1. Kontаktli metаmorfizm. U ilgаri mаvjud bo’lib joylаshgаn tog’ jinslаrgа yuqori hаrorаtli suyuq mаgmа (olovli mаssа)ning tа’sirigа (tаrkibidаgi yeritmаlаri) vа kimyoviy moddаlаrgа bog’liq

1 - variant

1. Kontаktli metаmorfizm. U ilgаri mаvjud bo’lib joylаshgаn tog’ jinslаrgа yuqori hаrorаtli suyuq mаgmа (olovli mаssа)ning tа’sirigа (tаrkibidаgi yeritmаlаri) vа kimyoviy moddаlаrgа bog’liq. Suyuq, yuqori hаrorаtdаgi mаgmа mаvjud tog’ jinslаrini qizishigа, quyishigаhаmdа qismаn mineral tаrkibi vа kristаl tuzilishining o’zgаrishigа olib kelаdi. Yuqori hаrorаt, hаmdа turli uchuvchаn gаzlаr vа bug’lаr tа’siri mаgmа аtrofidа mаvjud tog’ jinslаrgа singib o’tib, mаvjud tog’ jinslаrning tubdаn o’zgаrishigа olib kelаdi. Mаrmаr vа kvаrtsit kаbi donаdor kristаlli minerallаrdаn iborаt jinslаr turlаri shu tаrzdа yuzаgа kelаdi. Bu jаrаyon nаtijаsidа rogoviklаr, skаrnlаr, greyzen vа аlbetitlаr, syerpentenitlаr, mаrmаr, slаnets hаmdа kvаrtsitlаr pаydo bo’lаdi.

2. Talk (nem. Talk; arab — talg) — varaqsimon silikatlarning kichik sinfiga mansub mineral. Kimyoviy tarkibi Mg3[Si4O10](OH)2 boʻlib, unda MgO31,7%, SiO263,5%, H2O 4,8%. Baʼzan magniy Fe, Ni, Al, Cr bilan oʻrin almashishi mumkin. T.ning villemseit (nikelli), minnesotait (temirning miqdori 50— 80%), steatit (gilvatasimon yogʻli mineral; zich massivli) agalit (ingichka tolali) turlari mavjud.

Gips (yun. gypsos — boʻr, ohak) — 1)tabiiy G. — mineral; suvli kalsiy sulfat tuzi CaSO42H2O; tarkibida sof holda CaO (32,56%). SO3 (46,51%), N2O (20,93%) boʻladi. Monoklin sistemada kristallanadi. Kristallari plastinkasimon, ustunsimon, ninasimon va tolasimon koʻrinishda boʻladi. Koʻpincha, tutash donador, tolasimon massalar, turli kristallik guruxlar tarzida uchraydi.

Kalsit (lot. calx (calcis) — ohak), ohakli shpat — karbonatlar sinfiga mansub mineral. Kimyoviy formulasi CaSO,. Trigonal singoniyali. Rombsimon, plastinkasimon, qisqa toʻrtburchak, prizmatik, ustunsimon kristallar. Qattiqligi 3—3,5. Zichligi 2,7 g/sm3. Rangsiz yoki oq, koʻpincha, qoʻngʻir, kulrang , sariq, pushti, qizil, qora.

Flyuorit (lot. fl uor — oqim), plavik shpati — ftoridlar sinfiga mansub mineral. Kimyoviy tarkibi CaF2; , baʼzan Ca, noyob yer elementlari (TR), Sr, Mn, Na, U bilan almashadi. F. kub singoniyada kristallanib, F.li struktura hosil qiladi. Kristallari kub va oktaedr shaklida, agregatlari yaxlit, yirik kristalli, donador, tuproqsimon (ratovkit). Rangsiz, pushti, yashil, sariq, havo rang , gunafsha rang xillari bor.

Apatit (yun. apatao – aldayman) – fosfatlar sinfiga mansub mineral. Tarkibida R2O5ning miqdori 42%. Aralashmalari: SO2, Mp, kamyob f elementlari, U, Sr va boshqa Oq, zangori, sariq, binafsha rang va boshqa rangdagi kristall va donador agregatlar. Qattiqligi 5. S. og. 3,2. Kimyoviy tarkibiga qarab A. ftorapatit, gidroksilapatit va xlorapatitga bo‘linadi. A. magmatik, gidrotermal, pnevmatolit yo‘l bilan hosil bo‘ladi.

Ortoklaz (yun. orthos — toʻgʻri va klasis — sinish, ajralish) — ishqorli dala shpatlari guruhiga mansub jins hosil qiluvchi mineral. K[AlSi3O8]. Tarkibida K2O-16,9%, A12O3-18,4%, SiO2 -64,7%, qattiqligi 6,5, zichligi 2500 –2600 kg/m3. Tabiatda kam uchraydi. O. koʻpincha albit-anortit minerallari bilan qattiq qorishmalar hosil qiladi.

