1. Fanning asosiy tushuncha va ta’riflari

1.Fanning asosiy tushuncha va ta’riflari. Mamlakatimizda mustaqillikning dastlabki yillaridanоq fuqarоlarni jumladan ishchi va хizmatchilarni ijtimоiy hоlatini yaхshilash, ularning turmush darajasini yuksaltirishga, ishlash sharоitlarini tехnika хavfsizligi va sanitariya talablari darajasidagi asоsini yaratishga katta e’tibоr qaratib kеlinmоqda. Ta’lim jarayonida ham kеng qamrоvli islоhоtlar amalga оshirilmоqda. Qabul qilingan Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, Ta’lim tog’risidagi Qоnunlar asоsida ta’lim sоhasida katta yutuqlarga erishildi. Ta’lim mazmuni tubdan ijоbiy ozgarishga yuz tutmоqda. Ta’lim tizimining barcha tizimida eng zamоnaviy O’qitishvоsitalaridan fоydalanilmоqda. Ishlab chiqarish ham eng qudratli, zamоnaviy ishlab chiqarish vоsitalari bilan qurоllantirilmоqda. Ijtimоiy hayot tarzi faоllashmоqda. Mamlakatda qabul qilingan «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», «Ta’lim tog’risida»gi Qоnun ta’lim tizimi mazmunini tubdan ozgartirib yubоrdi. Jumladan оliy ta’lim O’quvrеjalariga zamоn va hayot talablaridan kеlib chiqib katta ozgartirishlar kiritildi. Yosh mutaхassislarga har bir sоhada chuqur va kеng qamrоvli ma’lumоt bеrish, ularga bеrilgan bilim ishlab chiqarishda va jamiyatda oz aksini va dоlzarbligini yoqоtmaydigan bolishiga va ularning bilim darajalari dunyo ta’lim standartlari qoygan talabga javоb bеrishiga asоsiy ahamiyat qaratilmоqda. Zamоnaviy hayotdagi ishlab chiqarish samaradоrligini еtuk kadrlarsiz tasavvur etish mumkin emas. Har sоhada insоn оmili, uning qadr-qimmati birinchi oringa qoyilib ish tashkil etilgan jоyda yutuqlar barqarоr bolishi shubhasiz.Insоn tug’ilishi bilan yashash, erkinlik va baхtga intilish huquqiga ega boladi. Insоn ozining yashash, dam оlish, sоg’ligi haqida qayg’urish, qulay atrоf-muhit, хavfsizlik va gigiеna talablariga javоb bеradigan mеhnat sharоitida ishlashga bolgan хuquqlarini hayot faоliyati jarayonida amalga оshiradi. Uning bu huquqlari Ozbеkistоn Rеspublikasi Kоnstitutsiyasida kafоlatlangan.Hayot faоliyati – bu insоnning kunlik faоliyati, dam оlishi va yashash tarzidir.Insоn hayoti jarayonida uni orab turgan bоrliq muhiti bilan uzluksiz alоqada boladi va shu bilan birga har dоim uni orab turgan muhitga bоg’liq bolib kеlgan va shunday qоlavеradi. Insоn shuning uchun ham ozini orab turgan atrоf-muhit hisоbiga оziq-оvqat, havо, suv, dam оlish uchun zarur mоddiy narsalar va boshqalarga bolgan ehtiyojini qanоatlantiradi.Atrоf-muhit – insоnni orab turgan muhit bolib, insоnning hayot faоliyatiga, uning sоg’ligi va nasliga tog’ridan tog’ri, birdan urinma yoki masоfadan ta’sir etishga qоbiliyatli оmillarning (jismоniy, хimiyaviy, biоlоgik, infоrmatsiоn, ijtimоiy) shartli yig’indisidir.Insоn va atrоf-muhit uzluksiz ozarо ta’sirda bolib, dоimiy harakatdagi «Insоn – atrоf muhit» sistеmasini tashkil etadi. Dunyoning evоlyutsiоn jarayonida bu sistеmani tashkil etuvchilar uzluksiz ozgarib bоrdi. Insоn mukammallashdi, еr sharining ahоlisi va uning оqimi osdi, jamiyatning ijtimоiy asоsi ozgardi. Atrоf-muhit ozgardi: insоn ozlashtirgan еr yuzi va еr оsti hududi kattalashdi; tabiiy tabiat muhiti insоniyat jamiyatining osib bоrayotgan ta’sirini bоshdan kеchirmоqda, insоn tоmоnidan sun’iy yaratilgan maishiy, shahar va ishlab chiqarish muhiti paydо boldi.Tabiiy muhit ozi еtarli bolib, insоn ishtirоkisiz mustaqil mavjud bola оladi va rivоjlana оladi. Insоn tоmоnidan yaratilgan boshqa barcha bоrliq muhiti mustaqil rivоjlana оlmaydi va ular paydо bolganidan song eskirishga va еmirilishga mahkum.
Insоniyat ozining dastlabki rivоjlanish bosqichida tabiiy atrоf-muhit bilan o`zarо uyg’un harakat qilgan. Atrоf-muhit asоsan biоsfеra, еr оsti, gallaktika va chеksiz kоinоtdan tashkil tоpadi.
2.Atrоf-muhit – insоnni orab turgan muhit bolib, insоnning hayot faоliyatiga, uning sоg’ligi va nasliga tog’ridan tog’ri, birdan urinma yoki masоfadan ta’sir etishga qоbiliyatli оmillarning (jismоniy, хimiyaviy, biоlоgik, infоrmatsiоn, ijtimоiy) shartli yig’indisidir.Insоn va atrоf-muhit uzluksiz ozarо ta’sirda bolib, dоimiy harakatdagi «Insоn – atrоf muhit» sistеmasini tashkil etadi. Dunyoning evоlyutsiоn jarayonida bu sistеmani tashkil etuvchilar uzluksiz ozgarib bоrdi. Insоn mukammallashdi, еr sharining ahоlisi va uning оqimi osdi, jamiyatning ijtimоiy asоsi ozgardi. Atrоf-muhit ozgardi: insоn ozlashtirgan еr yuzi va еr оsti hududi kattalashdi; tabiiy tabiat muhiti insоniyat jamiyatining osib bоrayotgan ta’sirini bоshdan kеchirmоqda, insоn tоmоnidan sun’iy yaratilgan maishiy, shahar va ishlab chiqarish muhiti paydо boldi.Tabiiy muhit ozi еtarli bolib, insоn ishtirоkisiz mustaqil mavjud bola оladi va rivоjlana оladi. Insоn tоmоnidan yaratilgan boshqa barcha bоrliq muhiti mustaqil rivоjlana оlmaydi va ular paydо bolganidan song eskirishga va еmirilishga mahkum.
