1. Finanslıq bazar quramı Fond birjası Aksiyalar ne?

4. Xissadarlıq jámiyetleri qımbatlı qaǵazları
Ayırım túrdegi aksiyalardıń qásiyetlerine tolıq toqtalamiz. Atap aytqanda, xissadarlıq jámiyetleri aksiyaları. Bul qımbatlı qaǵazlar iyesiniń xissadarlıq jámiyeti jeke qurallarından arnawlı bir úlesti hám de jámiyet iskerliginen keletuǵın arnawlı bir dáramattı alıw huqıqın tastıyıqlaydı. Aksiyalarda belgilengenler etiliwi múmkin bolǵan taǵı bir huqıq bar — aksiya iyesiniń kárxana iskerligin basqarıw daǵı qatnasıwı huqıqı. Ábzalikka iye bolǵan aksiyalar tek atlı shiǵarıladı, olar tiykarınan xissadarlıq jámiyetleri xızmetkerleri arasında tarqatıladı hám ekilemshi bazarǵa kirmaydi. Respublikamızda bul aksiyalardı shıǵarıw mexanizmi xali jaqsı islep shıǵılmaǵan. Biraq buǵan baylanıslı xalıq aralıq tájiriybe tóplanǵan. Bunday aksiyalar qaytarılatuǵın aksiyalar formasında shıǵarılıwı múmkin. Qaytarılatuǵın degende emitentniń bul aksiyalardı satıp alıw arqalı chakirib (qaytarıp ) alıwı túsiniledi. Satıp alıw ushın arnawlı satıp alıw fondı júzege keliw etiledi, satıp alıw pútkilley yamasa bólekan tárzde ámelge asıriladı. Qaytarılatuǵın aksiyalardı satıp alıw emitentni qural (aqsha ) dıń artıqsha turıp qalıwdan saqlaw ushın ámelge asıriladı. Abzallıǵı asırılǵan aksiyalar konvertirlangan tárzde de shıǵarılıwı múmkin. Bul sonı ańlatadıki, bul aksiyalardıń iyeleri olardı sol xissadarlıq jámiyetiniń ápiwayı aksiyalarına da almasıwı múmkin. Bunday aksiyalardı konversiyalash huqıqın ámelge asırıw aksiya iyesiniń qálewine baylanıslı.
Xissadarlıq jámiyetleriniń kópshilik aksiyaları ápiwayı aksiyalar formasında shiǵarıladı - olar islep shıǵarıwdı rawajlandırıw menen tıǵız baylanıslı, basqasha aytqanda, olar eki funksiyanı ózinde birlestiradi. Yaǵnıy, islep shıǵarıwdı rawajlandırıwǵa mólsherlengen investicion kapital bazası hám de kárxananı basqarıw forması esaplanadı.
Ápiwayı aksiya iyeleri úlesdoorlik jámiyeti iyeleri hám de onıń dáslepki qarjın kiritiwshiler esaplanadı. Olardıń mápleri tek ǵana kiritilgen kapital ushın dáramatlardı kóteriwgagina emes, bálki kárxananı rawajlandırıw ushın qarjın ósiriwge de qaratıladı. Bunda olar ózleriniń dáslepki qarjıların ko' p ret kóbeytiwleri hám kerisinshe, eger kárxana sinsa, hámme zattan ajralıp qalıwı da múmkin. Ápiwayı aksiya iyeleri olarǵa tek ǵana qarjı iyesinde ámeldegi bolǵan arnawlı bir múmkinshiliklerdi beredi. Bul múmkinshilik eń awal dáramat alıw múmkinshilikleri bolıp, onıń muǵdarı xojalıq iskerligi nátiyjelerine tikkeley baylanıslı.
Kóplegen xissadarlıq jámiyetleri ápiwayı aksiyalar boyınsha dividendlarni úzliksiz tolıqb turıwǵa, bunday maqsetler ushın jóneltirilgen sap payda úlesin saqlap qalıwǵa ıntıladı. Dividend hár kvartalda yamasa jılda eki ret tolıqnishi múmkin. Aralıq dividend jámiyet direktorlar Keńesi tárepinen ótken kvartal (yarım jıl, jıl ) boyınsha bir ápiwayı aksiya esabına tolıqnadı. Bir ápiwayı aksiyaǵa juwmaqlawshı dividend muǵdarı úlesdorlarıniń ulıwma jıynalısı tárepinen, jıl juwmaqlarına kóre hám direktorlar keńesi usınısı boyınsha aralıq dividendlar tólewdi esapqa alǵan halda belgilenedi.
