuningdek, ko'plab odamlarning xalq dinlarining asoslarida aks
ettirilgan. Uy qurilishi ruhlariga sig'inish joyi - qabr, tepaliklar, uy xo'jayflari
yoki ajdodlarning ibodatxonalari.
Xitoylik xalq diniga qo'shimcha ravishda, barcha Xitoy milliy ozchiliklarida

---

diniy qarashlar mavjud. Bu dinlardan biri Sog'liqni saqlash vazirligining
e'tiqodi. U animatsiya, shamanizm, polisa, shuningdek dunyo haqidagi eng
qadimiy mikologik g'oyalar elementlari bilan aralashgan.
Xitoyning ba'zi mintaqalarida Buddizm kelishidan oldin, Bonning harakati
asoschisi bo'lib, asoschisi Tonpa Shenb Mivaning afsonaviy xarakteri.
Ushbu harakatning tarafdorlari Budda ta'limotlarining quvonchlari bilan,
chunki bu e'tiqodlarning aqidalari asosan o'xshashdir.
Shian, Sichuonda istiqomat qiluvchi Qicho'nhi tabiat va elementlarga
sig'inish uchun oq toshning dinini tan oldi.
Qadimgi Xitoyning barcha imperator sulolalari osmonga sig'inishni tan oldi.
Imperatorning o'zi "osmonning o'g'li" deb nomlangan va xitoyliklar o'z
mamlakatini "Murakkab imperiya" deb atashdi.
Qurbonliklar olib kelindi, ammo ular faqat eng yuqori olijanoblik va
mamlakatning eng yirik oilasi vakillari. Xitoyda monarxiya yo'q bo'lib ketishi
bilan, bu din ham g'oyib bo'ldi. Osmonga sig'inish an'analarini
abadiylashtiradigan tarixiy va arxitektura yodgorligi, Pekindagi osmon
ma'badidir.
Dao - abadiy yo'l
Xitoyning yana birining yana bir dini - 
Bu taomat. Dao - abadiy yo'l
har bir er
yuzida yashovchi har bir narsani harakatlantiradi. Ushbu dinni tan olishning
asosiy maqsadi - Tao - noma'lum, kosmik, universal narsa. U bilan
uyg'unlikda birlashish va inoyat va fazilatga o'tish. Feng Shuining falsafasi
bizning kunimizda taoizmda tobora ommalashib bormoqda. Bu,
shuningdek, ba'zi jang san'atlarini o'z ichiga olishi mumkin (bu sharqiy jang
san'atida - bu nafaqat omon qolish usuli, balki hayotning axloqiy falsafasi,
balki axloqiy falsafa, balki butun omon qolish usuli, balki butun omon qolish
usuli, balki butun hayotning axloqiy falsafasi va an'anaviy tibbiyot. Hozirgi
kunda ko'plab giyohvand moddalar, din Tao-da e'tirof etuvchi qadimgi
Asteromovning retseptlari bo'yicha ko'plab dorilar yaratildi.
27. Zardushtiylikning vujudga kelishi