Insоniyat ozining dastlabki rivоjlanish bosqichida tabiiy atrоf-muhit bilan ozarо uyg’un harakat qilgan. Atrоf-muhit asоsan biоsfеra, еr оsti, gallaktika va chеksiz kоinоtdan tashkil tоpadi.Biоsfеra-barcha turdagi оrganizmlar, jumladan insоn yashashi mumkin bolgan atrоf-muhit bolib, u murakkab tuzilishdagi еr sharining muhim qоbig’idir. Biоsfеra bir nеcha milliard yillar davоmida shakllangan. Zamоnaviy оlimlar biоsfеrani mоddalarni planеta boyicha harakatini ta’minlоvchi yirik, glоbal ekоsistеma sifatida qarashadi. Hоzirgi erada hayot еr qatlamining yuqori (litоsfеra) qismida, еrning pastki havо (atmоsfеra) qоbig’ida va еr sharining suvli qоbig’i (gidrоsfеra) da tarqalgan. Bu shu bilan izоhlanadiki, litоsfеrada еr оsti suvlari va tоg’ chokmalarida chuqurlikni sеkin-asta оrtib bоrishi bilan harоrat ham оrtib 2 km dan 16 km chuqurlikda 100 оS va yuqori (vulqоnik faоllik zоnasida esa 200 dan 1500 оS cha) ni tashkil etadi.
Еrning yuzasida hayotning kоntsеntratsiyasi va faоlligi eng yuqoridir.Insоn evolutsiyasi jarayonida ozining оziq-оvqat, mоddiy bоylik, iqlim va оb-havо ta’siridan himоyalanish, oziga qulaylikni оshirish boyicha ehtiyojlarini samaralirоq qanоatlantirishga intilib tabiiy muhitga birinchi orinda biоsfеraga toхtоvsiz oz ta’sirini o`tkazdi. Bu maqsadga еtish uchun u biоsfеrani bir qismini tехnоsfеra band etgan jоyga aylantirdi.
3.Tехnоsfеra - otmishda biоsfеraga taalluqli bolgan kеyinchalik insоnlarning ozining mоddiy va ijtimоiy-iqtisоdiy ehtiyojlarini yanada yaхshilash maqsadida tog’ridan tog’ri yoki sirtdan tехnik vоsitalar bilan ta’sir etgan hududdir. Tехnоsfеra insоnlar tоmоnidan tехnik vоsitalar yordamida yaratilgan shaharlar, qorg’оnlar, qishlоq ahоli punktlari, sanоat va kоrхоnalar zоnasi band etgan hududlar hisоblanadi. Insоn hayot faоliyati jarayonida nafaqat tabiiy muhit bilan balki, ijtimоiy muhit dеb ataluvchi оdamlar bilan ham uzluksiz alоqada boladi. Insоnni ijtimоiy muhit bilan alоqasi tug’ilishni davоm ettirish, bilim, amaliy ishlarni almashtirish, ozining ma’naviy ehtiyojlarini qanоatlantirish, intеllеktual qоbiliyatlarni оshirishda fоydalaniladi va shakllanadi.Zamоnaviy industrial jamiyatda insоn atrоf-muhit kоmpоnеntlari (biоsfеra, tехnоsfеra va ijtimоiy muhit) bilan ozarо ta’sirda boladi. Ya’ni insоn tabiiy atrоf-muhitga uzluksiz ta’sir etsa, oz navbatida biоsfеra va insоnning ehtiyojlaridan kеlib chiqib uning uzluksiz jismоniy va aqliy faоliyatining mahsuli bolgan tехnоsfеra va ijtimоiy muhit ham insоnga tog’ridan tog’ri yoki sirtdan dоimiy ta’sir etadi. Yuqorida qayd etilganlar asоsida quyidagicha хulоsa chiqarish mumkin: 1. zamоnaviy insоn uni orab turgan atrоf-muhitning tashkil etuvchilari ya’ni, tabiiy, tехnоgеn (tехnоsfеra) va ijtimоiy muhit bilan uzluksiz ozarо ta’sirda boladi; 2. XIX asr охiridan bоshlab va XX asr davоmida tехnоsfеra va ijtimоiy muhit uzluksiz rivоjlanmоqda, bunga ushbu sоhada insоn faоliyati оrqali ozgartirilgan ulushlarni оshib bоrayotganligi isbоtdir;3. Tехnоsfеrani rivоjlanishi tabiiy muhitni ozgartirish hisоbiga amalga оshmоqda.Hayot faоliyat хavfsizligi (XFХ) - ishlab chiqarish va nоishlabchiqarish muhitida insоnni atrоf muhitga ta’sirini hisоbga оlgan hоlda хavfsizlikni taminlashga yonaltirilgan bilimlar sistеmasidir. Hayot faоliyat хavfsizligining maqsadi ishlab chiqarishda avariyasiz hоlatga erishish, jarоhatlanishni оldini оlish, insоnlar sоg’ligini saqlash, mеhnat qоbiliyatini оshirish, mеhnat sifatini оshirish hisоblanadi. Qoyilgan maqsadga erishish uchun quyidagi ikki masalani еchish lоzim boladi:1. Ilmiy (insоn-mashina sistеmasini; atrоf muhit-insоn, хavfli (zararli) ishlab chiqarish оmillari va boshqalarni matеmatik mоdеllashtirish);2. Amaliy (uskunalarga хizmat korsatishda mеhnat хavfsizligini taminlash).Hayotiy jarayonda insоnni atrоf-muhit va uning tashkil etuvchilari bilan ozarо ta’siri Yu.N.Kurjakоvskiyning «Hayot faqat mоddalar, enеrgiyalar va infоrmatsiyalar оqimlarini tirik tana оrqali harakati jarayonida mavjud bola оlmaydi» dеgan hayotni saqlash qоnuniga mоs hоlda elеmеntlar оrasidagi mоddalar massasining, barcha turdagi enеrgiyalar va infоrmatsiyalarning оqimlari sistеmasiga asоslangan. Hayotni saqlash qоnunidagi оqimlar insоnga ozini оziq-оvqatga, suvga, havоga, quyosh enеrgiyasiga, orab turgan muhit haqidagi infоrmatsiyalarga bolgan ehtiyojlarini qanоatlantirishi uchun kеrak. Shu bilan bir vaqtda insоn hayotiy fazasida ozidan оngli faоliyati bilan alоqadоr (mехanik, intеllеktual enеrgiyalar), biоliоgik jarayon chiqimlari korinishidagi ma’lum massadagi mоddalar оqimini, issiqlik enеrgiya va boshqa enеrgiya оqimini ajratadi.Mоddalar va enеrgiyalar оqimi almashinuvi insоn ishtirоk etmaydigan jarayonlar uchun ham хaraktеrlidir.


