1-geografik atlaslar amaliy mashg‘ulotning maqsadi

 
Bir butun (yaxlit, bo‘linmas) asarlar sifatida atlaslarni xususiyatlari 
Istagan geografik atlasni sifati avvalo uni to‘liqligi, mukammalligi va ichki 
bir-butunligi bilan aniqlanadi. 

---

Atlas to‘liq hisoblanadi, qachonki uni maqsadi (vazifasi) va o‘ylab qo‘yilgan 
asosiy mazmunidan (g‘oyasidan) kelib chiqqan holda unda barcha savol va mavzular 
kerakli va yetarli darajada yoritilgan bo‘lsa. Misol uchun Dunyoni tabiiy geografik 
atlasini oladigan bo‘lsak, u holda bu nuqtai nazardan mazkur atlas birinchidan, 
planetani barcha tabiiy geografik kartalarini o‘z ichiga olgan va ikkinchidan, 
geografik muhitni barcha asosiy komponentlarini tavsiflagan bo‘lishi lozim. 
Atlasni mukammalligi deb, mavzularni sonini ko‘paytirishga intilish kartalar 
sonini ortishiga yoki atlasni belgilangan hajmida kartalarni masshtabini 
qisqartirishga olib keladi. Shu bilan birga ayrim mamlakatlarni kartalari va ayrim 
mavzular yirik masshtablarni talab etishi mumkin. Ushbu qarama-qarshilikdan 
chiqish yo‘lini topish uchun haqiqatan ham zarur mavzular qat’iy ravishda tanlab 
olinishi va unchalik muhim ahamiyati bo‘lmaganlari tushirib qoldirishi, hamda bitta 
kartada mavzular maqsadga muvofiq birlashtirilishi, minimal va shu bilan birga 
yetarli masshtablar tanlanishi lozim. 
Atlasni ichki bir butunligi uni tarkibiga kiradigan kartalarni o‘zaro bir-birini 
to‘ldirishini, bir-biriga muvofiqligini va taqqoslash qulayligini nazarda tutadi. 
Atlaslarga qo‘yiladigan asosiy talablar quyidagilar bo‘lishi kerak: 
o atlas kartalarida ishlatiladigan proyeksiyalar imkoni boricha bir xilda 
bo‘lishiga, juda bo‘lmaganda kam o‘zgaruvchan bo‘lishiga erishish; 
o karta masshtablari bir xilda bo‘lishiga harakat qilish kerak yoki kam farq 
qiluvchi bo‘lib, juft sonlar. bo‘lishiga erishish talab etiladi; 
o kartada foydalaniladigan kartografik asos bir xil bo‘lishi zarur; 
o atlas kartalarida analitik, kompleks va sintetik kartalar orasida balans 
bo‘lishiga erishi kerak; 
o kartalar legendasi, shkalalar (pog‘onalar) va ularni gradasiyalari o‘zaro 
bog‘langan bo‘lib, bir-birini to‘ldirishi kerak; 
o iloji boricha kartalarda bir darajali generalizasiya ishlatilishi zarur; 
o kartalar har xil mavzuda bo‘lishiga qaramasdan o‘zaro bog‘langan 
bo‘lishi kerak va chegaralar bir bo‘lishi shart; 
o karta tuzishda foydalaniladigan hamma statistik ma’lumotlarni bir xil 
vaqtga keltirish kerak; 
o atlas kartalari bir xil jihozlanib yaxshi dizayn asosida ishlanishi zarur.
Albatta bu talablarni hammasini bajarish qiyin, lekin uni imkoni boricha 
bajarishga erishmoq zarur. Kartalarni mashtablarini, ayniqsa, kesmalarda 
(vrezkalarda) tanlashda uning mazmuniga mos bo‘lishi zarur. Kartada ko‘plab bo‘sh 
joylar paydo bo‘lib qoladi, kartograf buni yoddan chiqarmasligi kerak. 
Atlasga zarur bo‘lgan kartalargina ro‘yxatga kiritish kerak, chunki atlasni 
hajmi haddan tashqari kattalashtirib, narxini qimmat va foydalanishini qiyinlashtirib 
qo‘yishi mumkin. Atlas tuzish juda mashaqqatli ish bo‘lib, bir necha yillar davom 

---

etadi. Shu vaqtda olingan ma’lumotlar eskirib qolishiga yo‘l qo‘ymaslik zarur. Shu 
bilan birga atlas kartalarini tuzishda faqat kartograf qatnashmasdan malakali turli 
soha mutaxassilari bilan hamkorlikda ishlashga to‘g‘ri keladi.
Atlasni maqsadi (vazifasi) uni asosiy mazmunini, strukturasini va hajmini 
belgilaydi. Ko‘p atlaslar, ayniqsa mavzuli va kompleks atlaslar o‘z ichiga matnlarni. 
jadvallarni va zarur spravochnik-statistik ma’lumotlarni oladi. Zarur ob’yektlarni 
topishni yengillashtirish uchun atlaslarga geografik nomlar ko‘rsatkichi ilova 
qilingan bo‘ladi.