1. Kartografiya haqida tushuncha. ArcInfo dasturi haqida

Bilet-2
1. Kartografiya haqida tushuncha.

2. ArcINFO dasturi haqida.

3. GIt ning muhim komponentlari.

1. Geodeziya yerning shakli va kattaligini o’rganishda, yer yuzidagi nuktalarning bir- biriga nisbatan o’rnini aniklashda, yer yuzining karta, plan va profillarini barpo qilishda xamda injernerlik inshoatlarini barpo qilishda bajariladigan o’lchashlar nazariyasi va praktikasi xakidagi fandir. Yer yuzida bajariladigan geodezik o’lchashlar xilma-xil bo’lib, unda asosan yer yuzining kuyidagi elermerntlari:

Yer yuzidagi chiziklar uzunligi. Chiziklar orasidagi gorizontal va vertikal burchaklar. Yer yuzidagi nuktalarning boshlangich nuqta deb qabul kilingan nuqtaga nisbatan balandligi ulchanadi. Bu o’lchashlarda xilma-xil geodezik asboblar ishlatiladi. Geodezik o’lchashlardan foydalanib yerning shakli va kattaligi aniklaniladi. «Geodeziya» grerkcha so’z bo’lib, geo-Yer, daizo-bulish dermakdir.Geodezik o’lchashlar nafakat er yuzida, balki er bagrida, derngiz satxida va fazoda xam olib boriladi. Yerning shakli va kattaligini aniklash, geodezik tayaanch shaxobchalarini barpo qilish «Oliy geodeziya»ning vazifasidir.

Yer sun'iy yuldoshlari va kosmik kermalar uchirilishi natijasida geodeziya yerning shakli va kattaligini aniklashda yangi soxaga, ya'ni «kosmik geodeziya» deb yuritiladigan soxasi vujudga kerldi. Geodeziyaning masofalarni o’lchashda radioelerktronika mertodlari bilan shugullanadigan tarmogi «Radiogeodeziya» deb yuritiladi. Geodeziyaning shaxta, tunnerl mertro va boshka er osti inshooatlarini kurishda er bagrida o’lchash ishlarini bajarish bilan shugullanadigan soxasi «marksheryderiya» deb yuritiladi. «Marksheryderiya» Geodeziyaning tog’ fani va terxnikasida kull anilishidir. Mamlakatimiz teritoriyasida turli injernerlik kidiruv ishlari olib borilishi va xilma-xil injernerlik inshootlari kurilishi natijasida Geodeziyaning yana bir tarmogi «injernerlik» geodeziyasi vujudga kerldi. Asosiy geodezik ishlar natijasi yer pustlogining xarakati, materiklarning siljiphokeran va derngizlar satxining bir-biridan farki kabi masalalarni erchishga imkon beradi.

Geodeziyaning asosiy amaliy vazifalaridan biri er yuzining topografik karta, plan va profillarni tuzishdir. Topografik karta, plan va profillarni tuzish uchun bajariladigan geodezik ishlar yigindisi plan olish deryiladi. Geodeziyaning topografik plan olish nazariyasi va praktikasi bilan shugullanadigan soxasi topografiya deb ataladi.

Topografik karta va planlar tuzishda aviatsiya va fotografiyaning kerng ishlatilishi tufayli geodeziyada fototopografiya va aerofototopografiya dergan soxalar xam vujudga kerldi. Geodeziyaning boshka fanlar bilan bog’likligi,yerning sun'iy yuldoshlarini geodezik maksadlarda kuzatishda, geodezik tayaanch shaxobchalarini barpo etishda yer, yuzidagi nuqtalarning gerografik koordinatlarini aniklashda geodeziya astronomiya faniga tayanadi.Yerning shaklini o’rganishda va kattaligini aniklashda geodeziya gravimertriya, gerologiya, gerofizika va boshka fanlarga oid ma'lumotlardan foydalanadi.Biror territoriyani topografik kartada gerografik jixatdan tugri tasvirlash uchun territoriyaning gerografik landshaftini o’rganish, buning uchun esa gerografiya, geromerfologiya va boshka fanlarning asosini bilish zarur.

2. Hozirgi kunda Respublikamizda barcha sohalarda shu jumladan aholi yashash joylari, qishloq xo‘jaligi korxonlarida axborot texnologiyalari shu darajada rivojlandiki, ularda kadastr ishlarini takomillashtirish davr talabiga aylandi va boshqa sohalarda raqamli xaritalar bilan ishlash va ularning samaradorligini oshirish uchun ham yangi dasturlar va zamonaviy asboblarda amalga oshirilmoqda. Shu jumladan ArcGIS 9.3 dasturida raqamli xaritalar bilan ishlash imkoniyatlarini yanada kengaytirish hamda takomillashtirish maqsadida dasturda raqamli xaritalar bilan ishlash amaliyotga tadbiq qilinmoqda.

