1. Fransiyada pensiya tizimining tarixi. Birinchi jahon urushi paytida Fransiya hukumati pensiya jamg'armasiga badallari

Nogironlik pensiyasi

Mehnat qobiliyatini amalda uzok, muddatga yoki bu-tunlay yoʻqotish (nogironlik) munosabati bilan tayinlanadi. Nogironlik P.i nogironlik qachon boshlanganidan: ish davridami, ishga kirguncha yoki ishni toʻxtatgandan keyinmi, bundam qatʼi nazar, quyidagi shaxslarga tayinlanadi: mulkchilik shakli, xoʻjalik yuritish usuli va turidan qatʼi nazar, korxonalarda, mu-assasalar, tashkilotlarda mehnat shartnomasi asosida ishlayotgan xo-dimlarga; jamoa, kooperativ, ak-siyadorlik, jamoa korxonalari aʼzosi boʻlgan xrlda u yerda mehnat qilgan shaxslarga; qarbiy xizmatchilarga; byudjetdan tashqari pensiya jamgʻarmasip belgilangan badallarni mun-tazam toʻlab kelgan yuridik shaxs tashkil etmasdan faoliyat yuritayotgan tadbirkorlarga, dehqon xoʻjaligi aʼzolariga; pensiya jamgʻarmasiga tegishli badallar toʻlangani holda ij-timoiy davlat sugʻurtasi bilan sugurtalanmagan boʻlsada, qonun hujjatlariga muvofiq pensiya taʼminoti xu-susida xodimlarga tenglashtirilgan boshqa shaxslarga. Qonunga muvofiq, nogironlik pensiyasi mehnatda ma-yib boʻlgan yoxud kasb kasalligiga chalinganda meqnat stajidan qatʼi nazar toʻlanadi. Umumiy kasallik tufayli nogiron boʻlib qolganda nogironlik pensiyalari tayinlash uchun muayyan umumiy mehnat staji talab etiladi. "Fuqarolarning davlat pensiya taʼminoti toʻgʻrisida"gi qonunning 17moddasida ana shu mehnat stajlari koʻrsatib oʻtilgan. Ushbu konunga binoan, 20 yoshga toʻlgunga qadar umumiy kasallik tufayli ish davrida yoki ishlash toʻxtatilgandan keyin nogiron boʻlib qolgan shaxslarga P. mehnat stajidan qatʼi nazar tayinlanadi. Pensiyani tayinlash Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Maqkamasining 1994-yil 11-maydagi 249qarori bilan tasdiklangan "Pensiyalar tayinlash uchun zarur boʻlgan qujjatlarni takdim etish va rasmiylashtirish sharti toʻgʻrisida"gi nizomga muvofiq amalga oshiriladi.

Boquvchisini yoʻqotganlik pensiyasi

Boquvchisini yoʻqotganlik pensiyasi — pensiya jamgʻarmasi mablagʻi hisobidan har oyda beriladigan toʻlovlardan iborat boʻlib, uning miqdori vafot etgan boquvchining ish haqiga, uning qaramogʻida boʻlib kelgan meh-natga krbiliyatsiz oila aʼzolari soniga bogʻliqdir. Bularga daxldor masalalar "Fukarolarning davlat pensiya taʼminoti toʻgʻrisida"gi qonunda koʻrsatilgan (19, 20moddalar). Er (xotin)ning vafot etganligi sababli tayinlangan boquvchisini yoʻqotganlik pensiyasi pensioner boshqa nikohga kirganda ham saqlab qoli-nadi. Biroq yangi nikoqga kirgandan keyin pensiya tayinlash uchun muro-jaat qilinsa, pensiya tayinlanmaydi. Mehnatga qobiliyatsiz, yaʼni 60 va 55 yoshga kirgan yoki nogiron boʻlgan buva va buvilar, agar qonunga muvo-fiq, ularni boqishi shart boʻlgan kishilari boʻlmasa, boquvchisini yoʻqotganlik pensiyasini olish huquqiga ega boʻladilar.
Qonunda P. ni tayinlash, hisoblash, qayta hisoblash va toʻlash tartibi koʻrsatib oʻtilgan. P. miqdori mehnat staji muddatiga bogʻliq boʻlib, u: pensiyaningtayanch miqdori; mehnat staji uchun pensiyaning oshirilgan qis-mi; pensiyaga qoʻshiladigan ustama haqlardan tashkil topadi. Qonunga muvofiq, P. tuman (shahar) ijtimoiy taʼminot boʻlimlari tomonidan tayinlanadi.
XULOSA
Pensiya miqdorini avtomatik oshirish tizimi birinchi marta 1922-yilda Daniya, keyin Islandiya va Lyuksemburgda — 1946-yilda, Fransiyada — 1948-yilda, Belgiya, Chili, Finlyandiya, Isroil, Niderlandiya va Shvetsiyada 1950-yillarda kiritildi[26].
Murakkab demografik holat (bir ishchi 3 nafar pensionerni oʻz ichiga oladi va 2011-yilda oʻrtacha pensiya 500 evrodan pastga tushib ketgan) Italiyani pensiya islohotini oʻtkazishga majbur qildi[27]. 2012-yil 1-yanvardan boshlab Italiyada 20 yillik majburiy tajriba, erkaklar uchun bir xil pensiya muddati, shuningdek, 41 yil va 6 oylik ayollar va 42 yil va 6 oylik erkaklar uchun 2014-2015-yillar uchun mehnat stajiga ega boʻlgan taqdirda erta pensiyaga chiqish huquqi [28]
Umumiy asoslarda tayinlanadigan yoshga doir pensiya — erkaklar 60 yoshga toʻlganda va kamida 25 i. mehnat stajiga ega boʻlganda, ayollar 55 yoshga toʻlganda va kamida 20 yillik mehnat stajiga ega boʻlganda tayinlanadigan P.dir. Bolalarni tarbiyalash uchun shart-sharoit yaratish hamda ayollarning oʻz mehnatidan manfaatdorligini oshirish maqsadida UzR ning "Xotinqizlarga qoʻshimcha imtiyozlar toʻgʻrisida" (1999 i. 14-aprel) dagi qonuniga asosan, kamida 20 yillik mehnat stajiga ega boʻlgan ayollar 54 yoshda pensiyaga cYoshga doir pensiya.,hiqib, toʻliq pensiya olishlari mumkin. Bu qonun 1999-yil 1-iyuldan kuchga kirgan. UzR Vazirlar Mahkamasining 1994-yil 12-maydagi 250sonli qarori bilan tasdiklangan 1, 2, 3 roʻyxatlarga muvofiq, fuqarolarning ayrim toifalari imtiyozli asoslarda tayinlanadigan yoshga doir P. olish huquqiga ega boʻladilar. Masalan, ayrim toifa fuqarolar, yoshidan katʼi nazar, yoshga doir pensiyaga chiqishi yoki 10 yilga, boshqalari, uchun pensiya yoshi, talab etiladigan mehnat staji 5 yilga qisqartirilgan, baʼzi guruh shaxslar uchun yanada imti-yozliroq shartlar belgilangandir (liliputlar va pakanalar uchun).
Texnologiyadagi, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishdagi oʻzgarishlar, xodimlar soni (shtati) yoki ish xususiyatining oʻzgarishiga olib kelgan ishlar hajmining qisqargani yoxud korxonaning tugatilgani munosabati bilan ishdan ozod etilgan va ishsiz deb eʼtirof etilgan shaxslarga.

