1-қисм. Тўртламчи давр геологиясини илмий асослари, ўрганиш усуллари ва фойдали қазилмалари

2.2. Геоморфологик усул

Усул ўзига ичига структуравий геоморфологияни (маркирловчи юзаларнинг деформациясини ўрганувчи ётқизиқларини корреляиялови), ер пўстини ҳозирги замон ҳаракатанишлари, сейсмикликлар, динамик ва иқлимий геоморфологияни (экзоген жараёнларнинг тезликларини баҳолаш ва б.), геоморфологи хариталаштириш, хариталарга легенда, махсус хариталар, геоморфологик районлаштириш, рельефни ўрганишнинг масофавий усуллари (аэрофототасвирлар, космик фото- ва сканерга хос тасвирлар), геоморфологияда математик усуллар ва тизимлар назариясини, рельефни морфометрияси, экспериментал геоморфология, палеогеоморфологик тадқиқотлар, микроморфологик ва морфоструктуравий тахлилларни олади.

Геоморфологик усулларни тўртламчи геологияда қўллаш асосан, геологик ва геоморфологик жараёнлар орасидаги узвий боғлиқликлар билан тушунтирилади. Бошқача айтганда, тоғ жинсларининг маълум бир бузилиш ва тўпланиш жараёнлари рельефнинг алохида турлари ва шаклларни ҳосил бўлишига олиб келади.


2.2.1. Морфологик тадқиқотлар

Геологик таналарнинг морфологик тадқиқ этиш, уларни ташкил этувчи ётқизиқларининг таркиби ва генезисини намоён этиш мақсадидаги рельеф шаклини диагностикасига жамланган. Рельефнинг геометрияси, морфометрияси ва морфографияси тахлил этилади (рельеф шакли ва элементларига миқдорий тавсифлар – баландликлари, узунликлари, кенгликлари, юзанинг қиялиги берилади). Рельефнинг аккумулятив шаклини ўрганишда ва уларни денудацион рельеф билан ўзаро боғлиқликларини ўрнатишда қуйидаги усуллар қўлланилади:

• 
  Морфографик – матн кўринишидаги илмий баён этиш ёки рельефни график (чизма), фотографик ва бошқа услублар ёрдамида ер рельефини объектив тавсифлашда жамланган. График тасвирларга топографик, геоморфологик хариталар, чизма-расмлар, блок-диаграммалар ва бошқалар; фотографикларга эса – аэрофототасвирлар, фотосхемалр, фотопланлар, фототасвирлар ва бошқалар киритилади.
  
• 
  Морфометрик – рельефнинг миқдорий тавсифларини бериш мақсадида бажарилади. Бунда ҳам ер юзасининг рельеф шакллари ва ҳам уларни топографик хариталардаги ва бошқа аниқ харита ва планлардаги, аэрофтотасвирлардаги, ер юзасидаги стереофотограм-метрик съемкаларнинг стереопаралардаги тасвирлари ўрганилади. Қўлда бажарилувчидан бошлаб то автоматлаштирилгангача (масалан стереоавтографлар ва б.) ўлчаш усулларидан фойдаланиб ўлчанилаётган рельеф шаклининг ўлчамлари, уларнинг мутлақ ва нисбий баландликлари, ён бағирларнинг қиялик бурчаклари, у ёки бу шаклларнинг тарққий этиш майдонлари, бўғимлаштириш даражаси ва б. бўйича маълумотлар олинади. Морфометрия бўйича тадқиқотларнинг натижалари махсус морфометрик хариталарда (эрозион қирқимнинг чуқурликлар харитаси, рельеф энергияси харитаси ва бошқаларга расмийлаштирилади. Тўртламчи даврнинг тектоник структураларни ўрганишда морфометрик усул топографик хариталар бўйича водийлар тўрининг расмларини, водийлар асимметриясини, сув айирғичларни, хавзаларни ўрганишга ва махсус тузилган хариталарни (базис юзалари, қолдиқ баландликлар ва эрозион ювилиш ёки “бузилиш”) тахлил этишларга асосланди.
  

•