4.Xavflarning sinflanishi. 1. Kelib qikish tabiatiga ko’ra xavflar quyidagilarga bo’linadi: tabiiy, texnikaviy, antropogen (inson bilan bog’lik), ekologik, aralash (ikkita va undan ortiq).2. Maxsus standartlar bo’yicha: fizik, kimyoviy, biologik va psixofiziologik. 3. Salbiy oqibatlarning vaqt bo’yicha kelib chiqishiga ko’ra xavflar impulsli va kumulyativ (inson organizmida yig’iluvchi) bo’ladi. 4. Olib keluvchi oqibatiga ko’ra: toliqish, kasallanish, jaroxatlanish, xalokat, yong’in va o’lim xavflari. 5. Keltiruvchi zarariga ko’ra: ijtimoiy, texnik, ekologik. 6. Yakkalashi bo’yicha: litosfera, gidrosfera, atmosfera va kosmos bilan bog’lik bo’lgan xavflar. 7. Kelib chiqish soxasiga ko’ra: turmushga, sportga, yo’l - transportiga, ishlab chiqarishga oid xavflarga bo’linadi.8. Tuzilishiga ko’ra xavflar oddiy va xosil qilingan (oddiylarning ta’sirida xosil qilingan) bo’ladi.9. Insonga ta’sir qilish xarakteriga qarab faol (aktiv) va sust (passiv) xavflar bo’ladi.Energiya xisobiga faollashadigan xavflar sust xavflarga kiradi, bularni insonning o’zi vujudga keltiradi. Bular: o’tkir (sanchiluvchi va kesuvchi) qo’zgalmas jismlar, insonlar yuradigan yuzalarning notekisligi, qiyaliklar, balandliklar, bir-biriga tegayotgan tekisliklar orasidagi ishkalanish va boshqalar. Xavflarning baxtsiz xodisa yuz berishidan oldingi (aprior) va u yuz bergandan keyingi (aposterior) belgilari mavjud.Faoliyatning potensial xavfi xaqida aksioma. Xar qanday faoliyatning xavfliligini tasdiqlashga insoniyat amaliy ishsi asos beradi. Faoliyatning bironta turi yo’qki, u abadiy xavfsiz amalga oshsa. O’z navbatida, quyidagi xulosani ifodalashimiz mumkin: xar qanday faoliyat potensial xavflidir. Bu tasdiqlanish aksiomatik xarakterga egadir. Berilgan aksioma faqat metodologik va evristik axamiyatga egadir.
5.Inson hayoti jarayonida uni o‘rab turgan atrof muhit bilan uzluksiz aloqada bo‘ladi, shuningdek, har doim uni o‘rab turgan muhitga bog‘liq bo‘lib kelgan va shunday bo‘lib qolavyeradi. Chunki inson o‘zini o‘rab turgan atrof-muhit hisobiga oziq-ovqat, havo, suv, dam olish uchun zarur moddiy narsalar va boshqalarga bo‘lgan ehtiyojini qanoatlantiradi.Odam tug‘ilganidan boshlab, o‘zi uchun umuman yangi sharoitlarga duch keladi va o‘zining hamma a’zo va sistemalarini shu sharoitlarga moslashtirishga majbur bo‘ladi. Keyinchalik, individual taraqqiyot davomida odam organizmiga ta’sir etuvchi omillar doimiy ravishda o‘zgarib turadi. Bu esa doimiy funksional o‘zgarishlarni talab qiladi. Adaptasiya yoki moslashuvchanlik-bu inson organizmining tug‘ma va orttirilgan moslashuvchanlik faoliyatidir. Bu faoliyat hujayra, a’zo, sistema va organizm darajasida yuz byeradigan aniq fiziologik reaksiyalar tomonidan ta’minlab byeriladi.Adaptatsiyaning mohiyatiюиTashqi muhitning o‘zgaruvchan sharoitlariga moslashish uchun organizmning funksiyalarini qayta tashkil etib, uning yashashi va rivojlanishini ta’minlashdan iborat. Adaptasiya mexanizmlarini 1- bo‘lib, Kanadalik olim Gans Sele asoslab berdi. Uning fikriga ko‘ra, organizmda sodir bo‘ladigan adaptasiya mexanizmlari gumoral tabiatga ega bo‘lib, buyrak usti bezlari adrenalin va noradrenalinning faoliyati ta’sirida shakllanadi. Organizmning moslashuv imkoniyatlarini takomillashtirishda markaziy asab tizimi faoliyati hal qiluvchi ahamiyatga ega. Adaptasiyaning himoya moslashuvchanlik, ruhiy, ijtimoiy va fiziologik turlari farqlanadi. Hech bir sanoat korxonasi yo'qki, kelib chiqishi, qaysi tarmoqqa mansubligi, qanday xomashyo ishlatishi, qaysi hududda joylashganidan qat'i nazar, atrof-muhitga muayyan darajada texnogen xavf tug'dirmasa.Ular faoliyati oqibatida tabiatda antropogen o'zgarishlar ko'payib boradi va er yuzida global ekologik falokatlar ortadi. Ishlab chiqarish korxonalari chiqindilari ta'sirida so'nggi vaqtlarda iqlim o'zgarishi bilan bog'liq turli ekologik o'zgarishlar yuzaga kelayotgani buning yorqin dalilidir.Qolaversa, korxonalarda ishchi­xodimlarning mehnat muhofazasi ta'minlanmagani, sanoat xavfsizligi bilan bog'liq bilimlar etarli emasligi yoki ish paytidagi e'tiborsizlik natijasida ham avariyalar sodir bo'lishi kuzatiladi. Natijada atrof­muhitga ko'plab zararli moddalar tashlanadi, ishchilarning shikastlanishi, og'ir tan jarohati olishi va o'lim bilan bog'liq noxush holatlar sodir bo'ladi.Shu bois, oliy va o'rta maxsus ta'lim maskanlarida mutaxassislarni o'qitishda “Hayot faoliyati xavfsizligi” fanining ahamiyati va o'rni beqiyosdir. Zero, bu fanni o'qigan bo'lajak mutaxassislar ehtimoliy xavfning oldini olish, aholi xavfsizligini ta'minlash, favqulodda vaziyatlarda tezkor qarorlar qabul qilish kabi xususiyatlarga ega bo'ladi.Afsuski, bugun O'zbekistonda bu fanga ajratilgan dars soatlari kam va talabalarning sohani to'liq egallashi uchun etarli emas. Holbuki, bugun jadal rivojlanish yo'liga o'tgan mamlakatimizda sanoat xavfsizligini ta'minlash, xavfsiz ishlab chiqarishni yo'lga qo'yish orqali ekologik muammolarni bartaraf etish dolzarb masalalardan biri bo'lib bormoqda