Kvars (olm. Quarz) — silikatlar sinfiga mansub eng koʻp tarqalgan jins hosil qiluvchi mineral. Kimyoviy formulasi SiO2. Qoʻshaloqlari koʻp, kristall donacha, agregat va zich massalar holida uchraydi. Kvarsning kristallari, donalari, agregatlarining rangi har hil: shaffof — togʻ billuri, binafsha — ametist (safsar), kulrang — rauxtopaz, qora — morion, tillarang — sitrin va boshqa.

Topaz (yun. topazos — Kizil dengizdagi orol nomidan) — orolli silikatlar sinfiga mansub mineral. Kimyoviy tarkibi Al2[SiO4][OH,F]r Fe2Q, Fe3Q, Ti, Cr, V va boshqa aralashmalarga ega. Romb singoniyada kristallanadi. Rangsiz, och sariq, och havo rang , pushti boʻlib, nur taʼsirida oʻzgaradi.

Korund (nem. korund; qadimgi hindchadan) — oksidlar kichik sinfiga mansub mineral. Kimyoviy formulasi A12O3, qoʻshimchalari Cr, Fe, TI va boshqa Kristallari trigonal singoniyali ustunsimon, kam hollarda dipiramidal. Rangsiz, tarkibida temir, mis, marganets, titan va shahrik. elementlarning borligiga qarab turli rangda boʻladi. Olmossimon yaltiroq.

Olmos (arabcha — ألماس‎‎, ’almās) — tugʻma elementlar guruhiga mansub mineral, sof uglerodning kristall holidagi turi. Olmos tabiatda maʼlum barcha materiallardan qattaqligi bilan ajralib turadi va shuning uchun sanoatning koʻp muhim tarmoqlarida qoʻllaniladi.

3. Yer qobig‘ining kimyoviy tarkibida kremniy va alyuminiy elementlari ko‘p. Shuning uchun bu qobiq sial qobiq deb ataladi. Moddalarning holati qattiq va kristalsimon bo‘ladi.

2 - variant

1. Burmalanishli dislokasiyalarning o'ziga xos xususiyatlaridan biri burmalanish jarayonida qatlamlarning yaxlitligi bo'zilmaydi, ya'ni qatlamning bukilishi natijasida hosil bo'ldi. Burmalanish dislokasiyalari burma shakliga ko'ra quyidagi turlariga bo'linadi: antiklinal, sinklinal, monoklinal va fleksura.

Uzulmali dislokasiyalar kuchli tektonik harakatlar natijasida qatlamlarning yaxlitligi buzilib, uziladi va ular bir-biriga nisbatan siljishi natijasida hosil bo'ladi. Agar vertikal kuchlar qatlam jinslarining qarshilik kuchidan ortib ketsa, yaxlit qatlamlar va burmalar biror joydan uzilib, darzlar paydo bo'ladi. Darzlarning kengligi bir necha santimetrdan bir necha metrgacha, siljish applitudasi bir necha santimetrdan bir necha yuz metrgacha boradi. Darzlar doimo nurash jarayonida hosil bo'lgan chaqiq va yumshoq jinslar bilan to'lgan bo'ladi.Uzilmali dislokasiyalar-uzilmalarga; va teskari uzilmalar, gorstlar, grabenlar, siljishlar va nadviglar misol bo'ladi.

2. Yerning tashqi qobig‘i bu - atmosfera, gidrosfera, biosfera. Bular bizni sayyoramizning tarkibiy qismlari bo‘lib, quyosh tizimidagi boshqa sayyoralardan shu tarkibiy qism bilan farqlanadi.

Yer atmosferasi — yer atrofidagi havo tarkibli bo‘lib, u yer bilan birga aylanadi.

Gidrosfera - okeanlar, dengizlar, qit’a suvi va muzliklardan iborat. O‘rta qobiq sifatida -gidrosfera bilan bog‘langan yer osti suvlarini ko‘rsatish mumkin. Gidrosferaning umumiy og‘irligi 1644•1015 t, ya’ni u Yerning og‘irligidan 0,025% dan oshadi.

Biosfera - tirik organizimlarning hayot faoliyati va yashash joyidir. U atmosferaning quyi qismini o‘z ichiga olgan bo‘lib, yer yuzasini eng ustki birinchi qobig‘i hisoblanadi.