---

Bundan qariyb 2600 yil muqaddam hozirgi Markaziy Osis hududida uluG’
tarixiy shaxs - ilohiyotchi, faylasuf, shoir va tabiatshunos olim, jahon
xalqlariga vatandoshimiz -Zardusht Sepitoma dunyoga kelgan edi
(miloddan avval-gi 589—512 yillar).
Diniy rivoyatlarga qaraganda, Zardusht Navruz kunlarining birida kohinlar
boshchiligida muqaddas ichimlik bulgan «Xaoma» tayyorlashga kirishgan.
Erta tong pallasida u daryodan suv olish uchun qirg’oqqa tushgan. Suv olib
bo’lgach, bir yo’la tahoratini yangilayotgan Zardushtning ko’ziga qirg’oqda
turgan porloq xilqat -«Voxumana» kurinadi va uning sehrli nuriga ergashadi.
Nihoyat, u ezgu va ulug’ xudo Axuramazda huzuriga boradi.
Axuramazda o’zining butun borliqni yaratgan xudo ekani haqidagi xabarni
bildirish uchun odamlar orasidan Zardushtni tanlaganini aytadi. (Bu vaqtda
Zardusht 40 yoshga tulgan yedi). Shu kundan boshlab Zardusht
Axuramazda dinining payg’ambariga aylanadi. Endi u o’z qavmlari orasida
Axuramzada dinini targ’ib eta boshlaydi. Buning uchun u «Gatlar» (Xatlar)
deb atalgan, qo’shiq qilib aytishga muljallangan shs’rlar yaratadi.
40 yoshida Zardusht avvalgi ko’pxudochilik diniy tasavvurlariga hamda
tabiat hodisalariga sig’inish e’tiqodlariga qarshi chiqib, yakkaxudochilikka
asoslangan kitobiy din - Zardushtiylik dinini yaratgan. Zardusht dastlab
mahalliy qabilaviy dinlarning rohiblaridan biri edi.
Ayni paytda, Zardusht yashagan zamon ibtidoiy munosabatlar o’rnini sinfiy
jamiyat, qadimiy davlatchilik asoslari egallayotgan, biroq, mahalliy-qabilaviy
dinlar jamiyat taraqqiyotining bu yangi bosqichiga to’sqinlik qiluvchi kuchga
aylanib qolgan davr edi. Jamiyat taraqqiyotining yangi bosqichi o’zining
to’la shakllanishi uchun kuchli mafkuraga muhtoj edi. Bundan tashqari, bu
murakkab davrda o’lkaning turli qabilalarini birlashtirish va ularni ilk
markazlashgan davlatchilik g’oyasi atrofida uyushtirish zaruriyati ham
tugilgan edi. Zardusht yashagan davr Janubi-G’arbiy va Markaziy Osiyoda
ko’ch-manchilikka asoslangan turmush tarzi inqirozga uchrayotgani, u
o’troqlik turmush tarzi qaror topayotgani, sug’oriladigan dshqonchilik

---

hamda chorvachilik, hunarmandchilik keng taraqqiy yetayotgani, yangi
shaharlar, qishloqlar bunyod bo’laytganligi, utroqlik turmush tarzi har
jihatdan afzal kurinishi bilan ham xarakterli edi. Sundhay turmush tarzini
barqaror qilish, odamlarga, xalqlarga g’oyatda kulfat keltirayotgan hamda
aksariyat bosqinchilik tusini olgan kuchmanchilikka qarshi kurash habiy
ehtiyojga aylangan edi. Bu ehtiyojni hammadan ko’p anglab yetgan
donishmand Zardusht bo’ldi. U inqirozdan qutulish, xalqlar, qabilalarni
birlashtirib, yagona davlatchilikka erishishning birdan-bir yo’li — bu
yakkaxudolikka o’tishdan iborat deb bildi va butun ongli faoliyatini, hayotini
ana shu muqaddas ishga bag’ishladi, shu muqaddas maqsad yo’lidagi
kurashda halok buldi.
Yagona xudoga ishonishgina jamiyatni yangi taraqqiyot bosqichiga ko’tara
oladi, deb hisoblardi Zardusht.
Zardushtiylikning vatani Markaziy Osiyodir. Bu faktning tug’riligini bu
dinning muqaddas kitobi
- «Avesto» ham isbotlaydi. Chunonchi, bu dinning muqaddas kitobi —
«Avesto»da yakkayu-yagona xudo Axu-ramazda yaratgan 16 mamlakatdan
9 tasining nomi Janubi-G’arbiy va Markaziy Osiyodagi viloyat va
shaharlardir. 2 tasi afsonaviy bo’lsa, qolgan 5 tasi Hindiston, Ozarbayjon va
Armaniston hududlariga to’g’ri keladi.
Axuramazdaning rasmiy tus olishiga qadar uning Zardusht orqali vahiy
qilingan ilohiy xabarlari Turon va Eron zamini xalqlari orasida asrlar
davomida turli diniy marosimlar, duolar, madhlar, sura va oyatlar sifatida
yig’ila boshlagan. Bular Zardushtning o’limidan keyin muqaddas kitobga
to’plangan va bu kitob «Avesto» deb atalgan (o’rnatilgan, qat’iy qilib
belgilangan qonun-qoidalar)
1
.
«Avesto» haqida buyuk olim Abu Rayhon Beruniy-ning «O’tmish xalqlardan
qolgan yodgorliklar» nomli asarida yozib qoldirilgan. Jumladan, bu asardagi
quyidagi fikrlar diqqatga sazovordir: «Podshoh Doro ibn Doro xazinasida 12
ming qoramol terisiga tillo bilan bitilgan bir nusxasi bor yedi. Iskandar

