1. Finanslıq bazar quramı Fond birjası Aksiyalar ne?

2. Fond birjası
Fond bazarında hár túrlı investicion maqsetlerge iye bolǵan hám hár túrlı múmkinshiliktegi táwekelchilikka jol qóyatuǵın subyektlar da bar. Áyne qımbatlı qaǵazlar haqqındaǵı informaciyanı bahalawda olar kutilayotgan dáramattı da hár túrlı bahalaydı. Haqıyqıy bahanı hár túrlı bahalaw sebepli de qımbatlı qaǵazlardıń satıwshısı hám qarıydarı bárháma ámeldegi boladı. Tavardıń paydalı kórinisi bolsa subyektiv xarakterge iye bolıp, oǵan talap hám usınıstı óndiriwshiler emes, bálki ist'emolchilar belgileydi.
Fond birjasında iskerliginiń túrli tárepla analizi etilgeninde onıń bir qatar qızıq qásiyetleri kórinetuǵın boladı.
Fond birjası sotilayotgan aksiyalardı analiz sonı kórsetedi, olardıń muǵdarı jıldan-jılǵa ósip barıp atır. Mısalı, olardıń muǵdarı «Tashkent» Respublika Fond Birjasında 2004 jılda 1994 jılǵa salıstırǵanda 169 ret, 2000 jılǵa salıstırǵanda bolsa 1, 5 ret kóbeygen. Sotilgan aksiyalar summası 1994 jıldan 2004 jıl yarım jıllıǵınasha 21811, 2 mln. swmni quradı.
Aymaqlıq tárepten qaraytuǵın bolsaq, sotilgan sksiyalarga kóre ótiw dáwirinde Tashkent qalası xissadarlıqjamiyatları 22, 6%, Andijan wálayatı 8, 9%, Ferǵana hám Tashkent wálayatları 8, 8% úlesine iye boldı.
Bul kórsetkish boyınsha aqırǵı úshlikke Nawayı wálayatı (3, 9%), Sirdárya wálayatı (3%), Jizzax wálayatı (2, 5%) kirdi.
Fond biijalarıga tiykarınan jekelestiriw nátiyjesinde ashıq túrdegi xissadarlıq jámiyetlerine aynaltirilgan kárxanalardıń aksiyaları qoyıldı.
Bulmanda Fond finanslıq qurallarınıń strukturasın kórip ótiwimiz maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
22- keste
Finanslıq qurallar

Finanslıq qurallar
Tiykarǵı		Tuwındılıq
aksiya	obligaciya	sertifi- katlar	cheklar	opsionlar	Fyuchers- lar	Veksel- lar

Fond birjasındaǵı realizaciya procesi sonı kórsetedi, birpara xissadarlıq jámiyetleri qımbatlı qaǵazları emissiyasini pul qarjıların jalb qılıwdıń eń qolay usılı retinde túsinip yetmardi. Nátiyjede qımbatlı qaǵazlar emissiyasiniń tákirarlanatuǵın túrinen kem paydalanıladı. Qalaberse házirgi dáwirde aymaqlardaǵı kárxanalarda qımbatlı qaǵazlar menen islewde bir qansha máselelerge dus kelinip atır. Atap aytqanda, qımbat bahalı qaǵazlar bazarı qatnasıwshılarında tájiriybe jetispeydi. Ulıwma, bunnan tısqarı da hal etiliwi kerek bolǵan máseleler bar.

Respublika fond bazarı analizine qaraǵanda, baslanǵısh hám ekilemshi bazarlarda sawda kólemi ósip barıp atır. Baslanǵısh bazarda birja sawdası ústin bolsa, ekilemshi bazarda birjadan tısqarı sawda joqarı orın tutadı.
2000 — 2004 jıllarda birjadan tısqarı ekilemshi qımbatlı qaǵazlar bazarında dúzilgen pitimler kólemi boyınsha Tashkent qalası hám Tashkent wálayatı eń joqarı, yaǵnıy 71, 7% úleske, olardan keyin bolsa Samarqand wálayatı 7, 5%, Andijan wálayatı 5, 1%, Navaiy wálayatı 4, 5% úleske iye bolǵan.