Yer sayyorasi geofizik tadqiqotlar asosida shartli ravishda 3 ta qobiqqa bo‘linadi: ustki qobiq, mantiya, yadro(markazda). Yer tuzilishining bu modeli seysmologlar X.Djefris, B.Gutenberg tomonidan XX asrning birinchi yarmida yaratilgan. Yangi seysmologik tadqiqotlar asosida yaratilgan (avstraliyalik seysmolog K.E.Bulen) yerning so‘nggi modeli hozirgi kungacha foydalanilmoqda (3.2-rasm). Unga ko‘ra, er zonalarga bo‘lingan bo‘lib, A-yer qobig‘i; V-zonasi 33-413km.gacha bo‘lgan intervaldagi chuqurlik (yuqori mantiya); S- 413-984km (o‘tish zonasi); D- zonasi 984-2898 km(quyi mantiya); E-zonasi 2898-4982 km (tashqi yadro); F-zonasi 4982-5121km (o‘tish zonasi); G- zonasi 5121-6371 km (ichki yadro).

3. Mineral – tаbiiy fizikаviy-kimyoviy jаrаyonlаr mаhsulidir. Energiya mаnbаi bo’yichа minerallаr pаydo bo’lish jаrаyonlаri uchtа yirik guruhgа аjrаtilаdi:

А. Yerning ichki energiyasi bilаn bog’liq –endogen;

B. Quyosh energiyasi bilаn bog’liq –ekzogen;

V. metаmorfik jаrаyonlаr bilаn bog’liq –metаmorfik.

А.Endogen (chuqurlikdаgi) jаrаyonlаr Yer qobig’idа sodir bo’lib, ulаr mаgmаtik fаoliyat bilаn bog’lаngаn. Mаgmаning sovib, kristаllаnib qotish jаrаyonlаri turli mаgmаtik tog’ jinslаrining hosil bo’lishigа olib kelаdi, mаgmаdаn аjrаlib chiquvchi gаzli vа suvli eritmаlаr tegishli shаroitlаrdа, mаsаlаn, yoriqlаrdа, bo’shliqlаrdа mineral ko’rinishidа tаbiiy jinslаr xosil qilаdi (minerallаr nаmunаlаri).

B.Minerallаr hosil bo’lishining ekzogen jаrаyonlаri Yer qobig’ining ustki zonаsidа yuzаgа kelаdi. Bundа minerallаr vа tog’ jinslаrining pаrchаlаnish, nurаsh jаrаyoni sodir bo’lаdi. Pаrchаlаnish nаtijаsidа hosil bo’lgаn mаhsulotlаr suv vа hаvo oqimi (shаmol) yordаmidа аnchа mаsofаlаrgа ko’chib o’tishi mumkin. Bundа bа’zi bir mineral vа jinslаr eritmа holigа o’tib dengiz vа okeаnlаr xаvzаlаrigа yerigаn holdа yotib borаdi.

V. Metаmorfik jаrаyonlаr bilаn bog’liq –metаmorfik. — Yer poʻstidagi togʻ jinslarining mineral va kimyoviy tarkibi, struktura va teksturalarining hamda chuqur flyuidlar (uchuvchi komponentlar), bosim, tra taʼsiri ostida mantiyaning jiddiy oʻzgarishi.

3 - variant.

1. Regionаl metаmorfizm.Yer qobig’ining kаttа mаydonidа vа o’tа chuqurlikdа nаmoyon bo’lаdi. Ushbu jаrаyon sodir bo’lаdigаn chuqurlik metаmorfizmning аsosiy qobig’i deb аtаlаdi. Kvаrtsitli qumtoshlаr, gilli slаnetslаr, kristаlli ohаktoshlаr vа slаnetslаr, kvаrtsitlаr, mаrmаrlаr, gneyslаr hosil bo’lаdi.

2. Mineral – tаbiiy fizikаviy-kimyoviy jаrаyonlаr mаhsulidir. Energiya mаnbаi bo’yichа minerallаr pаydo bo’lish jаrаyonlаri uchtа yirik guruhgа аjrаtilаdi:

А. Yerning ichki energiyasi bilаn bog’liq –endogen;B. Quyosh energiyasi bilаn bog’liq –ekzogen;V. metаmorfik jаrаyonlаr bilаn bog’liq –metаmorfik.

А.Endogen (chuqurlikdаgi) jаrаyonlаr Yer qobig’idа sodir bo’lib, ulаr mаgmаtik fаoliyat bilаn bog’lаngаn. Mаgmаning sovib, kristаllаnib qotish jаrаyonlаri turli mаgmаtik tog’ jinslаrining hosil bo’lishigа olib kelаdi, mаgmаdаn аjrаlib chiquvchi gаzli vа suvli eritmаlаr tegishli shаroitlаrdа, mаsаlаn, yoriqlаrdа, bo’shliqlаrdа mineral ko’rinishidа tаbiiy jinslаr xosil qilаdi (minerallаr nаmunаlаri).