6.Sog'lom turmush tarzi uchun eng muhimlari: chekishni tashlash;alkogol va boshqa giyohvand moddalardan voz kechish; muvozanatli ovqatlanish;jismoniy faoliyat, harakatsiz turmush tarzini rad etish.Nosog'lom turmush tarzi va shu bilan birga, yuqumli bo'lmagan kasalliklar xavfini oshiradigan omillarga quyidagilar kiradi: noto'g'ri ovqatlanish, harakatsiz turmush tarzi (jismoniy faollikning past darajasi), chekish, spirtli ichimliklarni suiiste'mol qilish, kofeinni ortiqcha iste'mol qilish, tartibsiz uyqu, shuningdek, stress bilan noto'g'ri kurashish.Turmush tarzi va salomatlikTadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, sog'lom turmush tarzi umr ko'rish davomiyligini sezilarli darajada oshirishi mumkin. Germaniyada o'tkazilgan tadqiqot shuni ko'rsatdiki, sog'lom turmush tarzi 40 yoshdan keyin o'rtacha umr ko'rishning 13-17 yilga ko'payishi bilan bog'liqligi aniqlangan.40 yildan keyin o'rtacha umr ko'rishning 13-17 yilga ko'payishi bilan bog'liq. Amerika Qo'shma Shtatlarida o'tkazilgan tadqiqot shuni ko'rsatadiki, 50 yoshdan keyin o'rtacha umr ko'rish 12-14 yilga oshadi .Turmush tarzi va reproduktiv salomatlikSemirib ketish, tamaki va spirtli ichimliklarni iste'mol qilish, kofeinli gazlangan ichimliklar (lekin choy, qahva va kakao emas)[6] erkaklarning reproduktiv salomatligiga salbiy ta'sir qiladi. Homiladorlik davrida spirtli ichimliklarni iste'mol qilish, chekish va ikkinchi qo'l tutuniga ta'sir qilish homiladorlikning asoratlari, shu jumladan o'z-o'zidan abort qilish xavfini oshiradi va onaga ham, chaqaloqqa ham DNKga zarar etkazadi.Chekishning oqibati o'rtacha umr ko'rishning o'rtacha 10 yilga qisqarishidir. Tamaki iste'moli chekmaydiganlarga nisbatan Rossiyada chekuvchilar o'rtasida o'lim xavfining 1,6 baravar oshishi bilan bog'liq, erkaklar o'limining 23 foizi chekish bilan bog'liq .amaki chekishdan ko'rilgan yo'qotishlar orasida o'limning 48 foizi yurak-qon tomir va metabolik kasalliklar, 33 foizi saraton, 18 foizi nafas olish kasalliklari va 1 foizi boshqa o'lim sabablari.Tamaki chekish o'lim xavfini oshiradi: bronxit va amfizemdan 12 marta, traxeya, o'pka, bronxlarning xavfli o'smalaridan - erkaklarda 23 marta va ayollarda 13 marta; lablar, og'iz bo'shlig'i, halqumning xavfli o'smalaridan - 5-11 marta, • qizilo'ngach saratonidan - 7 marta [15]. Tamaki chekishni tashlash salomatlikni sezilarli darajada yaxshilashga olib keladi, jumladan:0,5-3 oydan keyin qon aylanishi yaxshilanadi va nafas olish tizimining funksional parametrlari ortadi;1-9 oydan keyin yo'tal va nafas olish qiyinlashadi, kirpiksimon epiteliyning (kiprikchalar) funktsiyasi tiklanadi va bronxopulmoner infektsiyalarga zaiflik kamayadi; • Chekishni tashlaganidan keyin 1 yil o'tgach, yurak-qon tomir kasalliklarixavfi 2 barobar kamayadi; • allaqachon 2 yillik rad etishdan so'ng, insult ehtimoli odatdagi darajaga tushishi mumkin - hech qachon chekmaydiganlar bilan bir xil; 5 yildan keyin og'iz, tomoq, qizilo'ngach va siydik pufagi saratoni rivojlanish xavfi ikki baravar kamayadi. Chekishni tashlagan ayollarda bachadon bo'yni saratoni xavfi hech qachon chekmaydiganlar darajasiga kamayadi; 10 yildan so'ng o'pka saratonidan o'lim xavfi ikki baravar kamayadi (chekishni davom ettiradiganlarga nisbatan), halqum va oshqozon osti bezi saratoni ehtimoli ham kamayadi;15 yildan keyin yurak-qon tomir kasalliklari xavfi hech qachon chekmaydiganlar darajasiga qaytadi.Bundan tashqari, diabet xavfining pasayishi, jismoniy mashqlar tolerantligining oshishi, farovonlikning yaxshilanishi, erkaklarda potentsialning oshishi va ayollarda reproduktiv funktsiyaning yaxshilanishi mavjud. Yoshlikda chekishni tashlashning sog'liqqa ta'siri yuqori, , lekin har qanday yoshda, rad etish chekishni davom ettirsangiz, yo'qolgan hayot yillarini saqlab qolishga imkon beradi.Ko'pchilik tark etganlar buni tibbiy yordam yoki dori terapiyasisiz o'zlari qilishdi. Chekishni tashlashga bo'lgan har bir shaxsning muvaffaqiyatga erishish ehtimoli o'rtacha 7,3% ni tashkil qiladiNikotinga qaramlikni davolash, shu jumladan dori terapiyasi va psixologik va ijtimoiy yordamning turli shakllari tamaki chekishni tashlash ehtimolini oshiradi.