---

(A.Makedonskiy) otashxonalarni vayron qilib, ularda xizmat yetuvchilarni
o’ldirgan vaqtda uni kuydirib yubordi. Shuning uchun Avestoning beshdan
uchi yuqolib ketdi».
28.zardushtiylik dinining paydo bo’lishi
Bundan qariyb 2600 yil muqaddam hozirgi Markaziy Osis hududida uluG’
tarixiy shaxs - ilohiyotchi
, faylasuf, shoir va tabiatshunos olim, jahon
xalqlariga vatandoshimiz -Zardusht Sepitoma dunyoga kelgan edi
(miloddan avval-gi 589—512 yillar).
Diniy rivoyatlarga qaraganda, Zardusht Navruz kunlarining birida kohinlar
boshchiligida muqaddas ichimlik bulgan «Xaoma» tayyorlashga kirishgan.
Erta tong pallasida u daryodan suv olish uchun qirg’oqqa tushgan. Suv olib
bo’lgach, bir yo’la tahoratini yangilayotgan Zardushtning ko’ziga qirg’oqda
turgan porloq xilqat -«Voxumana» kurinadi va uning sehrli nuriga ergashadi.
Nihoyat, u ezgu va ulug’ xudo Axuramazda huzuriga boradi.
Axuramazda o’zining butun borliqni yaratgan xudo ekani haqidagi xabarni
bildirish uchun odamlar orasidan Zardushtni tanlaganini aytadi. (Bu vaqtda
Zardusht 40 yoshga tulgan yedi). Shu kundan boshlab Zardusht
Axuramazda dinining payg’ambariga aylanadi. Endi u o’z qavmlari orasida
Axuramzada dinini targ’ib eta boshlaydi. Buning uchun u «Gatlar» (Xatlar)
deb atalgan, qo’shiq qilib aytishga muljallangan shs’rlar yaratadi.
40 yoshida Zardusht avvalgi ko’pxudochilik diniy tasavvurlariga hamda
tabiat hodisalariga sig’inish e’tiqodlariga qarshi chiqib, yakkaxudochilikka
asoslangan kitobiy din - Zardushtiylik dinini yaratgan. Zardusht dastlab
mahalliy qabilaviy dinlarning rohiblaridan biri edi.
Ayni paytda, Zardusht yashagan zamon ibtidoiy munosabatlar o’rnini sinfiy
jamiyat, qadimiy davlatchilik asoslari egallayotgan, biroq, mahalliy-qabilaviy
dinlar jamiyat taraqqiyotining bu yangi bosqichiga to’sqinlik qiluvchi kuchga

---

aylanib qolgan davr edi. Jamiyat taraqqiyotining yangi bosqichi o’zining
to’la shakllanishi uchun kuchli mafkuraga muhtoj edi. Bundan tashqari, bu
murakkab davrda o’lkaning turli qabilalarini birlashtirish va ularni ilk
markazlashgan davlatchilik g’oyasi atrofida uyushtirish zaruriyati ham
tugilgan edi. Zardusht yashagan davr Janubi-G’arbiy va Markaziy Osiyoda
ko’ch-manchilikka asoslangan turmush tarzi inqirozga uchrayotgani, u
o’troqlik turmush
tarzi qaror topayotgani
, sug’oriladigan dshqonchilik
hamda chorvachilik, hunarmandchilik keng taraqqiy yetayotgani, yangi
shaharlar, qishloqlar bunyod bo’laytganligi, utroqlik turmush tarzi har
jihatdan afzal kurinishi bilan ham xarakterli edi. Sundhay turmush tarzini
barqaror qilish, odamlarga, xalqlarga g’oyatda kulfat keltirayotgan hamda
aksariyat bosqinchilik tusini olgan kuchmanchilikka qarshi kurash habiy
ehtiyojga aylangan edi. Bu ehtiyojni hammadan ko’p anglab yetgan
donishmand Zardusht bo’ldi. U inqirozdan qutulish, xalqlar, qabilalarni
birlashtirib, yagona davlatchilikka erishishning birdan-bir yo’li — bu
yakkaxudolikka o’tishdan iborat deb bildi va butun ongli faoliyatini, hayotini
ana shu muqaddas ishga bag’ishladi, shu muqaddas maqsad yo’lidagi
kurashda halok buldi.
Yagona xudoga ishonishgina jamiyatni yangi taraqqiyot bosqichiga ko’tara
oladi, deb hisoblardi Zardusht.
Zardushtiylikning vatani Markaziy Osiyodir. Bu faktning tug’riligini bu
dinning muqaddas kitobi
- «Avesto» ham isbotlaydi.
Chunonchi
, bu dinning muqaddas kitobi —
«Avesto»da yakkayu-yagona xudo Axu-ramazda yaratgan 16 mamlakatdan
9 tasining nomi Janubi-G’arbiy va Markaziy Osiyodagi viloyat va
shaharlardir. 2 tasi afsonaviy bo’lsa, qolgan 5 tasi Hindiston, Ozarbayjon va
Armaniston hududlariga to’g’ri keladi.