B.Minerallаr hosil bo’lishining ekzogen jаrаyonlаri Yer qobig’ining ustki zonаsidа yuzаgа kelаdi. Bundа minerallаr vа tog’ jinslаrining pаrchаlаnish, nurаsh jаrаyoni sodir bo’lаdi. Pаrchаlаnish nаtijаsidа hosil bo’lgаn mаhsulotlаr suv vа hаvo oqimi (shаmol) yordаmidа аnchа mаsofаlаrgа ko’chib o’tishi mumkin. Bundа bа’zi bir mineral vа jinslаr eritmа holigа o’tib dengiz vа okeаnlаr xаvzаlаrigа yerigаn holdа yotib borаdi.V. Metаmorfik jаrаyonlаr bilаn bog’liq –metаmorfik. — Yer poʻstidagi togʻ jinslarining mineral va kimyoviy tarkibi, struktura va teksturalarining hamda chuqur flyuidlar (uchuvchi komponentlar), bosim, tra taʼsiri ostida mantiyaning jiddiy oʻzgarishi.

3. Yerning tashqi qobig‘i bu - atmosfera, gidrosfera, biosfera. Bular bizni sayyoramizning tarkibiy qismlari bo‘lib, quyosh tizimidagi boshqa sayyoralardan shu tarkibiy qism bilan farqlanadi.

Yer atmosferasi — yer atrofidagi havo tarkibli bo‘lib, u yer bilan birga aylanadi.

Gidrosfera - okeanlar, dengizlar, qit’a suvi va muzliklardan iborat. O‘rta qobiq sifatida -gidrosfera bilan bog‘langan yer osti suvlarini ko‘rsatish mumkin. Gidrosferaning umumiy og‘irligi 1644•1015 t, ya’ni u Yerning og‘irligidan 0,025% dan oshadi.

Biosfera - tirik organizimlarning hayot faoliyati va yashash joyidir. U atmosferaning quyi qismini o‘z ichiga olgan bo‘lib, yer yuzasini eng ustki birinchi qobig‘i hisoblanadi.

Yer sayyorasi geofizik tadqiqotlar asosida shartli ravishda 3 ta qobiqqa bo‘linadi: ustki qobiq, mantiya, yadro(markazda). Yer tuzilishining bu modeli seysmologlar X.Djefris, B.Gutenberg tomonidan XX asrning birinchi yarmida yaratilgan. Yangi seysmologik tadqiqotlar asosida yaratilgan (avstraliyalik seysmolog K.E.Bulen) yerning so‘nggi modeli hozirgi kungacha foydalanilmoqda (3.2-rasm). Unga ko‘ra, er zonalarga bo‘lingan bo‘lib, A-yer qobig‘i; V-zonasi 33-413km.gacha bo‘lgan intervaldagi chuqurlik (yuqori mantiya); S- 413-984km (o‘tish zonasi); D- zonasi 984-2898 km(quyi mantiya); E-zonasi 2898-4982 km (tashqi yadro); F-zonasi 4982-5121km (o‘tish zonasi); G- zonasi 5121-6371 km (ichki yadro).

4 - variant

1. T.h muayyan davriylikka ega. Nisbatan qisqa muddatli vertikal harakatlar tebranma harakatlar deyiladi. Gorizontal harakatlar, odatda, oʻz yoʻnalishini uzoq vaqt saklab qoladi va asliga qaytmaydi. Tebranma harakatlar, ehtimol, dengiz va daryo terrasalarini hosil qiladi. Tektonik harakatlar paydo boʻlish vaqtiga koʻra eng yangi va hozirgi zamon harakatlariga boʻlinadi. Eng yangi Tektonik harakatlar Yerning gʻoz. relyefida bevosita aks etadi, geomorfologik va geodezik metodlar yordamida ham oʻrganiladi. Eng yangi va hozirgi Tektonik harakatlarni neotektonika oʻrganadi. Uzoq geologik oʻtmishda sodir boʻlgan Tektonik harakatlar okean transgressiyasi va regressiyasining tarqalishi, choʻkindi qatlamlarning umumiy qalinligi, ular fatsiyalarining joylashishi, depressiyaga toʻplangan chaqiq jinslar manbaiga koʻre. aniklanadi.