Dividend yamasa xissadarlıq jámiyeti tárepinen (onıń kassası arqalı ), yamasa bank, yamasa investicion firma tárepinen emitentniń tapsırig'iga kóre shek menen, tólew qaydnomasi tiykarında, pochta (telegraf) den ótkeriw arqalı tolıqnadı. Tuwrısıda, ápiwayı aksiyalardıń hámmesi de investorlarniń umidini olavermaydi. Sol sebepli olardı dıqqat penen analiz qılıw hám tańlaw kerek. Bul analizdiń dáregi xissadarlıq jámiyetleriniń jaǵdayı tuwrısında baspasózde baspadan shıǵarılatuǵın maǵlıwmatlar bolıp tabıladı.
Sonday etip, biz kórip ótken xissadarlıq jámiyetleriniń aksiyaları (ápiwayı hám ábzalikka iye bolǵan ) bir-birinen tabıslılıǵı hám de mulkni basqarıwdani qatnasıwı dárejesi menen parıq etedi.
Respublikamızda xissadarlıq jámiyetleri aksiyalarınan tısqarı miynet jámáátleriniń de aksiyaları shıǵarılıwı múmkin. Olardıń ayırmashılıǵı sonda, olar múlk mártebeine iye emes. Olardı satıp alıw jumısqa qarjı sarplap, payda ornına bul qarjın kóbeytiw, sonıń menen birge, basqarıwda qatnasıwı huqıqın bermeydi.
Bunnan tısqarı, miynet komandasınıń aksiyaları shaxslar ortasında (atlı ) tarqatılıwı hám bir shaxstan basqasına beriliwi múmkin emes. Miynetine kóre bul aksiyalar bazar qımbatlı qaǵazları arsenaliga kirmaydi, olar bazar oborotınan shıǵarılǵan. Bul aksiyalardıń shıǵarılıwı ekonomikalıq emes, bálki ko'prok social-psixologiyalıq áhmiyetke iye, olar miynetkeshlerdiń social aktivligin asırıwǵa xızmet etedi.
Kárxana aksiyaların barlıq xojalıq subektleri: mámleket, ijara hám basqa kárxanalar shıǵarıwı múmkin. Bul túrdegi qımbatlı qaǵazlardıń mazmunı specifik ayrıqshalıqlarǵa hám sheklenishlarga iye.
Birinshiden, bul aksiyalar múlkshilik huqıqına iye emes, olar basqarıw jumısında óz iyelerine dawıs beriw huqıqınni kepilliklamaydi. Olardıń iyeleri kirgizgen qarjı ushın dáramat alıwǵa óz itibarın qaratadı, biraq bul dáramat arqalı basqarıw jumıslarına tásir kórsete almaydı.
Ekinshiden, kárxana aksiyaları tek huqıqıy shaxslar ortasında tarqatıladı. Úshinshiden, kárxanalardıń aksiyaların múlkshilik huqıqın ózgertirmay shıǵarıwǵa umtılıwı mudamı xam investorniń bul aksiyalardı satıp alıw qálewine uyqas kelebermeydi. Sáykeslikke erisiw ushın emitent arnawlı shárt sharayatlar hám kepilliklerdi islep shıǵıwı, málim muǵdarda aqsha jumsawı kerek. Bul ǵárejetler qımbatlı qaǵazlardı jaylastırıw abzallıqları arqalı qoplnishi kerek, keri jaǵdayda emissiya óz ekonomikalıq mazmunın joǵatadı.
Ekonomikalıq iskerliginiń hár túrlı tarawında aksiyalar shıǵarıw hám olardıń ekonomikalıq munasábetlerin bekkemlew degi o'mi kóp tárepten bazarǵa kirisiw basqıshında ámeldegi xojalıq subektlerin hákisionerlashtirishga baylanıslı. Bul haqqında bul qóllanbanıń keyingi temalarında tolıqlaw toqtalıp ótemiz.