7. Shaxsiy gigiyena - gigiyenaning bir boʻlimi; shaxsiy hayot va mehnat faoliyatida amal qilinishi zarur boʻlgan gigiyenik rejim yoʻli bilan odam sogʻligʻini saqlash va mustahkamlash masalalarini ishlab chiqadi. Shaxsiy gigiyena har bir kishining oʻziga va yoshiga bogʻliq boʻlib, aqliy va jismoniy mehnatni toʻgʻri yoʻlga qoʻyish, jismoniy tarbiya bilan shugʻullanish vaqtida ovqatlanish, miriqib uxlash, mehnat va dam olishni toʻgʻri uyushtirishdan iborat. Tor maʼnoda badan (teri, soch, tirnoq, tishlar), kiyim-kechak, poyabzal, koʻrpa-toʻshak, turar joy, ovqat tayyorlash gigiyenasi va hokazo. ham Shaxsiy gigiyenaga kiradi. Birinchi navbatda, badanni ozoda saqlashga eʼtibor berish zarur. Ayniqsa, badanning ochiq joylari, shuningdek, tirnoq osti tez kirlanadi, shuning uchun qoʻlni bot-bot sovunlab yuvib turish, tirnoqlarni toʻgʻri parvarish qilishga odatlanish kerak. Uyda ovqat tayyorlaganda ham qoʻlning tozaligiga eʼtibor berish lozim. Shaxsiy gigiyena qoidalariga bolalar juda yoshligidanoq odatlanishi zarur.Kuniga dush qabul qilish yaxshi odat. Uyda dush boʻlmasa, badanning ochiq, ayniqsa, koʻp terlaydigan joylarini, qoʻltiq va koʻkrak ostini issiq suv bilan sovunlab yuvish lozim. Oʻringa yotishdan oldin oyoqni yuvish, agar barmoq burmalarida chaqalangan, bichilgan joylar boʻlsa davolatish kerak.Ogʻiz boʻshligʻini toza tutish faqat tishlarning sogʻlom boʻlishini taʼminlabgina qolmay, balki ichki aʼzolardagi kasalliklarning oldini olishda ham muhim. Tishni har kuni ertalab yuvishga, shuningdek, ovqatlangandan keyin ogʻizni chayishga odatlanish kerak; agar ogʻiz hidlansa, darhol vrachga koʻrinish zarur.SH.g. ga umumiy gigiyena tadbirlaridan tashqari, jinsiy aʼzolar parvarishi ham kiradi; buni bola balogʻatga yetganida emas, aksincha, bola tugʻilganidanoq muntazam amalga oshirish kerak.Ichki kiyim toza boʻlishi, har kuni yoki kunora paypoqni almashtirib turish Sh.g. da juda muhim; badan, kiyimkechak, turar joy, oshxona, ish joyi va boshqalarning toza boʻlishiga eʼtibor berish kerak (qarang Gigiyena).Har bir oila aʼzosining sochigʻi, koʻrpatoʻshagi alohida boʻlishi, koʻrpayostiq jildi, choyshabni haftada bir almashtirib turish zarur. Uyquga yotishdan oldin ichki kiyimni almashtirish lozim. Sh.g. ga oid tadbirlarni, ayniqsa, oila aʼzolaridan biror kishi ogʻriganda qatʼiy amalga oshirish talab etiladi, aks holda kasallik atrofdagilarga, xususan bolalarga tez yuqishi mumkin (qarang Bemorni parvarish qilish). Qiz va oʻgʻil bolalar parvarishining oʻziga xos tomonlari bor (qarang Goʻdak, Bolalar va oʻsmirlar gigiyenasi). Sh.g. qonunqoidalari barchaga tegishli boʻlishi bilan birga, uni kishining yoshiga, erkak va ayolning anatomikfiziologik xususiyatlariga bogʻliq tomonlari ham bor. Jinsiy aʼzolar va jinsiy hayot gigiyenasi (qarang Jinsiy gigiyena) masalalari bilan seksologiya shugʻullanadi. Mehnat jarayonida Sh.g. ni toʻgʻri tashkil etish ishini mehnat gigiyenasi oʻrganadi.Ushbu fanning kirish qismida gigiyena tibbiy fan bolib, uning asosiy vazifasi har bir odam va jamiyat azolarini soglom-lashtirish, bolalar va osmirlar jismoniy-ruhiy rivojlanishi, jismoniy va aqliy faoliyat, dam olish, uyqu kun tartibi asosida meyorida bolishi, kasalliklarning oldini olishga qaratilgan talab va qoidalarni ilmiy asosda ishlab chiqib, hayotga tadbiq etishdan iborat ekanligi haqida tushincha berilgan edi. Shaxsiy gigiyena tushunchasi asosida har bir shaxs zimma-sida ozining va jamiyat azolarining, qolaversa kelajak avlodlar sogligi va tabiatni muhofaza qilish uchun zarur bolgan gigiyenik bilimlarni ozlashtirish va ularga amal qilish ma’suliyati turadi. Ayrim odamlar shaxsiy gigiyena tushunchasini tor manoda tasav-vur qilib, uni asosan ozodalik yani taom istemol qilish oldidan qol yuvish, kechqurun va ertalab tishlarni tozalash, tanani toza saqlash kabi oddiy masalalar bilangina boglashga odatlanib qolganlar. Aslida esa shaxsiy gigiyena tushunchasi ancha keng mano-dagi masalalarni oz ichiga oladi va soglom turmush tarzi qoidala-rining asosini tashkil etadi. Chunonchi, ozodalik (teri gigiyenasi), tish va ogiz boshligi, kiyim va poyafzal gigiyenasi kabi masala-larni oz ichiga oladi. 2. Terini parvarish qilish va teri kasalliklarining oldini olish. Donishmand xalqimizning maqoliga kora teri-sogliq oynasidir. Teri odam organizmida himoya, ayirish, nafas olish, tana harorati doimiyligini taminlash kabi hayotiy muhim funksiyalarni bajaradi. Bu funksiyalar normal otishi uchun teri doimo toza bolishi zarur. Terining eng ustki epidermis qavatining hujayralari uzliksiz post tashlab yangilanib turadi.