2. Endogen jarayonlar - Yer qaʼrida yer ichki kuchlarining taʼsir etishidan yuzaga keladigan geologik jarayonlar. Yer poʻstida sodir boʻladigan tektonik harakatlar, seysmik faollik, magmatizm, metamorfizm, gidrotermal jarayonlar va boshqalar Endogen jarayonlarni tashkil etadi. Yerning ichki energiyasi uning chuqur qismida radioaktiv moddalarni parchalanishidan ajralib chiqqan issiqlik, yer qatlamlaridan hosil boʻladigan gravitatsion kuchlar taʼsiri va Yerning aylanishidan yuzaga keladigan kuchlar hisobiga paydo boʻladi.

3. Mezozoy erasi - bu o'rta hayot davri. Bu shunday nomlangan, chunki bu davr florasi va faunasi paleozoy va kaynozoy o'rtasida o'tish davri. Mezozoy davrida qit'alar va okeanlarning zamonaviy tasavvurlari, zamonaviy dengiz faunasi va florasi asta-sekin shakllanib boradi. And va Kordilyera, Xitoy va Sharqiy Osiyo tog 'tizmalari vujudga keldi. Atlantika va Hind okeanlarining oluklari vujudga keldi. Tinch okeanining oluklarini shakllantirish boshlandi.Mezozoy erasi uch davrga bo'linadi: trias, yura va bo'r davri.

Trias davri o'zining cho'kindi jinslari orasida uch xil tog 'jinslari majmuasi joylashganligidan shunday nom oldi: pastki qismi kontinental qumtosh, o'rtasi ohaktosh va yuqori qismi yo'g'on. Trias davrining eng xarakterli yotqiziqlari: kontinental qumli-gilli jinslar (ko'pincha ko'mir linzalari bilan); dengiz ohaktoshlari, gil, slanets; lagun angidritlari, tuzlar, gips.

Yura davri. Ushbu davr konlari birinchi marta Yura shahrida (Shveytsariya va Frantsiyadagi tog'lar) topilgan, shuning uchun davr nomi berilgan. Yura uch bo‘limga bo‘linadi: Layas, Doger va Malm. Yura yotqiziqlari juda xilma-xildir: ohaktoshlar, detrital toshlar, slanetslar, magmatik tog 'jinslari, loylar, qumlar, konglomeratlar, turli sharoitlarda hosil bo'lgan.

Bo'r davri. Bo'r davri o'z nomini oldi, chunki u kuchli bo'r konlari bilan bog'liq. U ikki qismga bo'lingan: pastki va yuqori. Yura davri oxirida tog'larni qurish jarayonlari qit'alar va okeanlarning tasavvurlarini sezilarli darajada o'zgartirdi. Oldin ulkan Osiyo materikidan keng bo'g'oz bilan ajralib chiqqan Shimoliy Amerika Evropa bilan birlashdi. Sharqda Osiyo Amerikaga qo'shildi. Janubiy Amerika Afrikadan butunlay ajralib chiqdi. Avstraliya bugungi kungacha bo'lgan joyda edi, lekin hajmi jihatidan kichikroq edi. And va Kordilleraning, shuningdek Uzoq Sharqning alohida tizmalarining shakllanishi davom etmoqda.

5 - variant

1. Metamorfizm (yun. metamorpho-omai — tubdan oʻzgarmoq, oʻzgarishga uchramoq) — choʻkindi va magmatik togʻ jinslarining teksturasi, strukturasi va mineral tarkibining temperatura, bosim va chuqurlikdagi eritma (flyuid)larning kimyoviy faolligi taʼsirida oʻzgarishi (qayta kristallanishi, mi-neralogik va kimyoviy oʻzgarishi) jarayoni. Buning natijasida ular metamorfik togʻ jinslariga aylanadi. M.ningendogen vakosmogen turlari mavjud. Endogen M. regional va kontaktli M.ga boʻlinadi. Regional M. natijasida metamorfik slanetslar, kvarsitlar va marmar hosil boʻladi. M.ning bu turiga evolyusion rivojlanish davomida burmali mintaqalarning geosinklinal vulkanogen, vulkanogenchoʻkindi yotqiziqlari kiradi. Erta (granitlanishgacha) boʻlgan M. va keyingi M. farq qilinadi. Yer poʻsti chukur zonalari va uning tagidagi mantiya zichligining kamayishini M. bilan bogʻlaydilar. Kontakt M. intruziya yoki ekstruziya magmalarining bevosita yaqinida sodir boʻladi. Yuqori temperaturali sharoitdagi M.da minerallar degrada-siyaga uchraydi. M.da har vaqt jinsning kimyoviy tarkibi jiddiy oʻzgaradi. Kosmogen M. yirik meteoritlar tushgan vaqtda toʻlqin zarbining jinsga taʼsiridan qisqa muddat temperatura va bosimning keskin ortishi natijasida sodir boʻladi.

