1. Kon korxonalari tashqi va ichki elektr ta’minoti tizimlari Elektr ta’minoti Radial sistemada elektr energiyani taqsimlash

Kon korxonalari elektr ta'minotida qoʻllaniladigan sxemalari.
REJA:
1.Kon korxonalari tashqi va ichki elektr ta’minoti tizimlari
2. Elektr ta’minoti
3. Radial sistemada elektr energiyani taqsimlash

Elektr ta’minotini shartli ravishda tashqi va ichkiga bo’lamiz. Tashqi elektr ta’minoti – bu qurilmalar majmuasi bo’lib, korxona hududida joylashgan elektr energiya bilan ta’minlab beruvchi tanlangan nuqtadan elektr sistema tomon maqbul podstantsiyagacha ulash hisoblanadi.

GP elektr ta’minoti pog’onasimon tuzilishga ega. Pog’onalar miqdori korxona ning quvvati va uning hududidagi elektr yuklamani joylashtirishga bog’liq bo’ladi. Ko’pchilik hollarda bir-ikki pog’onani qo’llashadi. Ko’p pog’onali sxema himoyani va elektr uskunalardan foydalanishni qiyinlashtiradi.
Bir pog’onali elektr energiyani taqsimlash sxemasida asosiy kuchlanishni pasaytiruvchi oststantsiya (nimstantsiya) o’rtasida agar taqsimot 35-330 kV kuchlanishda amalga oshirilsa (AKN) va yuqori volьtli taqsimlovchi punkt (TP) orqali agar kuchlanish 6-10 kV kuchlanishda bo’lsa podstantsiya chuqur kiritgichlari (PCHK) va korxona ta’minot manbasi o’rtasida tarmoqli zveno mavjud.
Ikkinchi pog’onada elektr energiyani taqsimlashda TP o’rtasidagi tarmoqli zveno, yoki PCHKning ikkilamchi kuchlanish taqsimlovchi qurilmalari va transformatorli podstantsiyalar (TP) yoki alohida 6-10 kV kuchlanishli EP ko’zda tutiladi
Uchinchi pog’onada elektr energiyani taqsimlanishi (ichki pastvolьtli elektr ta’minoti) 1 kVgacha elektr ta’minoti va transformatorli podstantsiyalar o’rtasida tarmoqli zveno o’ziga xosdir.
Amaliyotda elektr tarmoqlarni loyihashtirishda elektr energiyani taqsimlashning ikkita asosiy tizimi juda keng tarqalgan- radial va magistral. Bu sistemalarni birgalikda qo’llaganda aralash sistema hosil bo’ladi.
Radial sistemada elektr energiyani taqsimlash ta’minlash manbaidan yoki TP (transfomatorli podstantsiya) yoki TP(taqsimlovchi punkt) har bir iste’molchiga mustaqil ta’minlash manbasi orqali korxonaning AKN (asosiy kuchlanishli nimstantsiya) dan amalga oshiriladi.
Radial sistemaning maqsadga muvofiqligi shundaki ta’minlash manbasining turli yo’nalishlarida yirik bir yerga to’plangan yuklama mavjud. Kuchlanishni muhim tebranishlarni chaqiruvchi keskin o’zgaruvchan yuklamalarda radial energiya borligi tufayli boshqa ETlarini ishlashiga ta’siri kamayadi. Bu ta’minlash sistemasi foydalanishda yuqori moslashuvchanlik va qulayliklarga ega bo’ladi: buzilish yoki liniya ta’miri faqatgina birta iste’molchiga aks etadi.
Elektr energiyaning magistral taqsimlash sistemasi bir yoki bir necha parallel liniyalarda bir nechta iste’molchilarni quvvatlantirishni qo’zda tutadi. Magistral sxemalarni bir tomonlama va ikki tomonlama quvvatlantirish yakka-yakka yoki qo’sh qilib bajariladi,
Bu sxemalar podstantsiyalarni parchalash printsiplarini yana ham tejamli bo’lishini amalga oshiradi va elektr energiya iste’molchilariga yuqori kuchlanishni yaqin qilib ko’rsatadi. Yakka magistrallar sxemasida birta EPdan uzish ishlab chiqarish sharoitlarida boshqa EPlarni qolganini ham uzilishiga olib keladi. Qo’sh sxemali magistrallar EPni o’zaro zaif bog’langan ma’sul va texnologik quvvatlantirish uchun qo’llaniladi.
Quvvatlanishtirishning aralash sxemasi elektr ta’minotining ishonchliligi talablari bo’yicha va quvvat bo’yicha turli guruhlarga ega bo’lgan yirik korxonalarda ommaviy tus olgan.
K o’rsatilgan sxemalar quvvatlash ishonchliligi darajasi bo’yicha ko’p turli bo’lib, har qanday kategoriyada EPni quvvatlash uchun ularning har biri qo’llanishi mumkin. Sxema turlarini tugallangan tanlash variantlarni texnik-iqtisodiy taqqoslash bilan amalga oshiriladi.
Elektr energiyani birinchi taqsimlash darajasida 35-330 kV kuchlanishli havo yoki chuqur kiritgichli kabelli liniyalar va qattiq yoki 6-35 kV kuchlanishli moslashuvchan toko’tkazgichlar qo’llaniladi.
Konchilik korxonalari elektr ta’minotining eng ko’p ommalashgan sistemasi bu chuqur kiritgich bo’lib, u elektr ta’minotini sistemasini EPga yuqori kuchlanishga joiz maksimal yaqinlashishi va apparat va tarsformatsiyalarni oraliqdagi minimal pog’onalar miqdoridan iborat bo’ladi. CHuqur kiritgichni qo’llash bir yoki ikki darajadagi transformatsiyani qisqartirish imkonini beradi.
Ayrim bir korxonalarda (masalan shaxtalarda) qoida bo’yicha birta PCHK quriladi, u barcha EP quvvatlantirishni amalga oshiradi. Qudratli iste’molchilarni (masalan kon-boyituvchi kombinatlar)elektr ta’minotida odatda bir nechta PCHK quriladi.
C Huqur kiritgichlar ikki sxema bo’yicha bajarilgan:
liniya bloki sxemasi bo’yicha PCHK ni oziqlanuvchi
radialli LEP (2 rasm), ulkan elektr yuklamasi hududi bo’yicha o’tuvchi asosiy LEP va ayiruvchi va qisqa tutashuvni qo’llash bilan bir nechta PCHKlarni quvvatlovchi. (1 rasm).
Radialli chuqur kiritgich atrof muhit ifloslanganida tavsiya etiladi (ba’zida mo’’tadil atrof muhit muhofazasida). Magistralli chuqur kiritgichlar mo’’tadil atrof muhit sharoitida qo’llash maqsadga muvofiqdir