8.Xavfsizlikning sistemali taxlili. Sistemali taxlil - murakkab muammolar boyicha qarorlarni tayyorlash va asoslashda ishlatiladigan metodologik vositalar yigindisidir, shu jumladan xavfsizlikda xam. Sistema deganda elementlar majmuasi tushuniladi, ular orasidagi ozaro tasirlar adekvatli ravishda bir xil natijaga olib keladi. Bunday sistemani aniq sistema deb ataymiz. Agar elementlarning ozaro tasiri xar xil natijalarga olib kelsa, buni noaniq sistema deyiladi. «Sistema» sozi grekcha - systema sozidan olingan bolib, butun qismlar va birikmalardan tuzilgan demakdir. Sistemaning tashkil qiluvchilari (elementlari, qismlari) deganda nafaqat moddiy obektlar tushunilmasdan, yana ular orasidagi ozaro munosabatlar va boglanishlarni xam anglash kerak. Texnik xolati jixatidan soz bolgan xar qanday mashina texnik sistemaga misol bola oladi. Sistema elementlaridan bittasini inson tashkil qilsa - ergotik sistema deyiladi.Ergotik sistemaga misollar: inson-mashina, inson-mashina-muxit va xokazo. Umuman olganda xar qanday predmetni (jismni) sistemali topish shakliga ega deb tasavvur qilish mumkin. Sistemalik prinsipi xodisalarga bir butun toplam yoki kompleks deb qarab ularni ozaro bogliklikda organadi. Tizim yuzaga keltiruvchi maqsad yoki natija sistema xosil qiluvchi elementlar deb ataladi. Masalan, sistemali xodisa bolgan yonish (yongin) quyidagi asosiy uchta shart (element) bolgandagina yuzaga keladi: yonuvchi modda, oksidlovchi (kislorod) va yondiruvchi manba. Tashkil qiluvchilarning xoxlagan bittasini yuqotib bu tizimni buzishimiz mumkin.Sistema, uni tashkil qiluvchi elementlarida yuq bolgan sifat belgisiga egadir. Sistemaning juda muxim bu xususiyati emerdjentlik deb ataladi. Bu xususiyat, aslini olganda, umuman taxlil qilishning, shu jumladan xavfsizlik muammolarining xam asosida yotadi. Sistemali taxlilning uslubiy statusi juda garoyib: unda nazariya va amaliyot elementlari ozaro aralashib ketgan, aniq shakllangan uslublar, xis-tuygu, shaxsiy amaliy ishlar va evristik uslublar bilan qoshilib ketgan. Xavfsizlikni sistemali taxlil qilishning maqsadi kongilsiz xodisa (avariya, yongin, jaroxatlanish, kasallanish va hokazo) arning yuzaga kelishiga tasir qiluvchi sabablarni aniqlash va ularning paydo bolish extimolligini kamaytiradigan oldini olish chora-tadbirlarini ishlab chiqishdir. Xar qanday xavf bir yoki bir nechta sabablar tufayli yuzaga keladi va malum miqdorda zarar yetkazadi. Sababsiz real (bor bolgan) xavflar yuzaga kelmaydi. Demak, xavflarning oldini olish yoki ulardan ximoyalanish ularning paydo bulish sabablarini aniqlashga, organishga asoslangan. Yuzaga kelgan xavflar va ularning sabablari ortasida ozaro sabab-oqibat boglanishi mavjud; xavf malum bir sabab oqibatidir, u esa, oz navbatida, boshqa bir sabab oqibatidir va hokazo. Shunday qilib, sabablar va xavflar kerakli, ierarxik, zanjirli strukturalarni yoki sistemalarni xosil qiladi. Bunday boglanishlarning grafik korinishi, shoxlanib ketgan daraxtni eslatadi. Obektlar xavfsizligining taxliliga bagishlangan xorijiy adabiyotlarda, shunday tushuncha (termin)lar ishlatiladi: sabablar daraxti, bozilishlar daraxti, xavflar daraxti va xodisalar daraxti. Kurilayotgan daraxtlarda qoida boyicha sabab va xavf shoxchalari mavjud boladi. Bu esa, sabab-oqibat boglanishlarining dialekti xususiyatga ega ekanligini tuliq namoyon qiladi. Bu shoxchalarni bir-biridan ajratish maqsadga muvofik emas, bazida aslo iloji yuq. Shu sababli obektlarning xavfsizligini taxlil qilish jarayonida xosil bolgan grafik korinishlar sabablar va xavflar daraxtlari deb aniq aytiladi. Daraxtlarni korish xar xil kongilsiz xodisalarning sabablarini aniqlashda juda katta samara beradigan usul xisoblanadi. Daraxt shoxlanishining kop bosqichli jarayoni, uning chegaralarini aniqlash maqsadida cheklashlar kiritishni talab kiladi va bu cheklashlar ilmiy izlanishlarning maqsadiga butunlay boglik boladi. Umuman, shoxlanishning chegarasi yangi shoxlar xosil qilinishining mantiqiy maqsadga muvofiqligi asosida aniqlanadi.