2. Tog' jinslarining genetik turlari. Kelib chiqishiga qarab ular 3 guruhga boʻlinadi: magmatik (otqindi), choʻkindi va metamorfik jinslar (Magmatik togʻ jinslari, Metamorfik togʻ jinslari, Choʻkindi togʻ jinslari).

Magmatik togʻ jinslari - otqindi togʻ jinslari. Magmannng Yer pusti va yer yuzasida sovushi va kristallanishi natijasida vujudga keladi.

Metamorfik togʻ jinslari - avval choʻkindi yoki magmatik jins sifatida vujudga kelgan, lekin Yer qaʼrida chuqur flyuidlar, temperatura va bosim taʼsirida oʻzgargan (metamorfizm) yoki yer yuzasiga yaqin qatlamda ichiga kirib borgan intruziv massalar issigʻidan oʻzgarishga uchragan togʻ jinslari.

Choʻkindi togʻ jinslari - moddaning suvda choʻkishi yoki havodan tushishidan hamda quruqlik yuzasi, dengiz okean havzalaridagi muzlar faoliyati natijasida hosil boʻladigan tog' jinslari.

3. Shamol barcha tabiiy mintakalarda, ayniksa kulay sharoit mavjud bo'lgan yerlarda katta geologik ish bajaradi, ya`ni kurgokchil tumanlarda o'simlik qobig'i siyrak yerlarda, tog' jinslari jadal nuragan yerlarda, to'xtovsiz shamol esib turadigan va katta tezlik rivojlanish uchun sharoit mavjud bulgan yerlarda bu xolni kuzatish mumkin.

Tub jinslar xamma vaqt fizik va ximik nurash maxsulotlari bilan qoplangan bo’ladi, shuning uchun ular yomg’ir suvlarining ta'siriga bevosita duch kelmaydi. Yomg’ir suvlari tog’ jinslariga faqat qiya yon bag’irli yerlarda bevosita ta'sir qilishi mumkin. Ko’pincha yomg’ir va qor suvlari tog’ jinslariga ozmi ko’pmi ta'sir etib ularni ozmi ko’pmi yemiradi. Oqar suvlar tog’ jinslari va mineral zarrachalarini uzib, o’zi bilan oqizib ketadi. Yer yuzasi qancha qiya va tushayotgan suv qancha ko’p bo’lsa yuvish jarayoni shuncha kuchli bo’ladi. Yuvish jarayonining tezligi va xajmi tog’ jinslarining kimyoviy tarkibi va fizik xarakteriga xam bog’liq. Yumshoq va g’ovak tog’ jinslar tezroq, qatiq jinslar sekinroq yemiriladi.

6 - variant

1. Choʻkindi togʻ jinslari buzilmagan holatda dastlab gorizontal joylashadi. Togʻ jinslari dastlabki yotishining buzilishi yoki dislokatsiyasi 2 sabab bilan: endogen — tektonik harakatlar va ekzogen — koʻchki, oʻpirilish, togʻ jinslarining erishiga sabab boʻluvchi yer yuzasidagi va ayniqsa, grunt suvlarining faoliyati natijasida sodir boʻladi. Togʻ jinslarining yotishiyo. choʻkindi togʻ jinslarining toʻplanish sharoiti boʻyicha 3 xilga ajratiladi: transgressiv, regressiv va migratsion yotish. Togʻ jinslarining yotishiyo. 3 asosiy guruh: burmalangan yoki plikativli (qatlamlar yaxlitligi buzilmagan), uzilishli yoki dizʼyunktivli (uzilish bilan), magmatik massalarning singib kirishi yoki ilgari hosil boʻlgan togʻ jinslari qatlamlarida yuqori qayishqoqlikka ega boʻlgan jinslarning (tuzlar, gipelar) buzilish shakllaridan iborat.

2. Paleozoy eratemasi (ERASI), paleozoy (paleo... va yun. zoe—hayot) — Yer geologik tarixining 3-erasi (qarang Geoxronologiya). Radiologik tekshirishlarga koʻra, Paleozoy eratemasi 560—570 mln. yil avval boshlanib, 310—320 mln. yil davom etgan. 1837 yil ingliz geologi A. Sejvik ajratgan. Hozir Paleozoy eratemasi kembriy, ordovik, silur, devon, toshkoʻmir va perm davrlariga boʻlingan. Yuqori tokembriy davridan bir oz oldin kuchli burmalanish natijasida platforma (Sharqiy Yevropa, Sibir, Xitoy-Koreya, Jan. Xitoy, Shim. Amerika, Braziliya, Afrika, Hindiston platformalari) va geosinklinallar shakllangan. Vaqtvaqti bilan platformalarni suv bosib, sayoz dengizlar paydo boʻlgan. Dengiz ostida uncha kalin boʻlmagan turli tarkibli choʻkindilar toʻplangan. Platformalarning chekkalari tomon choʻkindilarning qalinligi ortib borgan. Geosinklinallar platformalarga nisbatan serharakat boʻlgan. Ularda koʻp miqdorda vulkan va kremniyli jinslar toʻplangan. Paleozoy eratemasida kaledon va gersin burmalanishi boʻlib oʻtgan. Shu davrda togʻlar paydo boʻlgan.