• 
  erkaklar — 58 yoshga toʻlganda va ish staji kamida 25 yil boʻlgan taqdirda;
  
• 
  ayollar — 53 yoshga toʻlganda va ish staji kamida 20 yil boʻlgan taqdirda pensiya olish huquqiga ega boʻladi^[3].
  

Pensiya tayinlash toʻgʻrisidagi hujjatlar ular tushgan kundan eʼti-boran 10 kundan kechiktirmay koʻrib chiqiladi. Yoshga doyr pensiya — agar pensiya olish huquqi paydo boʻlgan kundan boshlab 3 oy ichida uni soʻrab murojaat etilgan boʻlsa, pensiya yoshiga toʻlgan kundan eʼtiboran tayinlanadi. Ushbu pensiya umrbod tayinlanadi. Nogironlik pensiyasi — agar nogironlik belgilangan kundan boshlab 3 oy ichida pensiya soʻrab murojaat etilgan boʻlsa, Tibbiy-mehnat ekspertiza komissiyasi (TMEK) tomonidan nogironlik belgilangan kundan eʼtiboran tayinlanadi. Ushbu pensiya butun nogironlik davri uchun, 60 yoshdan oshgan erkak va 55 yoshdan oshgan ayol nogironlarga — umrbod tayinlanadi. Pensioner nogironlarni kayta tib-biy koʻrikdan oʻtkazish faqat ularning arizasiga binoan amalga oshiriladi. Boquvchisini yoʻqotganlik P.i — pensiya olish huquqi paydo boʻlgan kundan boshlab, lekin pensiya tayinlanishi uchun murojaat etishdan oldingi 6 oydan oshmagan muddatdan eʼtiboran tayinlanadi. Pensiya mar-humning oila aʼzosi mehnatga qobiliyatsiz deb hisoblangan butun davr uchun: oilaning erkaklar —60 yoshga, ayollar —55 yoshga toʻlgan aʼzolari uchun esa umrbod tayinlanadi.
Xorijda ishlayotganlarga pensiya hisoblash uchun ish haqi quyidagicha:

• 
  2019-yil 1-yanvarga qadar boʻlgan davr uchun — Pensiya jamgʻarmasiga toʻlangan sugʻurta badallarining miqdoridan;
  
• 
  2019-yil 1-yanvardan 2019-yil 31-dekabrga qadar boʻlgan davr uchun — toʻlangan yagona ijtimoiy toʻlov miqdoridan;
  
• 
  2020-yil 1-yanvardan — toʻlangan ijtimoiy soliq miqdoridan kelib chiqqan holda aniqlanadi.
  

Chet elda ishlayotgan fuqaro ixtiyoriy tarzda Pensiya jamgʻarmasiga oʻz hissasini qoʻshsa, qonunchilikda belgilangan miqdorda ijtimoiy soliqlarni oʻtkazgan taqdirda, ushbu fuqaroning ish staji hisoblanadi. Shuningdek, toʻlangan mablagʻlaridan kelib chiqib, pensiya miqdori belgilanadi^[4].