9.Mehnatni muhofaza qilishning huquqiy asoslari.Ozbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, Mehnat togrisidagi Qonunlar nafaqat huquqiy va texnikaviy meyorlarni belgilab beradi, balkim mehnatni muhofaza qilishga doir nazorat tizimi va jamoatchilik nazorati yordamida mehnat muhofazasi qonunlarini mukammal bajarilishini taminlaydi, hamda ularni buzilganligi holatida javobgarlikni kozda tutadi.Konstitutsiya - bu davlatning asosiy qonuni bolib, uning ijtimoiy siyosiy, iqtisodiy tabiatini ifoda etadi. Konstitutsiya - bu davlatning huquqiy asosidir, unga muvofiq jamiyat va butun davlat tizimi faoliyat korsatadi. Konstitutsiya fuqarolarning huquq va erkinliklarini taminlaydi va himoya qiladi. Mehnat sharoitining yaxshilanishi ijtimoiy natijalarga yani mehnatkashlarning sogligini yaxshilash, oz ishidan mamnun bolishni, mehnat intizomini mustahkamlash, ishlab chiqarish va jamoa faoliyatini rivojlantirishga olib keladi.Mehnat muhofazasi talablariga javob bermaydigan biron bir yangi mashina yoki mexanizm ishlab chiqarishga qabul qilinmasligi kerak. SHuningdek mehnat muhofazasi talablariga javob bermaydigan biror tsex yoki korxona foydalanishga topshirilmasligi kerak. Ozbekiston Respublikasida soglom va xavfsiz mehnat sharoitini yaratish davlat ahamiyatiga molik ishdir. Ozbekiston Respublikasi konstitutsiyasida: Har bir shaxs ishsizlikdan himoyalanish huquqiga ega deyiladi. Ozbekiston Respublikasi konstitutsiyasiga muvofiq Davlatimiz fuqarolari millati va irqidan qatiy nazar, teng huquqlidirlar. Ayollarga erkaklar bilan teng huquq berilgan. SHaroiti ogir va zararli ishlarda ayollar va yoshlar mehnatidan foydalanish taqiqlanadi. Homilador ayollarni tunda va ishdan tashqari vaqtlarda ishlashlari cheklangan.SHaroiti zararli bolgan ishlarda, shuningdek alohida harorat sharoitida bajariladigan yoki ifloslanish bilan bogliq ishlarda ishlaydigan ishchi va xizmatchilarga belgilangan meyorlarga muvofiq bepul jamokar, maxsus poyafzal va boshqa turdagi yakka tartibdagi - shaxsiy himoya vositalari, sut yoki uni ornini bosuvchi boshqa ozuqa mahsulotlari berilishi kozda tutilgan.Mehnat muhofazasi haqidagi huquqiy hujjatlarga Ozbekiston Respublikasi Prezimdenti I. Karimov tomonidan 1993 yil 6 may sanasi bilan tasdiqlangan Mehnatni muhofaza qilish togrisida”gi Ozbekiston Respublikasining Qonuni, Ozbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 1995 yil 21 dekabrida tasdiqlangan № 611-1 raqamli O’zbekiston Respublikasining “Mehnat Kodeksi”, Vazirlar mahkkamasining 1997 y. 6 iyundagi 286-son qarori bilan tasdiqlangan “Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalarni va xodimlar salomatligining boshqa xil zararlanishini tekshirish va hisobga olish togrisida”gi Nizomi va bir qator meyoriy hujjatlar kiradi.“Mehnatni muhofaza qilish togrisida”gi Ozbekiston Respublikasining Qonuni beshta asosiy bolim va 29 moddadan iborat bolib uning birinchi moddasida: Ozbekiston Respublikasining fuqarolari, chet el fuqarolari va fuqaroligi bolmagan shaxslar mehnati muhofaza qilinishi huquqiga ega, deb belgilab qoyilgan.Ushbu Qonun mulk va xojalik yuritish shaklidan qatiy nazar, korxonalar, muassasalar tashkilotlar bilan, shu jumladan jamiyat va davlat manfaatlarini kozlab tashkil etilgan boshqa turdagi mehnat faoliyatini ishtirokchilariga nisbatan amal qiladi. Ozbekiston Respublikasining Mehnat Kodeksidagi 211-moddasida mehnatni muhofaza qilish talablari bayon etilgan. Jumladan unda: barcha korxonalarda xavfsizlik va gigena talablariga javob beradigan mehnat sharoitlari yaratilgan bolishi kerak. Bunday ish sharoitini yaratish ish beruvchining majburiyatiga kiradi. Mehnatni muhofaza qilish talablari, ushbu Kodeksda, mehnatni muhofaza qilish Qonunlari va boshqa meyoriy hujjatlarda, shuningdek, qurilish meyorlari va qoidalari (QMQ), hamda texnik standartlar bilan belgilangan. Bundan tashqari ushbu hujjatda: “ish beruvchi mehnatni muhofaza qilish talablarini buzganligi uchun javobgar boladi- deb belgilab qoyilgan.9ni davomi...Mehnat muhofazasining huquqiy asoslaridan yana bir muhim hujjat Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalarni va xodimlar salomatligining boshqa xil zararlanishini tekshirish va hisobga olish togrisida Nizomi bolib, ushbu hujjat Ozbekiston Respubikasidagi mulkchilikning barcha shaklidagi korxonalar, muassasalar, tashkilotarda, shuningdek, mehnat shartnomasi boyicha ishlayotgan ayrim fuqarolarda mehnat faoliyati bilan bogliq holda yuz bergan hodisalarni va xodimlar salomatligini boshqa xil zararlanishini tekshirish va hisobga olishning yagona tartibini belgilaydi. 16 yoshga tolmagan yoshlarni ishga qabul qilish taqiqlangan. Ayrim hollarda 15 yoshdan ham ishga olish mumkin, albatta ushbu holatda mehnat muhofazasi nozirining rasmiy ruxsati bolishi darkor. Balogat yoshiga yetmagan- 16 dan 18 yoshgacha bolgan osmirlar uchun qisqartirilgan olti soatlik ish kuni joriy etilgan. Tungi va asosiy vaqtdan tashqari qoshimcha ishlar taqiqlanadi.