3. Effuziv togʻ jinslari — yer yuzasida yoki Yer poʻsti qatlamining yuqori qismida lavaning sovishi mobaynida hosil boʻlgan magmatik togʻ jinslari; ularning maʼlum bir qismi suv osti vulkanlari otilib chiqqanda vujudga keladi. Lavaning tez qotishiga sabab boʻluvchi tarkibidagi vulkan shishasining mavjudligi, oʻziga xos porfirli strukturaga egaligi Effuziv togʻ jinslarining xarakterli xususiyatlaridandir. Effuziv togʻ jinslarij.ning tarkibi keng koʻlamda oʻzgarib turadi. Eng koʻp tarqalganlari bazalt, andezit va ular oraligʻidagi jinslar; kamroq uchraydiganlari datsit va liparitlar boʻlib, ishqorli va ultraasoslilari yanada kamroq uchraydi. Asosiy minerallari: plagioklaz, dala shpati, ortopiroksen, klinopiroksen, amfibol, biotit va kvars. Aksessor minerallari: ortit, ksenotim, sirkon, apatit, ilmenit va magnetit. Effuziv togʻ jinslari paydo boʻlish sharoitlariga koʻra, 3 yirik guruhga — piroklastik jinslar, lava jinslari va ekstruziv jinslarga boʻlinadi. Effuziv togʻ jinslari yda ham topilgan. Effuziv togʻ jinslari intruziv togʻ jinslarining aksi hisoblanadi.

Intruziv tof jinslari - magmaning Yer poʻstida qotishidan hosil boʻlgan toʻliq kristall magmatik togʻ jinslari. Bular magma haroratining million yillar davomida asta-sekin pasayishi natijasida, undagi uchuvchan komponentlar (suv bugʻi, xlor, ftor va b.) ishtirokida kristallanadi. Uchuvchan komponentlar minerallarning magmadan kristallanish jarayonini tezlashtiradi.

7 - variant

1. Koʻpincha, suvning fazoviy oʻzgarishlari bilan birga kuzatiladi. Asosan, suvning bugʻlanishi, suv bug'ining masofaga koʻchishi, uning kondensatsiyalanishi, bulutlarning yogʻin shaklida tushishi, tushgan yogʻin suvining yerdan sizib oʻtishi — infiltratsiyasi va suvning oqib tushishidan tarkib topgan. Suv havza, tuproq va oʻsimliklar yuzasidan bugʻlanib atmosferaga suv bugʻi shaklida koʻtariladi. Atmosferada suv bugʻi turbulentli diffuziya vositasida yuqoriga tarqaladi va havo oqimi yordamida Yer ustining bir joyidan boshqa joylariga koʻchadi.

2. Magmatik togʻ jinslari turli xil shakllarda yotadi. Yer yuzasiga oqib chiqqan lavalar oqim va qoplam (effuziv togʻ jinslari) koʻrinishida soviydi; yer yuzasidan uncha chuqur boʻlmagan joyda magmaning sovishi natijasida shtoklar, tomirlar, daykalar, plitasimon qiya jismlar (sillar), lakkolitlar (ekstruziv va gipabissal togʻ jinslari) vujudga keladi.

3. Nurash — atmosferaning fizik-kimyoviy, yer osti va yer usti suvlari hamda organizmlarning taʼsirida yer yuzidagi tog jinslari va minerallarning buzilish va yemirilish jarayoni.

8 - variant

1. Tarkibidagi SiO2 miqdoriga qarab magmatik Togʻ jinslari nordon (65% dan ortiq), oʻta (55—65%) va asosli (50% dan oz) jinslarga boʻlinadi. Bundan tashqari, tarkibida SiO2 juda koʻp boʻlgan (75% dan ortiq) oʻta nordon va juda kam (40% dan kam), lekin, magniy oksidiga boy — oʻta asosli jinslar buladi.

2. Burmalar barcha geologik materiallarga ta'sir ko'rsatadigan eng keng tarqalgan tuzilmalardir. Eng yaxshi ma'lum bo'lganlar antiklinal va sinklinal.