Ulıwma milliy qımbatlı qaǵazlar bazarında birjadan tısqarı ekilemshi bazarda ámelge asırılǵan kelisimler kólemi 2003 jılda 2000 jılǵa salıstırǵanda 135% ga o'sdi. Birpara aymaqlarda bolsa bilimler kóleminiń tómenlewi kuzatladi. Atap aytqanda, ósiw páti Navaiy wálayatında 2%, Jizzaq wálayatında 34% ga teń boldı.
Aymaqlar kárxanalar aksiyaların satıp alıwshılar quramında shet el investorlar úlesi artıp barıp atır. Mısalı, 2003 jıldıń 1-yarım jıllıǵında olardıń úlesi 37, 4% ga teń boldı. 2004 jılda bolsa investorlarniń úlesi 2003 jılǵa salıstırǵanda azayǵan.
Milliy investorlar quramı da túrlishe. Mısalı, bankler, investicion fondlar, PIFlar, kompaniya basqarıwshıları hám fizikalıq adamlardıń ulıwma pitimler degi úlesi azayıp, 2004 jıldıń birinshi 6 ayında 4, 2% ni quradı. Eń joqarı úles kishi hám jeke biznes korxonlarıga tuwrı keledi- (23, 5%), odan keyin xissadarlıq jámiyetleri hám joqarı shólkemler úlesi 2, 3% ni investicion dáldalshılar úlesi 14, 7% ni shólkemlestirgen.
Bul milliy qımbatlı qaǵazlar bazarınıń rawajlanıw dárejesi aymaqlar boyınsha siyasiy gruppalashayotganligini kórsetedi.
Aymaqlıq qımbatlı qaǵazlar bazarı ishinde tiykarǵı kórsetkishler boyınsha eń joqarı orındı Tashkent qalası iyeleydi, keyingi birinshi ushlıqta Andijan, Ferǵana hám Samarqand aymaqları turadı. Aymaqlıq qımbatlı qaǵazlar bazarı rawajlanıw dárejesine muwapıq eń aqırǵı ushlıqqa Jizzaq, Navaiy hám Sirdaryo aymaqları kiredi.
Ferǵana, Tashkent hám Andijan aymaqlarında qımbatlı qaǵazlar bazarı aktivligin kúsheytiwge tosıq boiayotgan sebeplerdi anıqlaw ushın aymaqlardıń social - ekonomikalıq hám investicion kórsetkishlerin analiz etiwimiz múmkin.
Ferǵana aymaǵı ekonomikalıq potencialǵa iye hám aymaqta qúdiretli sanaat, qurılıs kompleksiları júzege keliw etilgen. Aymaqta 6920 ta túrli kárxanalar bar. Olar Ózbekstanda ámeldegi kárxanalardıń 13, 4% ini quraydı. Olardan 5487 tasi mikrofirmalar, 559 tasi kishi kárxanalar, 616 tasi iri kárxanalar bolıp tabıladı.
Andijan wálayatı investicion potencialı eń joqarı bolǵan aymaqlar qatarına kirgeni halda aymaq kárxanaları iri investicion kólemge de iye. Tábiy hám miynet resursları menen joqarı dárejede támiyinlengenlik, rawajlanǵan transport infratuzilmasi, islep shıǵarıw hám kadrlar potencialı bar ekenligi biznes iskerligin aparıw ushın keń sharayatlar jaratadı.
Tashkent aymaǵı shet el investiciya qoyılǵan kárxanaları sanı boyınsha barlıq aymaqlarǵa qaraǵanda azmaz jedellashgan. Olardıń kólemi Ózbekstanda iskerlik kórsetip atırǵan qospa kárxanalardıń 23% ini quraydı.
Navaiy hám Samarqand aymaqlarında da mineral tóginler óndiriwshi hám ximiyalıq, altındı qayta óndiriwshi iri kárxanalar ámeldegi bolıp, házirgi kúnde Ferǵana aymaǵında 5, Navaiy aymaǵında 3, Andijanda 7, Samarqandda 7 brokerlik keńseleri xızmet kórsetip atır.