( kam atrof muhit ifloslanganda siyrak) va ehtimol korxona hududi bo’yicha havo LEP o’tishi sharoitida, PCHK bo’lsa korpuslar yonida joylashtiriladi.

Qudratli tok o’tkazgichlarni qo’llagan holda 6-10 kV elektr ta’minoti kuchlanish magistral sxemasi- birinchi pog’onada energiyani taqsimlashning progressiv sistemasidir.
Ulardan uzoq vaqt foydalanilganda,yuklama yuqori solishtirma qalinligida yok magistral to’yinishda qulay amalga oshirish uchun asosiy iste’molchilarni kontsentratsiyaning joylashishida, ya’ni qachonki energiyaning asosiy oqimi minimal bo’lganda qo’llashadi. Juda ko’p hollarda magistral tok o’tkazgichli ikkilangan qo’shaloq sxema qo’llaniladi (3 rasm), bu ularni o’tkazish qobiliyatini oshirish uchun hamda iste’molchilarni ishonchli quvvatlashni ta’minlash uchun zarur bo’ladi.
Agar energiya toko’tkazgich bo’yicha taqsimlansa unda transformator - birinchi va ikkinchi kuchlanishda shinalarni yig’masdan turib tok o’tkazgichda (4 rasm) blok sxemasi qo’llaniladi. Magistral tok o’tkazgichli sxemalar har qanday toifadagi iste’molchilar uchun yaroqli, chunki u quvvatlanishni ishonchliligini ta’minlaydi.
Tok o’tkazgichlarni tejamkorligini oshirish maqsadida ana shunday trassalarni o’tkazish zarur, chunki ular korxonaning barcha elektr yuklamasini taxminan 70-75 % ini ta’minlab beradi.
Elektr ta’minoti sxemasiga qo’yiladigan asosiy talablar:

• 
  i ste’molchilarni energiyalar bilan ta’minlashda belgilangan ishonchlilikni ta’minlash. Elektr energiyani barcha zvenolar bo’yicha taqsimlashda Podstantsiya uzelidan podstantsiyaning past kuchlanishli shinalarigacha loyihalash va tuzilishida shinalarda chuqur sektsiyalashni qo’llash kerak bo’ladi.
  
• 
  Parallel texnologik oqimlarda EP ta’minlagichi qoida bo’yicha turli TP,RP, magistrallar yoki bir stantsiyaning turli sektsiyalarida amalga oshiriladi. Bir oqimdagi barcha o’zaro bog’liq bo’lgan texnologik agregatlar shina bir sektsyasidan quvvatlanishi kerak (bir RP, magistral va boshq) elektr ta’minot sxemasi shunday turishi lozimki, bunda barcha elektrlar kuchlanish ostida bo’lishi kerak;
  
• 
  Minimum mo’ljallangan xarajatlarga mos bo’lgan tejamlilikdan qanoatlanish. Elektr ta’minot sxemasini loyihalashtirishda ularni kichik yuklama davrida qo’shimcha tarmoq qurilmalarida katta xarajatlarsiz imkoniyatlar bo’yicha (tungi paytda, dam olish va bayram kunlarida)iqtisodiy ishlashini ko’rib chiqish kerak. Energiya bilan ta’minlash mabaini maksimal darajada EPga yaqinlashish kerak;
  
• 
  Energiyani yuqori sifatini (GOST talablariga muvofiq), jumladan minimum og’ishi va normal, avariya va avariyadan keyingi rejimlarda energo ta’minot sistemasi tuzilishda ko’zda tutilgan tadbirlar hisobiga kuchlanish tebranishida ushlab turish;
  
• 
  e lektr yuklamalarni (sxemadagi kabi konstruktiv qismida ham)ishlab chiqarishni intensifikatsiyasida oshishi bilan bog’liq bo’lganidek xuddi shunday uni rekonstruktsiyasida ham o’sishini ta’minlash. Sxemaning barcha elementlarini ishlashida (liniya, transformatorlar) odatda alohida ko’rib chiqish kerak bo’ladi, chunki parallel ishlashda qisqa tutashuv toklari oshadi va qurilma va releli himoyasi sxemasi murakkablashadi;
  

• 
  karьerlarni elektr ta’minoti sistemasini ekspluatatsiya qilish qulayligi, oddiyligi va xavfsizligida tashqi elektr ta’minoti sxemasi muhim o’rin ajratiladi. Tashqi elektr ta’minoti sxemasi nihoyatda turlichadir, uning tuzilishi quyidagi faktorlarga bog’liq: karьer chuqurligi va maydoni ishlab chiqarish joyi, kon mashinalari asosiy yuritmasi quvvati, transfport sistemasi, texnik parametrlari, sxemasi va quvvatlanish manbasiga yaqinligigacha bo’lgan masofasi va boshq. Energetika tizimini rivojlanishi sababli hozirgi kunda karьerlarni elektr ta’minoti rayon nimstantsiyasidan havo va kabel chiziqlar orqali amalga oshiriladi. Karьerlarda I va II kategoriyadagi iste’molchilar RPSdan GPP gacha karьerlarda ikkitadan kam bo’lmagan liniya tadbiq etiladi. Havo liniyalari (HL-VL) bir yoki ikki zanjirli turli xildagi yog’och, temirbeton va metall tayanchlarni qo’llash orqali barpo etiladi. RPSdan quvvat oluvchi karьerlardagi liniyalar asosiy kuchlanishni pasaytiruvchi oststantsiya (nimstantsiya)gacha 6 dan 220 kVgachani tashkil qiladi.
  