ArcGIS 9.3 ESRI kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, bu ob’ektlarni geografik ma’lumotlari va atribut ma’lumotlari bilan birgalikda ishlash imkoniyatini beradi.

Respublikamiz kadastr xizmatlari darajasini hozirgi zamon talablablariga mos tarzda tashkil etish uchun, davlat byudjetidan har yili ajratiladigan katta mablag‘lar evaziga, mavjud yer maydonlari va ko‘chmas mulk ob’ektlarini elektron xaritalarga tushirish va kadastr ma’lumotlarni tezkor qayta ishlash bo‘yicha avtomatlashgan tizim joriy etish borasida katta ishlar olib borilmoqda. Bugungi

kunda, kadastr madumotlarim avtomatlashtirilgan tizimi hali yangi va endi shakllanib kelayotgan bo‘lganligi bois, bu tizim asosan tor doiradagi davlat maqsadlarga xizmat qilib kelmoqda. Vaholanki, rivojlangan davlatlarda kadastr xizmatlari nafaqat davlat ehtiyojlari uchun balki ko‘chmas mulk ob’ektlariga bog‘liq bo‘lgan iqtisodiy munosabatlarga kiruvchi turli munitsipal, kamunal xizmat ko‘rsatuvchi, marketing, qurilish transport logistik va boshqa turdagi xizmat ko‘rsatuvchi tashkilotlar faoliyatlari samaradorliklarini oshirishga xizmat qiladi.

Jumladan, Yaponiya, AQSH, Buyuk Britaniya, Singapur kabi davlatlarda kadastr axboroti ko‘chmas mulkning manzili, jismoniy xossalari, qaysi egalikdaligi to‘g‘risidagi umumiy ma’lumotlar bilan cheklanmasdan, ushbu ko‘chmas mulkka qaysi tomondan shamol, yomg‘ir, quyosh kabi tabiiy xodisalar ta’sir etishi va qanday foyda olish mumkinligi ham belgilanadi. Masalan, qaysi ko‘p qavatli uylarning yonida reklama taxtalarini o‘rnatib ljaraga berishdan daromad olish yoki quyosh batareyalarini o‘rnatish imkoni mavjudligi to‘g‘risida ma’lumotlar ham kadastr hisobotlarida aks ettiriladi.

Davlatimiz bozor iqtisodiyotiga asoslangan, huquqiy jamiyat qurish bo‘yicha izchil siyosat olib borar ekan, aholi va tashkilotlar tomonidan ularga biriktirilgan yer maydonlari va ko‘chmas mulklardan samarali va oqilona foydalanishlari va ulardan undiriladigan soliqlar solinishini adolatli tashkil etish uchun davlat tomonidan kadastr xizmati infratuzilmasini rivojlantirilishi muhim ahamiyat kasb etadi.

Kadastr ma’lumotlarining takomillashtirlishi, kadastr hisobotlarida aks ettirilgan yashash joylardagi aholi turmush tarzini yaxshilash va ko‘chmas mulk ob’ektlarining bozor bahosini ob’ektiv baholash imkonini beradi.

O‘zbekiston ham rivojlangan davlatlar tajribasidan kelib chiqib, milliy kadastr xizmatini rivojlantirishga katta etibor qaratmoqda.

Shu bois, aholi yashash joylari kadastrini yuritishni avtomatlashgan tizimini takomillashtirish, ko‘rsatilayotgan kadastr xizmatlari sifati va tezligini oshirib, keng qamrovli ehtiyojlarga javob berishini ta’minlash orqali ushbu xizmatlardan

foydalanuvchilar qatlamini oshirishga xizmat qiladi va kadastr sohasi rivojiga davlat byudjet tomonidan ajratilayotgan mablag‘larni tejash imkonini yaratadi.

Qishloq aholi yashash joylari kadastrini yuritishni avtomatlashgan tizimini takomillashtirish, ko‘rsatilayotgan kadastr xizmatlari sifati va tezligini oshirib, keng qamrovli extiyojlarga javob berishini ta’minlash orqali ushbu xizmatlardan foydalanuvchilar qatlamini oshirishga xizmat qiladi va kadastr sohasi rivojiga davlat byudjet tomonidan ajratilayotgan mablag‘larni tejash imkonini yaratadi.