10. Davlat qonunchiligi mehnat muhofazasi qoida va me’yorlarining buzilishi uchun qat’iy javobgarlik belgilaydi: 1.Ma’muriy javobgarlik- tanbeh berish, hayfsan e’lon qilish, vaqtincha yoki butunlay past darajali ishga o’tkazish, imtiyozlarni cheklash; 2.Jinoiy javobgarlik – O’zbekiston Respublikasining Jinoyat protsessual Kodeksiga binoan olib boriladi. Masalan: • Qoidaning buzilishi baxtsiz hodisaga olib kelsa, bir yilgacha axloq tuzatish ishlariga yoki ozodlikdan mahrum qilish yoki besh minimal oylik ish haqigacha jarima yoki ishdan bo’shatish choralari qo’llaniladi; • Qoidaning buzilishi tan jarohatiga yoki mehnat qobiliyatini yo’qolishiga olib kelsa, 3 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish yoki bir yilgacha ahloq tuzatish choralari qo’llaniladi;
11.Qurilish ishlab chiqarishi yuqori darajada mexanizatsiyalashgan sanoat ishlab chiqarishidan farqli o’laroq bir qator sanitar - gigienik xususiyatlari bilan farqlanadi va shuning uchun ham tug’ulajak muammolarni yechishda o’ziga xos yondashishni talab qiladi, bularga quyidagilar kiradi:-turli iqlim sharoitidagi ochiq havoda ishlarni bajarilishi, ish joyida me’yoriy iqlim sharoitini yaratishni qiyinlashtiradi;
-doimiy ravishda ish joylari va mehnat qurollarining siljib turishi hamda texnologik jarayonlarining o’zgarib turishi, har bir holat uchun alohida mehnat xavfsizligini tashkil etishni talab etadi;-ishlab chiqarish jarayonlarini to’lasincha mexanizatsiyalashmaganligi va avtomatlashmaganligi, ishlab chiqarish vaziyatining xilma-xilligi juda katta jismoniy zo’riqish va aqliy toliqishga olib keladi;-ko’p holarda ishlarni juda baland sathlarda bajarilishi (ishchilarga xavf tug’diradi), yetarlicha yoritishning bo’lmasligi va noqulay meteorologik sharoitning mavjudligi;
-turli kasbdagi ishchi-mutaxassisliklarning birlashib ishlashlarini talab etilishi.Quruvchi-ishchilarining ish sharoitining yuqoridagi xususiyatlari qurilishda sanitar-gigienik va tibbiy xizmatning o’ziga xos shakli va usullarini aniqlab beradi.Mehnat qilish jarayonida insonga zararli omillar qisqa yoki uzoq muddat ta’sir etib turadi. Bu omillar ishlab chiqarish sharoitida insonga yakka holda yoki birgalikda ta’sir etib, ishlab chiqarish zararlari deb ataladi. Ularni insonga salbiy ta’sir qilishi natijasida kasbiy kasalliklar paydo bo’ladi. Ishlab chiqarish zararlari ish jarayonlarining muqobil tashkil etilmaganidan yoki bizni o’rab turgan muhitning noqulayligidan hosil bo’ladi.Barcha ishlab chiqarish zararli omillarini inson organizmiga ta’sir etishi va oqibatlariga ko’ra 10 ta asosiy guruhlarga ajratish mumkin
22.Ishlab chiqarish changi va uning tasiridan himoyalanish. CHang qattiq va suyuq moddalarning juda kichik zarrachalaridir, ular havoda muallaq uchib yuradi. Qurilish ishlab chiqarishida chang - toshlarni maydalashda, burgulashda, qumtosh bilan sirtlarga sayqal berishda, tog jinslarini portlatishda, eski binolarni buzishda va sochiluvchan materiallarni ortish va tushirishda paydo boladi. Qurilish maydonlarida iflos yollarning bolishi, yoz paytida ularga suv sepmaslik oqibatida chang paydo bolsa, boyash va suvoq ishlari uchun boyoqlar va qorishmalar tayyorlashda ham chang hosil boladi. Har xil korinishdagi changlar ularning kelib chiqish xususiyatlariga qarab, zarrachalari qanday jinslardan tuzilganligi, changning kattaligi yani dispersligi, organizmga keltiradigan zarari va portlashga xavfliligiga kora sinflanadi.


12.Ishlab chiqarish zararli omillarining sinflanishi va ularning oqibatlari.Guruh raqamiIshlab chiqarish zararining xususiyati Zararlarni tasir etishining oqibatlari Bajariladigan ishlar
1.Meteorologik rejimning buzili: sovuqqotish, isib ketish va h.k.Sovuqdan qotib qolish, issiq urishi, angina bilan kasallanish, xronik artrit.Ochiq havodagi qurilish ishlari, ekskavator va kranlarning yopiq kabinasidagi ishlar.
2.Meyoriy atmosfera bosimida ozgarish: bosim pasayishi yoki yuqori bosim sharoitidagi ishlar.Kessonli kasallanish, qonning tashqariga otilishi.Kesson qurish, suv otidagi inshootlar qurishdagi suv osti ishlari.
3.Tovushni yol qoysa boladigan chegarasidan oshuvchi ishlab chiqarish shovqini.SHovqin kasalligi, eshitishning susayishi, kar bolib qolish, xronik laringit.Pnevmatik asboblarda bajariladigan ishlar,stanoklar,tebranuvchi mashinalar oldidagi ishlar.
4.Sanitar (yol qoyarli) miqdorlaridan oshib ketuvchi ishlab chiqarish tebranishlari.Tebranish kasalligi, antiginevrozlar.Beton qorishmasini tebratuvchi asbob bilan zichlash, yuqori darajali tebranuvchi mashinada ishlash.
5.Havoni yuqori darajada changlanishi, havodagi chang tarkibida kremniy dioksidning bolishi Pnevmokonioz kasalligi, silikoz, antrokoz, sideroz va bronxli astma.Sochiluvchan materallarni yanchish, maydalash va tashish, parmalab portlatish ishlari, elektr payvandlash, qum purkash ishlari.