RPSdan (1-3 km) masofada yaqin joylashgan kichik karьerlarni elektr bilan ta’minlashda markazi taqsimlash punkti yoki 6 kV kuchlanishli taqsimlash punktlaridan barpo etiladi. RPda quvvatlanish (5 rasm)
a) kichik qarьerlar ularda faqat III toifali iste’molchilar bo’ladi, birta 6 kVli kabelli yoki havo statsionar kabeli bo’yicha amalga oshiriladi.
I va II toifali iste’molchilarga ega bo’lgan RPSdan yaqin joylashgan karьerlar uchun elektr ta’minotining ishonchliligi bo’yicha sxema qo’llaniladi, bu sxema TSRP yoki RP ikki VL(havo) yoki KL(kabel) bo’yicha bir yoki ikki RPSdan (RPS1,RPS2) (5,b,e rasm) quvvatlanadi. TSRP va RP kon ishlanmalarining ishlamaydigan zonasida ya’ni odatda yuza bo’ylab yoki kareьrning ishlamaydigan pog’onalarida joylashadi.
Rayon nimstantsiyasi energotizimidan (20-50 km) masofada joylashgan 10 MVt va undan yuqori muayyan quvvatda qudratli karьerlarda elektr ta’minoti 5.,g-j rasmda keltirilgan sxema bo’yicha amalga oshiriladi.
Ana shu sxema bo’yicha rayon nimstantsiyasi energotizimidan karьer maydonigacha 35,110,150,220 kV kuchlanishli magistral havo liniyasi o’tkaziladi. Kon ishlanmalarida katta hududli(10—20 km²) karьerlar uchun 5 d,e rasmda keltirilgan sxema qo’llaniladi. Asosiy nimstantsiyalarni markazga yaqinlashtirish maqsadida karьerlarda yuklamani bir yoki ikki RPSdan quvvat oluvchi 35-220 kV dastlabki kuchlanish bir yoki bir nechta GPP (GPP1, GPP2) bilan quriladi
35,110,150,220 chuqur kiritgichli liniya bloki sxemasi bo’yicha bajariladi –transformator ko’pincha yuklama yirik iste’molchilarga yaqin qilib kiritiladi. Nimstantsiya yoki alohida transformatorlar magistraldan shaxoblangani bo’yicha quvvatlanadi. (5 rasm)
Ko’pchilik hollarda taqsimlash qurilmasini ochilishida (TQO) asosiy kuchlanishni pasaytiruvchi oststantsiya (nimstantsiya)ni ajratgich va qisqa tutashgan qurilmali boshlang’ich kuchlanishdagi uzgichsiz soddalashtirilgan variant bo’yicha jihozlashadi.
Karьerlarni elektr bilan ta’minlashda (EKN-8I, EKG-12.5,ESH-15/90A, ESH -100/100 va boshq) 5- ye,j rasmda keltirilgan sxemasi bo’yicha qudratli ekskavatorlardan foydalaniladi. 5- ye rasmda berilgan sxema qachonki ikki turlicha kuchlanishda ishlovchi karьerda ekskavatordan foydalanilgan holdagina qo’llaniladi.
Mana shu sxema bo’yicha karьerda ikki ikkilamchi 6 va 10 kV kuchlanishdagi uch cho’lg’amli transformator GPP quriladi. Nimstantsiyaning har qaysi sektsiyasidan ekskavatorlar 6 yoki 10 kV ga mos ravishda ekskavatorlar ishchi kuchlanishda quvvat oladilar. 