1. Kirish so‘zi. Asosiy tushinchalar va holatlar. O‘ta kuchlanish turlari va ularning paydo bo‘lishi

i= i⁺-i^-=1/zF+(X+t)-1/zF^-(X +t) (4)
bu erda Z=L₀/C₀-XEUY-ning to‘lqin qarshiligi.
=1L₀/C₀=C / - to‘lqinning tarqalish tezligi.
S-yorug‘lik tezligi: XEUY uchun E^’=j =1 ; = S
U⁺=F⁺ (X-t)- to‘g‘ri yo‘nalishdagi kuchlanish to‘lqini.
U^-=F^-(X+t) òåñêàðè éo‘íàëèøäàãè kuchlanish òo‘ëqèni.
bu iqala to‘lqin X-+ va X+ ma’lum lahzadagi fazoviy koor dinataning funksiyasi hisoblanadi. Tokning va kuchlanishning to‘g‘ri hamda teskari yo‘nalishdagi to‘lkinlari quyidagicha bog‘lanishda bo‘ladi.
i⁺=U+/z i =U^-/z (6)
Bir o‘tkazgichli XEUY uchun to‘lqin qarshiligiga
Z=L₀/C₀=60 ln (2h/g), bu erda h- o‘tkazgichning erga nisbatan o‘rtacha balandligi ; g- o‘tkazgichning radusi
To‘lkin jarayonining o‘rganishni 1a rasm bo‘yicha bajaramiz.
Kelayotgan kuchlanish to‘lkinining U⁺, XEUY-ning oxiridan qaytgan va singan to‘lqinlar bilan bog‘lanishini quydagicha ifodalash mumkin:
U= U⁺
U^-= U⁺ (7)
bu erda =2Z_yu/(Z+Z_yu ) tok va kuchlanish to‘lqinining sinish koefitsienti
= (Zyu-Z)/(Zyu+Z) tok va kuchlanish to‘lqinining qaytarilish koefitsienti
 - =1

a) b)
U⁺ I⁺

U Z


U = 2U⁺ Zyu
U^- I^- Z_yu

Rasm-1
Agar yuklama aktiv karshilikdan iborat bulsa  va  xaqiqiy. Agar XEUY oxiridan uzilgan bo‘lsa =2, =1, bo‘lib kuchlanish o‘z ishorasini saqlagan holda qaytadi, tok to‘lkini esa ishorasini o‘zgartiradi, natijada kuchlanish ikkilanadi. Agar XEUY oxirida qisqa tutashtirilgan bo‘lsa (Z_yu=0)  =0; =-1 kuchlanish to‘lqini o‘z ishorasini teskari to‘lqin va natijada kuchlanish nolga teng bo‘ladi.

Elektr sistemasining o‘ta kuchlanishdan himoyalanish sxemalarida qo‘shimcha apparatlar - ventelli razryadlagich, uchqun oralig‘i va o‘ta kuchlanishni chegaralovchi nochiziq qarshilik qo‘llaniladi. CHaqmoq paytida XEUY paydo bo‘ladigan to‘lqin jarayonining xarakterli xossasi uning katta tezlikda XEUY bo‘ylab tarqalishi hisoblanadi. Kuchlanish va tokning nisbatan sekin o‘zgarishida hosilani uning ayirmasi bilan almashtirish mumkin;
i = L₀h di/dt=Ldi/dt
U= C₀h di/dt=Cdi/dt (8)
YAshinning bevosita o‘tkazgichga urilishidan yashin toki XEUYning ikkala yo‘nalishi bo‘yicha tarqalishidan paydo bo‘ladigan o‘ta kuchlanishni ushbu formula orqali aniqlaymiz.
U=I_yaZ_k/4+U_ind
bu erda I₁-yaxshi zaminlangan ob’ektdagi yashin toki; Zk -_- impuls tojlanishni hisobga olgandagi to‘lqin qarshiligi uni 300 om deb qabul qilinadi.
Ko‘pincha paydo bo‘ladigan o‘ta kuchlanish yuqori kuchlanishdagi XEUYlarda xam izolyatorlar shodasini qoplanishiga olib keladi. Paydo bo‘ladigan o‘ta kuchlanish juda ko‘p faktorlarga, shulardan tayanchlarni turiga bog‘-liq.
Metall tayanchli XEUY-lardagi o‘ta kuchlanish to‘lqini o‘tkazgichning izolyasiyasiga ta’sir etishini qarasak:
Misol uchun yashin tokining 5-10 kA qiymatida izolyatorlar shodasi izolyasiyaning to‘la qoplanishi uchun etarli bo‘lgan o‘ta kuchlanish paydo bo‘ladi. Bu o‘ta kuchlanish to‘lqini yuqori nominal kuchlanishli sistemalar uchun ham o‘rinlidir.
YOg‘och tayanchli XUEY- larda erga nisbatan izolyasiya satxi yuqori bo‘l-ganligidan, uning erga nisbatan razryadlanishida impuls qoplanish paydo bo‘ladi. SHikastlanish paytida fazadagi kuchlanish to‘lqini boshqa faza o‘tkazgichlarida bog‘lanish koeffitsentiga mos kuchlanish hosil qiladi. am-ma uch fazada paydo bo‘ladigan o‘ta kuchlanish fazalararo izolyasiyaga bir xil ta’sir ko‘rsatmaydi.
O‘tkazgichlar orasidagi paydo bo‘ladigan kuchlanish quyidagicha aniq-lanadi:
U = I_ya Z_q (1 - K_q) / 2
Havo elektr uzatish yo‘liga ulangan elektr mashinalarining bosh izolyasiya va chulg‘amlararo izolyasiyalariga atmosfera o‘ta kuchlanish ta’sir etadi. O‘ta kuchlanishning amplitudasini pasaytirish uchun kelayotgan to‘lqinning qiyalanishini 5-6 kV/mk sek.gacha kamaytirish talab etiladi. Kelayotgan to‘lqinning qiyalanishini kamaytirish uchun mashinalar yaqiniga si-g‘imi 0,25+0,5 MkF bo‘lgan muxafazalovchi kondensatorlar o‘rnatilishi talab etiladi. Katta quvvatli generatorlar yaqiniga RVM rusumli razryadlagich o‘rnatiladi. Stansiya shinisiga bir komplekt RVM bilan birgalikda kondensator o‘rnatiladi.