Qımbatlı qaǵazlar dep qarız minnetlemesi yamasa iyelik huqıqı tiykarında kompaniyada qatnasıw, anıq bir bólegin satıw yamasa satıp alıw huqıqına iyelikti tastiqlovchi qarjı qurallarına aytıladı.
Barlıq investorlar — jalǵız hám shólkemlik investorlar óz maqsetlerine erisiw ushın fondlardı kimmatli qaǵazlardıń qandayda bir xiliga qoyıwǵa háreket etedi. Investorlarniń tiykarǵı maqseti xavsizlik, paydalılıq, qoyılǵan aqshalardıń usish hám likvidlilikka jetiwi esaplanadı. Qimatli qaǵazlardıń eń tiykarǵı ózgeshelikleri aylanıwshılıq hám toiovga uqıplılıq (likvidlilik) bolıp tabıladı.
Aylanıwshılıq — qımbatlı qaǵazdıń bazarda harid etiliwi hám satılıwı, sonıń menen birge, kóbinese ǵárezsiz tólew quralı retinde isletiliw ózgesheligi. Likvidlilik — qımbatlı qaǵazdıń o' z joǵatilishlarsiz, bazar ma`nisindegi kishi ózgerisler menen tez satılıwı hám pul qarjlarına aylanıwı ózgesheligi bolıp tabıladı. Qımbatlı qaǵazlardıń eń keń tarkalgan túri aksiyalar esaplanadı. Aksiya qılıw múddeti belgilenmagan tárzde yuridikalıq hám fizikalıq shaxs tamonidan aksiyadorlik jámiettiiń ustav fondiga arnawlı bir úles qoyǵanlıǵı, aksiya iyesiniń bul jámiyet múlkindegi qatnasıwın tastiqlaydigan hám de oǵan dividend alıw hám ádetde sol jámiyeti basqarıwda qatnasıw huqıqın beretuǵın qımbatlı qaǵaz bolıp tabıladı.
Batıs ámeliyatında investicion sapa bul qımbatlı qaǵazlardıń qanshellilik likvidliligi, stabil kurs ma`nisinde kem dárejede risk bolıwı, bazar payızın yamasa odan joqarı bolǵan procentlerdi alıp keliw múmkinshiligi bahosi bolıp tabıladı. Hámme jayǵa qabıl etilgeni sıyaqlı, risk qanshellilik tómen bolsa, qımbatlı qaǵazlar sonshalıq likvidli boladı hám kóp dáramat keltiredi. Bunı grafik boyınsha anıqlama beriw múmkin.
Shubhasız bul qaǵıyda anıq bir jaǵdaylardıń ortashası alınǵanda júzege keledi. Bul bolsa (investicion) qımbatlı qaǵazlar túrleri boyınsha investicion sapalardıń ózgeris shkalasın jaratılıwma járdem beredi. Investorga koordinatanıń anıq bir sistemasında investicion analizdi aparıw, qımbatlı qaǵazlar ortasındaǵı óz-ara munasábetlerdi múmkinshiligin beredi.
Qımbatlı qaǵazlar — tovarlardıń eń quramalı túri hám sol sebepli elemenntar menen investorlar ortasındaǵı molyaviy dáldalshılıq, fondlar bazarında qımbatlı qaǵazlar buycha xızmetler kórsetiw jumısları sol bazardıń maman qatnasıwshıları — brokerler, dillerlar, investiciya kompaniyaları, investitciya fondları, bankler tárepinen amlga asıriladı.
Mámleketimizde qımbatlı qaǵazlar bazarı ele qáliplesiwde. Ózbekstan Respublikası Mámleket múlki komiteti bul processda bólek rolga iye bolıp, olkáraınan birja hám fondlar dúkanları arqalı jekelestirilgen kárxanalardıń erkin satıw ushın mólsherlengen aksiyaları kompleksi satıladı.
Qımbatlı qaǵazlar bazarı funksiyalarına tómendegiler kiritiledi:

• 
  informaciyalaw ;
  
• 
  qayta bólistiriw;
  
• 
  finanslıq risklardı qamsızlandırıwlaw;
  
• 
  bazar bahaların qáliplestiriw;
  
• 
  xoshametlew;
  
• 
  qadaǵalaw qılıw.
  

Qımbatlı qaǵazlar bazarınıń urıs qatnasıwshısılarına emitentlarni, investorlarni, mámleket qadaǵalaw hám basqarıw shólkemlerin kirgiziwmiz múmkin. Qımbatlı qaǵazlardıń baslanǵısh bazarı ústivor iskerlik kórsetedi, ekilemshi bazar bolsa endigina qáliplesip atır. Onıń tiykarǵı waziypası — kóp sanlı investorlarniń bos pul resurslarıni toplap, olardı ekonomikasınıń islep shıǵarıw tarawına jóneltiriw mexanizmine aylandırıw. Investiciya resuslarıni tartıw ushın kárxanalar hám pútkil boshli tarmaqlar qımbatlı qaǵazlar bazarınan, onıń qurallarından paydalanıwdı úyreniwleri kerek.
Qımbatlı qaǵazlardıń mámilede bolıwı degende olardı satıp alıw hám satıw, sonıgdek, nızam hújjetlerinde kórsetilgeni sıyaqlı, qımbatlı qaǵazlar iyeleriniń ózgeriwine alıp keletuǵın basqa xarakterler tushiniladi.
Qımbatlı qaǵazlardıń baslanǵısh bazarında mámleket hám municipal obligaciyalar emmisiyasi, sonıń menen birge, de finanslıq, da nomoliyaviy tarawlar daǵı túrli aksiyadorlik jámiyetleri shıǵaratuǵın aksiya hám de obligaciyalar emmisiyasi ámelge asıriladı.
Baslanǵısh bazardıń eń zárúrli wazıypası investorga óz pul qarjların qoyıwı ushın qımbatlı qaǵaz túrin isenim menen tańlawına múmkinshilik jaratıw, yaǵnıy emitent haqqındaǵı informaciyanı tolıq ashıp beriw bolıp tabıladı.
Ekilemshi bazardıń tiykarǵı waziypası — qımbatlı qaǵazlar qarıydarları hám satıwshıların uchrashtirish, qarjınıń erkin hám tezlik menen eń nátiyjeli iskerlik tarawına ótiwin taminlash bolıp tabıladı.
Ekilemshi bazardıń zárúrli ózgesheligi - onıń likvidliligi hám tómen shıǵınlar menen qısqa múddet ishinde úlken muǵdardaǵı qımbatlı qaǵazlardıń ózlestiriliwine erisiw bolıp tabıladı. Qımbatlı qaǵazlar ekilemshi bazarı hár qanday mámleket ekonomikasın rawajlandırıwda zárúrli áhmiyetke iye. Xojalıq birlikleri ortasında finans qarjlarınıń ekrin aǵıwdı sol bazar támiyinleydi.
Juwmaqlaw
Bazar kóp muǵdardaǵı qarjı iyeleriniń qarjıların jıynap, hár qıylı qoyılmalar ushın bólistiriwi kerek. Bul tek ǵana bazardıń kólemdarlıǵına hám hár túrliligine, yaǵnıy mámiledegi qımbatlı qaǵazlardıń iláji bolǵansha, kóp qarjı iyeleri ortasında bólistiriliwine baylanıslı. Bunday jaǵday finans bazarınıń eń jetekshi zvenosı bolǵan fond bazarınan aqılǵa say paydalanıwdı talap etedi. Sol sebepli fond bazarı respublikamızdaǵı finans hám kredit múnásibetlerin bayıtıwǵa, olardı jańa basqıshlarǵa alıp shıǵıwǵa, yaǵnıy kreditlewdiń qımbatlı qaǵazlar jardeminde ámelge asırılıwına múmkinshilikler jaratadı.
Paydalanılǵan ádebiyatlar
1. Gozibekov D. G. Investiciyalardı finanslıq támiynlew máseleleri.- T.: «Finans». 2003.
2. E. R. Orlova. Investicii. Kurs lekciy.- M.: Omega-L. 2003.
3. Rashidova O. Yu., Karlibaeva R. X. Investiciyalardı shólkemlestiriw hám finanslıq támiynlew.- T.: 2005.
4. Xaydarov N. Mámleket finansın boshkarish.- T.: «Akademiya». 2005. 5. http://www. federalreserve.gov
6. http://www.boj.or.sabaq./en/siryo.htm