---

«AVESTO- ZARDUSHTIYLIK DININING MUQADDAS KITOBI
Axuramazdaning rasmiy tus olishiga qadar uning Zardusht orqali vahiy
qilingan ilohiy xabarlari Turon va Eron zamini xalqlari orasida asrlar
davomida turli diniy marosimlar, duolar, madhlar, sura va oyatlar sifatida
yig’ila boshlagan. Bular
29. xristianlikdagi oqimlar
Xristianlik milodning boshida Rim imperiyasining sharqiy qismida
joylashgan Falastin yerlarida vujudga keldi. Iso Masih (Iisus Xristos),
Bibliyaning xabar berishiga ko’ra, xristianlik ta’limotining asoschisi bo’lib, u
Rim imperiyasi tashkil topganining 747 yili Falastinning Nazaret qishlog’ida
bokira qiz Maryamdan Xudoning amri bilan dunyoga keldi. Yangi eraning
boshlanishi ham Iso Masihning dunyoga kelishi bilan bog’liq.
Milodning boshlarida yahudiylar hokimiyatning uch tabaqasi bilan bog’liq
og’ir tushkunlikni boshdan kechirar edilar. Bir tomondan Rim imperatori va
uning joylardagi noiblari, ikkinchi tomondan Falastin podshohi Irod Antipa,
uchinchi tomondan esa ruhoniylar xalqni turli soliqlar va majburiyatlar bilan
ko’mib tashlagan edilar. Xuddi shu davrda yahudiylar o’rtasida kutilayotgan
xaloskorning kelishi yaqinlashib qolganligi haqida xabar tarqatuvchilar
paydo bo’ldi. Ular xalqni kutilayotgan xaloskor kelishiga tayyorlash uchun
chiqqan edilar. Shunda Iso Masih yahudiylikni isloh qilish va uni turli
xurofotlardan tozalash g’oyasi bilan chiqib, xristian diniga asos soldi.
Yahudiylar uni va uning izdoshlarini Falastindan quvg’in qildilar. Isoning 33
yoshida fitnachilikda ayblab, qatl etishga hukm qildilar.
Isoning tarixiy xususida diniy va diniy bo’lmagan manbalar orasida ixtilof
mavjud: xristian manbalarida Isoning o’zi xudo bo’la turib, insoniyatning
gunohlarini o’ziga olish uchun odam qiyofasida tug’ilgani, uning hayot tarzi,
insonlar bilan muloqoti haqidagi ma’lumotlar qayd etilsa-da, diniy