2001 jıldan baslap Ózbekstannıń ayırım aymaqlarında Ózbekstan Respublikası Mámleket múlk komiteti qasındaǵı Qımbatlı qaǵazlar bazarın baqlaw hám muwapıqlastırıw orayınıń aymaqlıqboshqarmasi tashkil etilip, «Konsauditinform» agentliginiń sho'ba kárxanaları ashılǵan.
2002 jıldan baslap «Davinkom» mámleket investiciya firmasınıń aymaqlarda filialları júzege keliw etilgen, Ózbekstan Respublikası Sırtqı ekonomikalıq iskerlik Milliy bankleri aymaqlarda óz iskerligin aparıp atır. Sonındek, bazar ekonomikasın erkinlestiriw sharayatında «Elsis sawda» birjadan tısqarı sawdalardıń elektron sisteması talapnamaların qabıllaw punktleri aymaqlarda óz iskerligin aparıp atır.
Subyektiv bahalaw bolsada, bazar mexanizmi bul bahalawdı logikaqa muwapıqlastıradı. Bul mexanizmnen paydalanıwdıń zárúrli shárti talap hám usınıstı bir jayǵa toplaw (ǵalabalıq konsentraciya ) esaplanadı, tek shugina hár bir pitimdiń logikaqa muwapıqlıǵın támiyinleydi. Qımbatlı qaǵazlardıń bul fundamental ózgesheligi qúdiretli orayǵa intiluvchi kúshke iye, bul kúsh satıwshı hám qarıydarlardı bir orında, yaǵnıy usı tavar haqqında maksimal informaciya ámeldegi bolǵan orında toplanıwǵa májbúr etedi. Bunday jay fond biijasi yoyoki shunaqa axbortlarni toplawǵa maslasqan finanslıq dáldalshı bolıwı múmkin. Sol sebepli fond bazarı álbette sawda epicentri — birja yoyoki finanslıq (dáldalshıik) firmasına iye boladı.
Sonday etip, qımbatlı qaǵazlar arnawlı bir pul summasınıń wákilleri bolıp, olarda iyelik qılıw, olardan paydalanıw huqıqı bar bolıp tabıladı. Qımbatlı qaǵazlardı pul belgilerine qaray almastırıw múmkinbe? Bul túsinikler bir-biriniń ornın basa aladıma?
Pul belgilerinen ayrıqsha bolıp esaplanıw, qımbatlı qaǵazlar kórinisindegi pul hújjeti kiritilgen investicion kapitalǵa iyelik qılıw huqıqın beredi. Pul bolsa, múlk esaplanǵanı menen, islep shıǵarıw salasından sırtda ámeldegi bolǵan potencial mulk bolıp tabıladı. Bul múlk iyesi qolında eken, ol fondga kiritilgeninen keyin ǵana investicion kapital formasın aladı, ekonomikalıq mánistegi múlk esaplanadı. Qımbatlı qaǵazlar pul belgileriniń ornın basa almaydı, olardıń ekvivalent transformaciyalaw usılı óz iyesine qosımsha payda keltiriw ushın ishiab shıǵarıw procesine tartinadi.
Qımbatlı qaǵazlar sistemasında aksiyalar úlken orın iyeleydi. Qımbatlii qaǵazlardıń bul túri bazardagina emes, bálki hár qanday portfelde, balshıq jerde málim hám ataqlı bolıp, investicion kapitaldı tartıwdıń zárúrli dáregi bolıp tabıladı. Usınıń menen birge, Ózbekstanda fond bazarında aksiyalardıń rolin artıqsha bo'rttirish múmkin emes, sebebi bazar endigina qáliplesip atır, onıń ústine qımbatlı qaǵazlardıń ekilemshi oborotı joq. Tap sonday sharayatta aksiyalar óziniń eń zárúrli abzallıǵın — qarızdı úziw ózgeshelikin joǵatadı. Nátiyjede de investiciya, da emissiya táwekelchiligi talay asadı.
Huqıqıy hújjet bolǵan aksiyalar qımbatlı qaǵazlar bazarında eń quramalı ekonomikalıq munasábetlerdi basqaradi, olardıń bir ırǵaqta qollanılıwı rawajlanǵan bazar infratuzilmasi arqalı támiyinlenedi.