1 Kimyo fani asoslari. Kimyoning axamiyati va xalq xo‘jaligidagi roli

Kimyoning asosiy qonunlari. Davriy qonun. D.I.Mendeleev elementlarni nisbiy atom og’irliklarining ortib borishi tartibida joylashtirib ularning xossalari davriy ravishda o‘zgarishini kuzatdi va bu kuzatishni 1869 yilda davriy qonun tarzida ta’riflab berdi: oddiy moddalarning (elementlarning) xossalari atom og’irliklarining qiymatiga davriy ravishda bog’liq bo‘ladi. Xozirgi vaqtda atom tuzilish nuqtai nazaridan davriy qonun quyidagicha ta’riflanadi: moddalarning kimyoviy xossalari tashkil qiluvchi atomlar yadrosi zaryadiga davriy ravishda bog’liq bo‘ladi.
Modda tarkibining doimiylik qonuni. (N.L.Prust 1756). Xar qanday toza modda qaysi usulda olinishidan qat’iy nazar o‘zgarmas sifat va miqdoriy tarkibga ega.
Masalan: suv qanday yo‘l bilan olinishidan qat’iy nazar, uning tarkibidagi vodorod va kislorod 1:8 og’irlik nisbatda bo‘ladi.
a) 2N2 + O2 = 2N2O
b) N2SO4 + 2NaOH = Na2SO4 +H2O
v) Cu(OH)2 t CuO + H2O
g) Cu2(OH)2CO3 t 2CuO + CO2 + H2O
Ekvivalentlar qonuni. Ekvivalentlar qonuni XVIII asirning oxirida kashf etildi. Bu qonunga asosan, reaksiyaga kirishuvchi moddalar massasi shu moddalarning ximiyaviy ekvivalentlariga proporsionaldir.
Elementning I og’irlik qism vodorod 8 og’irlik qism kislorod bilan birikadigan yoxud o‘rin oladigan og’irlik miqdori shu elementning ximiyaviy ekvivalenti deyiladi.
Moddaning ekvivalenti og’irligiga son jixatidan teng qilib, gramm xisobida olingan miqdori gramm ekvivalent deyiladi.
Vodorodning ekvivalent og’irligi 1 g, kislorodniki esa 8 g ga teng.
Reaksiyaga kirishayotgan moddalarning massalari, shu moddalarning ekvivalentlariga proporsionaldir.
m1 = e1
m2 e2
e1 va e2 - reaksiyaga kirishuvchi moddalarning ekvivalentlari
m1 va m2 - ularning massalari.
Kislotaning gramm-ekvivalentlarini aniqlash uchun gramm-molekular og’irligi uning negiziga bo‘linadi. Masalan:
36,5 98
EHCL= ------- = 36,5 EH SO= ------ = 49
1 2 4 2
Asos va tuzlarning gramm-ekvivalentlarini aniqlash uchun ularning gramm molekular og’irligi shu asos yoki tuz tarkibidagi metall valentlik birliklarining umumiy soniga bo‘linadi. Masalan:
74 342
ECa(OH) =------- = 37 EAL (SO ) = ------ = 57
2 2 2 3 2*3
Xamma xollarda elementning ekvivalentini topish uchun uning ekvivalenti ma’lum bo‘lgan boshqa bir element bilan xosil qilgan birikmasining tarkibini bilish kifoya. Bu qonunlar kimyoviy reaksiya vaqtida sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarni miqdoriy jihatdan tekshirish natijasida kashf etilgan bo‘lib, ular kimyo fanining nazariy negizini tashkil etadi. Kimyoning birinchi qonuni — moddalar massasining saqlanish qonunidir.