---

bo’lmagan manbalarda Iso nomi uchramaganligini nazarda tutib, u tarixiy
emas, balki afsonaviy shaxs deb hisoblovchilar ham bor.
Iso nomiga qo’shiluvchi “Masih” so’zi qadimiy yahudiy tili –
ivrit
dagi
meshiax
so’zidan olingan bo’lib, «silangan» yoki «siylangan» ma’nolarini
beradi. Yunon tilida bu so’z «xristos» shakliga ega. Bu dinning «xristianlik»
yoki «masihiylik» deb atalishi ham shu so’zlar bilan bog’liq. Bundan tashqari
xristianlikni Iso Masihning tug’ilgan qishlog’i – «Nazaret» bilan bog’lab,
nazroniya
deb ham ataganlar. Keyinchalik bu nom
nasroniya
shaklini olgan.
Iso Masih o’z ta’limotini o’zining 12 o’quvchisi apostollar – havoriylarga
o’rgatdi. Ular esa Isoning vafotidan keyin ustozlarining ta’limotlarini har
birlari alohida-alohida tarzda kitob shakliga keltirdilar. Bu kitoblar
Bibliyaning «Yangi Ahd» qismini tashkil etadi.
Xristianlik ta’limoti.
Manbalarning xabar berishicha, xristianlik yahudiy
muhitida yuzaga kelgan. Shu bois yahudiylikning xristianlikning
shakllanishida yaxudiylikning ta’siri salmoqli bo’lgani, shubhasiz.
Xristianlikning asosiy g’oyasi – Isoning odamzodning xaloskori «messiya»
ekanligi yahudiylikda mavjud bo’lib, oxiratga yaqin kelishi kutilayotgan
xaloskor haqidagi ta’limotdan kelib chiqqandir.
Keyinchalik bu ta’limot Xudoning mujassamlanishi yoki Isoning ikki xil –
odam va xudo mohiyati haqida «gunohni yuvish», ya’ni Isoning o’zini
ixtiyoriy tarzda qurbon qilishi haqidagi ta’limot bilan mustahkamlanadi.
Xristianlik Ota-Xudo, o’g’il-Xudo va Muqaddas Ruh – Uch yuzlik Xudo
(Trinity) to’g’risidagi ta’limotni, jannat va do’zax, oxirat, Isoning qaytishi
haqidagi va boshqa aqidalarni o’z ichiga oladi.
Xristian jamoasining shakllanishi, aqidalarining tartibga solinishi, cherkov
munosabatlarining ishlab chiqilishi, diniy tabaqalar tuzumining vujudga
kelishi milodning IV asr boshlarida, yaьni 324 yili xristianlik Rim

---

imperiyasida davlat dini deb e’lon qilinganidan so’ng amalga oshirildi.
325 yili tarixda birinchi marta Rim imperatori Litsiniya imperiya hududidagi
xristian jamoalarini o’zaro kelishtirish va tartibga solish maqsadida Nikeya
shahrida I Butun Olam Xristian Soborini (o’tkazilgan 21 sobordan birinchisi)
chaqirdi. Bu soborda «e’tiqod timsoli»ning (Credo) dastlabki tahriri qabul
qilingan,
pasxa
ni bayram qilish vaqti belgilangan,
ariychilik
qoralangan (Ariy
Aleksandriya shahridan chiqqan ruhoniy; 318 yilda o’g’il-Xudo va Ota-
Xudoning yagona
30.Quron sharq xalqlarning diniy ilmiy va manaviy merosi sifatida
Sharq mutafakkirlari, olim-u ulamolari tomonidan asrlar davomida
odob-axloqqa oid minglab kitoblar, hikmatlar yaratilgan. Afsuski, totalitar
tuzum tomonidan olib borilgan siyosat tufayli ulardan xalqimiz mahrum
qilib qoʻyilgan edi.
Bugun, hurlik sharofati ila qanchadan-qancha ma’naviy, madaniy
meroslarimiz qayta tiklanib, xalqimiz ma’naviy qiyofasini yanada
boyitayotgani hamda mamlakatimizda keyingi yillarda mazkur masala
boʻyicha oʻtmishda arab, fors va boshqa tillarda yozilgan diniy adabiyotlar
bilan birga dunyoviy adabiyotlar ham oʻzbek tiliga tarjima qilinib,
kitobxonlarimizga havola etilayotgani hech kimga sir emas. Shu oʻrinda
mutafakkir Mahmudxoʻja Behbudiyning “Dunyoda turmoq uchun dunyoviy
fan va ilm lozimdir. Zamona ilmi fanidan bebahra millat boshqa milatlarga
poymol boʻlur”.
1
degan fikrlarini eslash joizdir. Tarjima adabiyotlardan
tashqari, oʻzbek olimlari, shoirlari tomoni¬dan ham odob-axloq, ilm-ma’rifat,
ma’naviyat masalalariga bagʻishlangan koʻpgina asarlar nashr qilinmoqda.
Mazkur adabiyotlarda inson tugʻilganidan tortib to bandalikni bajo
keltirganigacha amal qilishi ke¬rak boʻlgan qoidalar, maslahatlar oʻz aksini
topgan. Ma¬salan, birgina shariat qoidalarining oʻzida musulmonlar amal