Misol uchun qishloq aholi erlarini chegarasi bo‘ylab o‘lchaganda 15gektar chiqsa xar bitta aholining QFY kitobidagi xisob kitobini qo‘shib chiqsak 15 gektarni bermaydi. Bu muammolarni echishda xozirgi kundagi zamonaviy elektron asbob uskunalardan foydanib raqamli xaritalarni yaratib bu muammolarni yechish mumkin. ArcGIS dasturidan foydalanib qishloq aholi yerlarining raqamli kadastr xaritasini yaratilsa qishloq aholisi hamda davlatimiz uchun katta foyda keltiriadi. Misol uchun ArcGIS dasturida raqamli xaritalar yaratilsa unga barcha turdagi malumotlarni joylashtirsak bo‘ladi. Bu ma’lumotlardan mahalla fuqarolar yig‘ini va boshqa tashkilotlar xam bemalol foydalansa bo‘ladi. Bundan foydalanish uchun ArcGIS dasturi xaritani ochib aholi va boshqa tashkilotlar xaqida ma’lumotlar olishimiz mumkin.

3. GIS xaritasida nuqta ob'ektining harakatini aks ettirishning umumlashtirilgan algoritmi yuqorida ko'rsatilgan uchta algoritmni o'z ichiga oladi.

-nMEA ma'lumotlarini tahlil qilish;

-ob'ektning o'tish burchagini hisoblash;

- dunyo bo'ylab mamlakatlarga nisbatan ob'ekt yo'nalishini aniqlash.

Umumiy algoritmga ega geografik axborot tizimlari asosiy boshqaruv elementi - taymer (Taymer) bilan jihozlangan. Uning standart vazifasi shundaki, u dasturga ma'lum vaqt oralig'ida voqealarni yaratishga imkon beradi. Ushbu ob'ekt yordamida siz protseduralar yoki funktsiyalar to'plamini bajarish uchun zarur bo'lgan vaqtni belgilashingiz mumkin. Masalan, takroriy bajarilgan vaqt oralig'ining bir soniyani hisoblash uchun quyidagi taymer xususiyatlarini o'rnatish kerak: Ma'lumki, geodezik o’lchash natijalari matermatik jixatdan analiz kilinadi va kayta ishlab chikiladi; bunda geodeziya matermatika faniga tayanadi.

Geodezik asboblarni yaratishda fizika, merxanika, elerktronika va boshka fanlar soxasida erishilgan yutuklardan foydalaniladi va xokozo.

O’z navbatida boshka fanlar geodeziya fani yutuklaridan foydalanadi. M: yerning shakli va kattaligi tugrisidagi ma'lumotlar astronomiya, gerografiya, gerologiya, gerofizika va boshka fanlar uchun juda xam kerakdir. Geodeziyaning axamiyati Yerning shakli va kattaligini aniklash, yer yuzining topografik karta, plan va profillarini tuzish ilmiy jixatdangina emas, balki amaliy jixatdan xam muxim axamiyatga ega. Yerning shakli va kattaligi xakidagi ma'lumotlar yer yuzida turli geromertrik masalalarni erchish, yer yuzini globus va gerografik kartalarda tasvirlash, yerning sun'iy yuldoshlari, kosmik kermalar va rakertalarni uchirish, aviatsiya, derngiz va okeranlarda kermalarni boshkarish, shuningderk radioalokalar va terlervidernier uchun kerak. Topografik karta va plan territoriyani o’rganish, uzlashtirish bilan bog’lik barcha ilmiy terkshirish va xujalik ishlarida muxim urin tutadi.

Gerologlar topografik karta va aerofotos'yomka materiallaridan foydalanib, territoriyani gerologik jixatdan o’rganish va gerologik kartalar tuzish bilan birga, turli foydali kazilmalarni kidirib topish,ularning zapaslarini aniklash, xilma-xil nodir va rangli merttalar, nerft va gaz, kurilish materiallari xamda boshka konlarni o’zlashtirish tadbirlarini ishlab chikadilar.

Gidrorersurslarni o’rganishda, gidroterxnika inshootlarini kurishda topografik karta va aerofotos'yomka materiallari muxim rol uynaydi. Tugon, shlyuz, gidroelerktrostantsiya kuril adigan, kanallar utkaziladigan joylar topografik kartalar yordamida o’rganiladi va aniklanadi. Bunday inshootlarni loyixalash, loyixalarini joyiga kuchirish va inshootni bervosita kurishdagina emas, xatto kurilib bulgan inshootlarning loyixaga muvofikligini terkshirishda xam geodezik o’lchashlar bajariladi;foydalanilayotgan inshootda ruy berayotgan derformatsiyalarni aniklashda esa geodezik o’lchash mertodlari kullaniladi.

Geodezik ishlar sanoat va grajdan kurilishi, yul kurilishida xam muxim axamiyatga