5,j rasmda keltirilgan sxema karьerlar uchun elektrifikatsiyalangan transport va qudrat yuqori ishlab chiqaruvchi ekskvatorlar va rotorli komplekslar qo’llaniladi Mana shu sxema bo’yicha karьerda ikki ikkilamchi 35 va 6 kV kuchlanishdagi uch cho’lg’amli transformator GPP quriladi. Bu GPPlar RPSdan bir yoki ikki zanjirli havo liniyasi bo’yicha 110-220 kV kuchlanishda quvvatlanadi. Yopiq taqsimlash qurilmasi shinasiga (OTQ) 6 kV yuza bo’ylab elektr qabul qiluvchi, ekskavatorlar va boshqa ochiq kon ishlariga yaqin uchastkalarda joylashgan iste’molchilar birlashtiriladi; ochiq taqsimlash qurilmasi shinasiga 35 kV- havo liniyalariga kon ishlaridan uzoq uchastkalarda joylashgan 35/6 kuchlanishli nimstantsiya ko’chma transformatorlari chuqur kiritgichlari printsipi bo’yicha quvvatlanayotgan qudratli ekskavatorlar va boshqa energiya yig’uvchi iste’molchilari ulanadi.
Buning uchun komplektli yig’ma va bo’laklarga ajratish (YKKK) va ko’chma komplektli transformatorli nimstantsiyalar qo’llaniladi. 2500-10000 kV_{ }A quvvatli transformatorli 35/6-10kV PKTP nimstantsiyalaridan EKG-8I,EKG-12,5, ESH -15/90, ERSHRD-5000 va boshqa ekskavatorlarni quvvatlash uchun foydalaniladi. 6-10 kVlik taqsimlash qurilmasi TQ KRUN komplekt shkaflardan 6-10 kV qurilgan ajratgichlar, uzgichlar va boshqarish apparaturasi va himoyasidan bajariladi.
Mana shu sxemani elektrlashtirilgan temir yo’l transporti foydalaniladigan karьerlarda qo’llashadi. Bunday karьerlarda elektr transportni ta’minlovchi nimstantsiya bilan birlashtirilgan GPPni barpo etishadi. Bunday holatlarda ORU 35 shinalariga havo liniyalari 35 kV birlashtiriladi, u (PKTP 35/6) kon ishlar uzoqda joylashgan uchastkalardagi qudratli ekskavatorlarni ko’chma nimstantsiyalarini shuningdek o’zgartiruvchi agregatlarning transformatorlarini quvvatlaydi .
Hozirgi vaqtda yangidan qurilayotgan karьerlarda muayyan quvvatli transformatorlar 16 MV_{ }A va yerga tutashuvda tok miqdorini kamaytirish va yuqori qisqa tutashuv tokini kamaytirish loyihalarida 6(10) kV parchalangan ikkilamchi cho’lg’am kuchlanishi, 110-220 kV birlamchi kuchlanishni transformatorlarda o’rnatishni GPP da ko’zda tutish tavsiya etiladi.Bundan holatlarda ZRU-6(10) kV to’rt sektsiyadan barpo etiladi.(6 rasm)
A sosiy pasaytiruvchi nimstantsiyalar (APN-GPP) zonadan tashqari portlatish ishlarida va LEP ning uzunligini qisqartirish uchun elektr yuklama markaziga yaqin bo’lishi mumkin bo’lgan karьerning ishlamaydigan bortida joylashtiriladi. Birlashtirilgan tortish - tarqatish nimstantsiyalari sayyor transheyalar hududidagi karьer bortida joylashadi. GPP kommutatsiyasi sxemasi ekspluatatsiya qilishning normal rejimida transformator va quvvatlanuvchi liniyalarni alohida ishlashini ta’minlaydi. Ularning parallel ishlashi esa elektr ta’minot sistemasida avariyalarni bartaraf etishda faqat almashlab ulashda yo’l qo’yiladi.Tashqi elektr ta’minotning asosiy sistemasidan tashqari – karьerlarni quvvatlovchi sxema, sanoat maydonchalari ob’ektlarini elektr ta’minoti sxemasi ham mavjud.
Alohida elektr qurilmalar va tsexlarda elektr ta’minoti TP 6-10/.,4 kV orqali yoki GPP shinadan bevosita 6-10 kV havo va kabelli liniyalari tsexlar sanaot maydonchasida amalga oshiriladi