---

qilishi zarur boʻlgan qanchadan-qancha talablar mavjud. Bular orasida
insonparvarlik, insonni hurmat qilish va ulugʻlashga qaratilgan gʻoyalar
alohida e’tiborga sazovordir.
“Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq ajdodlarimiz tomonidan koʻp
asrlar mobaynida yaratib kelingan gʻoyat ulkan, bebaho ma’naviy va
madaniy merosni tiklash davlat siyosati darajasiga koʻtarilgani nihoyatda
muhim ahamiyatga ega boʻldi.
Biz ma’naviy qadriyatlarni tiklashni milliy oʻzlikni anglashning
oʻsishidan,
xalqning
ma’naviy
sarchashmalariga,
uning
ildizlariga
qaytishdan iborat uzviy, tabiiy jarayon deb hisoblaymiz” 
1
deb ta’kidlaydi
yurtboshimiz.
Darhaqiqat, boy madaniy merosimizni chuqur oʻrganish, milliy
qadriyatlarimizni yanada rivojlantirish ma’naviy-ma’rifiy ishlarimizda
benihoyat
katta
ahamiyatga
ega.
Yurtboshimiz
Islom
Karimov
ta’kidlaganlaridek, oʻz taraqqiyot va islohot yoʻlimizdan tezkorlik bilan ilgari
siljishga kuchli ruhiy quvvat beradigan milliy madaniyatimiz, sharq
falsafasining hayotbaxsh va teran buloqlaridan bahramand boʻlish
muhimdir.
Istiqlol yillarida madaniy, diniy, axloqiy qadriyatlarga nisbatan
munosabatning bu qadar ijobiy tarzda oʻzgarishini muayyan sabablari,
oʻziga xos zaruriy jihatlari bor. Chunki, dunyodagi dinlardan birortasi ham
xalqlar va millatlarni, odamlarni yomon yoʻlga boshlamaydi, urushu-janjallar
chiqarib qon toʻkishlarga, vayronagarchilik va ocharchiliklarga sabab
boʻlishga, millat ajratishga, boshqa diniy mazhabdagilarni kamsitishga
da’vat etmaydi, yoʻl qoʻymaydi. Aksincha, mehr-oqibatli, nomusli, oriyatli,
oʻzaro izzat-e’tiborli, milliy hamkor-hamjihat boʻlishga undaydi, odamzotni
ezgulik tomon boshlaydi. Muqaddas Islom dinining mustaqil Oʻzbekiston
hayotidagi ahamiyati, uning odamlar ruhiy dunyosiga koʻrsatib kelayotgan

---

ta’sirini Prezident Islom Karimovning “Turkiston-press” axborot agentligi
muxbirining savollariga javoblaridan koʻrish mumkinki: “Aytmoqchimanki,
biz oʻz millatimizni mana shu muqaddas dindan ayri holda aslo tasavvur
qila olmaymiz. Diniy qadriyatlar, islomiy tushunchalar hayotimizga shu
qadar singib ketganki, ularsiz biz oʻzligimizni yoʻqotamiz. Xoh yosh boʻlsin,
xoh keksa boʻlsin, har bir oʻzbek nimagaki munosabat bildirmasin, albatta
uni Yaratguvchining nomi bilan bogʻlaydi. Har bir soʻzimizni, ishimizni
“Bismilloh” aytib boshlaymiz, yaxshi-yomon kunlarimizda Xudoga shukrona
keltiramiz, tavba qilamiz. “Shukur” degan kalomni bilmaydigan biror inson
Oʻzbekistonda bormikan oʻzi! Bilsangiz kerak, paygʻambarimiz Muhammad
alayhissalom ham “shukur” va “tavba” degan soʻzlarni eng koʻp ishlatar
ekanlar.