1. Jahon iqtisodiyoti globallashuvining mohiyati va o’ziga xos xususiyatlari

Jinoyatchilik, giyohvanlik, terrorizm, ifloslanishlar, kasalliklar, qurollar, qochoqlar va migrantlar – bularning hammasi u yoqdan – bu yoqqa ilgariga qaraganda katta tezlikda va katta hajmda harakatlanmoqda.
Kambag’allik. Keyingi yarim asr mobaynida beqiyos iqtisodiy yutuqlar qo’lga kiritildi. 2,8 mlrd. kishi yoki yer yuzi aholisini yarmi 2 AQSH dollari qiymatidan kamroq pulga kun kechiradi. Haligacha 1, 2 mlrd. odam kuniga bir AQSH dollaridan kam mablag’ hisobiga kun kechirmoqda.
Kamag’allarning ko’pchiligi Janubiy Osiyoda yashaydilar. Kamag’allarning eng yuqori xissasi Sahroi Kabirdan janubdagi Afrika mamlakatlariga to’g’ri keladi. Bu erda odamlarning 46,3 % - mintaqaning qariyb yarim aholisi kamag’allikda hayot kechiradi.
Qariyb bir milliard odamlar savodsiz, bir milliardan ortiq odam toza ichimlik suvi bilan ta‘minlanmagan, 840 mln. odam ochlik iskanjasida yoki oziq-ovqat yetarli emas, besh yoshgacha bo’lgan barcha bolalarning uchdan bir qismi qorinlari to’ymaganlikdan azob chekadilar.
Yer kurrasi aholisining beshdan bir qismi (20 foiz) katta daromad olish mumkin bo’lgan mamlakatlarda yashaydi, ular xissasiga jahon yalpi ichki mahsulotning 86 foizi to’g’ri keladi. Eng kambag’al mamlakatlarda yashaydigan beshdan bir qism aholiga esa yalpi ichki mahsulotidan bir foizi to’g’ri keladi.
Kamag’allik ko’lamlarini qisqartirishning milliy va xalqaro maqsadli ko’rsatkichlari quydagilardan iborat:

• 
  assosiy xizmatlardan bahramand bo’lish;
  
• 
  sermahsul bandlik;
  
• 
  turmush kechirish uchun barqaror imkoniyat manbalari;
  
• 
  himoyalangan xissi;
  
• 
  notengriklarni qisqartirish;
  
• 
  kamsitishlarni bartaraf etish;
  
• 
  o’z hamjamiyati hayotida ishtirok etish.
  

Sammitda kambag’allikni bartaraf etish bo’yicha 117 mamlakat o’z zimmasiga majburiyatlar oldilar.
Iqlim o’zgarishlari. Ilgari global muhit odamlarni o’zgartirgan, endi esa odamlar muhitni o’zgartirib yubormoqdalar. Bugunga kelib eng jiddiy o’zgarish yer atmosferasida yuz berdi.
Bu ayniqsa, karbonat angidrid (SO2), metan (SN4), va azot okisi (N2O) singari «parnik» gazlariga taaluqlidir.
Mazkur muvozanatni ko’mir, neft, tabiy gaz yoqish va atmosferaga juda katta hajmda karbonat angidrid chiqarish natijasida sodir bo’layapti.
Agar ular xuddi hozirgi sur‘atlada ajralib chiqaveradigan bo’lsa atmosferadagi karbonat angidrid gazining miqdori, XXI asrda shubhasiz sanoat taraqqiyoti davriga qadar bo’lgan darajaga qaraganda qariyb ikki barobar oshib ketadi. Agar parnik gazlari ajralib chiqishini qiqartirish choralari ko’rilmasa, ularning miqdori 2010 yilga borib uch barobariga ko’payishi ehtimoldan yiroq emas.
Giyohvadlik. Giyohvadlik masalasini hal etish muammolari bilan BMT o’zining tashkil etilgan paytlaridanoq shug’ullanmoqda:

• 
  1946 yilda, uning tarkibiga aylanma asosda 53 mamlakat kiradigan Giyoxvand vositalar bo’yicha komissiya tuzilgan;
  
• 
  BMTning giyohvand moddalarga qarshi kurash bilan shug’ullanadigan bo’linmasi 1990 yilda BMTning giyohvand moddalarni nazorat qilish bo’yicha xalqaro dasturi (YUNDSP) bilan birlashdi;
  
• 
  Dastur 1999 yilda Xalqaro jinoyatchilikdan ogohlantirish bo’yicha Markaz bilan birlashtirildi va Giyohvand moddalarni nazorat qilish va jinoyatchilikdan ogohlantirish boshqarmasi tashkil etildi. Boshqarmaning qarorgohi Vena shahrida joylashgan.
  

Giyohvadlik jiddiy muammolar keltirib chiqarish va bu masalaga jiddiy e‘tibor zarurligini anglab yetish oqibatida 1990 yilda Shanxayda ilk bor paydo bo’lgan Opium kommissiyasining ishlari natijasi o’laroq birinchi xalqaro cheklashlar o’rnatildi. Shundan buyon meditsina maqsadlarida ishlatiladigan turli modddalarni sotish va ulardan foydalanishni cheklaydigan ko’plab xalqaro bitimlar imzolandi.
Giyohvad vositalar to’g’risida yagona konvensiya (1961 yil) meditsinada foydalaniladigan turli moddalarni sotish va ulardan foydalanishni cheklaydigan xar xil shartnomalarni birlashtirdi. U 1972 yilda giyohvandlarni davolash va avf etish bo’yicha xizmatlarning taqdim etilishi zarurligini ta‘kidlagan Protokol bilan to’ldirildi.
Ekologik muammolar. Atrof muhit muxofazasi borasidagi tashvish-xavotirlar butun tarixda bir qizil ip kabi bo’lsada, ekologik tanazzul, turlar va ekotizimlarning yo’qolib borayotgani to’g’risidagi chaqiriqlar xalqaro sa‘y-xarakatlarni faqatgina o’tgan XX asrning 70 yillaridan boshlab jipslashishga olib keldi.
Xalqaro shartnoma hisoblangan Biologik rangbaranglik bo’yicha konvensiya umumiy muammolarni belgilaydi, asosiy maqsadlarni va masalalarni, siyosatni va umumiy majburiyatlarni aniqlab beradi va texnik hamda moliyaviy hamkorlikni tashkil etadi.
Konvensiyaga muvofiq hukumatlar biorangbaranglikni saqlab qolish bo’yicha milliy strategiyani va harakat rejalarini ishlab chiqishlari lozim va ularga atrof muhit muxofazasi va taraqqiyotning yanada kengroq milliy rejalarini kiritishlari zarur. Bu ayniqsa, o’rmonchilik, qishloq xo’jaligi, baliqchilik, energetika, transport va shaharlarni rejalashtirish singari sektorlar uchun ayniqsa muhimdir.
OITS. BMTning sobiq Bosh kotibi K. Annaning so’zlariga qaraganda, «OITSning ta‘siri urush vayranogarchiliklaridan kam emas, balki qaysidir ma‘noda u urushdan ham ko’proq jabr-jafolar kelitirishi mumkin»³. OITSning ko’lami ayniqsa Afrika mamlakatlarida keng quloch yoydi. OITS virusi mintaqada urushdagidan ko’ra ko’proq odamning yostig’ini quritdi: 1998 yilda urush oqibatida 200 ming afrikalik qurbon bo’ldi, OITsdan esa 2 million kishi o’ldi.
OITSga mubtalo bo’lganlarning aksariyati yoshlar, chunki butun jahon bo’yicha har kuni 8,5 ming bolalar va yoshlar bu kasallikni yuqtirmoqdalar.
Hukumatlar OITSni taraqqiyotga daxldor masala sifatida tan olishdi va tegishli dasturlar ishlab chiqa boshladilar. Ilgari OITS epidemiyasi faqat sog’likni saqlash sohasining muammosi deb tanilgan bo’lsa, vaqt o’tishi bilan ko’proq mamlakatlar uning ijtimoiy, madaniy, iqtisodiy va siyosiy sohalar bilan o’zaro bog’likligini tushuna boshlayaptilar.

2.