Antiklinal katlama tepaga qarab qavariq shaklga ega bo'lishi bilan tavsiflanadi. Buning sababi shundaki, buklamani tashkil etuvchi yoshroq materiallar yuqori qismida, eski materiallar esa yadroni tashkil qiladi.

Sinklinal burma — choʻkindi va vulkanogen choʻkindi katlamlarning botiq burmali strukturasi; egilgan qatlamlarning qabariq tomoni pastga qaragan boʻladi.

3. Cho’kindi tog’ jinslari yer yuzasining deyarli xamma yerida tarqalgan. Cho’kindi jinslarning paydo bo’lishi va o’zgarishi turli termodinamik, fizik va kimyoviy sharoitlar bilan bog’liq bo’lib, ma'lum qonuniyatga bo’ysinadi. Cho’kindi tog’ jinslari o‘simlik va organizm qoldiqlaridan shuningdek o’zidan oldin paydo bo’lgan magmati va metamorfik jinslarning yemirilishidan hosil bo’ladi.

9 - variant

1. Gidrogeologiya (gidro... va geologiya) — yer osti suvlari haqidagi fan. Yer osti suvlarining tarkibi, xossasi, kelib chiqishi, harakati qonuniyatlari va tarqalishini, xoʻjalikka foydasi va zararini oʻrganadi, ulardan foydalanish yoʻllarini aniqlaydi, texnik tadbirlarni ishlab chiqadi. Yer osti suvlarini qidirish, miqdori va isteʼmol uchun yaroqliligini aniqlash, sugʻorish, sanoat korxonalari ehtiyojlarini qondirishda ulardan foydalanish, melioratsiya, botqoq yerlarni quritish va har xil muhandislik inshootlarini qurish kabi amaliy masalalarni ham hal etadi.

2.Magmatik togʻ jinslarij.ni 2 asosiy sinfga: intruziv togʻ jinslari va effuziv togʻ jinslariga boʻladilar. Tarkibidagi kremnezyom miqdoriga qarab Magmatik togʻ jinslarij.ning nordon, oʻrtacha, asosli va oʻta asosli guruhlari farq qilinadi. Magmatik togʻ jinslarij. barcha burmali oblastlar, platformalar zamini, qalqonlar, hozirgi okeanlarda uchraydi. Magmatik togʻ jinslarij. guruhlari bilan muayyan foydali qazilmalar bogʻliq. Mac, nordon Magmatik togʻ jinslarij. bilan qalay, volfram, oltin rudalari, asoslilari bilan titanomagnetit, mis rudalari, oʻta asoslilari bilan xrom, platina, nikel rudalari, ishqoriy-oʻta asoslilari bilan titan, fosfor, kamyob yer elementlari rudalari va h. k. Magmatik togʻ jinslarij.dan qurilish (tuf, labradorit), abraziv, issiklikni oʻtkazmaydigan material sifatida, shuningdek, ayrim metallar (mas, alyuminiy)ni ajratib olishda foydalanish mumkin.

3.Klark, elementlar klarki — muayyan tabiiy sistema (Yer poʻsti, gidrosfera, atmosfera, biosfera, umuman, Yerda yoki samoviy jismlar) tarkibida kimyoviy elementlarning oʻrtacha miqdorini bildiruvchi son.

10 - variant

1. Yer sayyorasi geofizik tadqiqotlar asosida shartli ravishda 3 ta qobiqqa bo‘linadi: ustki qobiq, mantiya, yadro(markazda). Yer tuzilishining bu modeli seysmologlar X.Djefris, B.Gutenberg tomonidan XX asrning birinchi yarmida yaratilgan. Yangi seysmologik tadqiqotlar asosida yaratilgan (avstraliyalik seysmolog K.E.Bulen) yerning so‘nggi modeli hozirgi kungacha foydalanilmoqda (3.2-rasm). Unga ko‘ra, er zonalarga bo‘lingan bo‘lib, A-yer qobig‘i; V-zonasi 33-413km.gacha bo‘lgan intervaldagi chuqurlik (yuqori mantiya); S- 413-984km (o‘tish zonasi); D- zonasi 984-2898 km(quyi mantiya); E-zonasi 2898-4982 km (tashqi yadro); F-zonasi 4982-5121km (o‘tish zonasi); G- zonasi 5121-6371 km (ichki yadro).

2. Yerning ichki issiqlik manbalari - bu Yerning ichaklari. Yer dunyo fazosiga Quyoshdan olgandan ko'ra ko'proq issiqlik tarqatadi. Ichki manbalarga sayyora erigan vaqtdan qolgan qoldiq issiqlik, Yerning ichki qismida sodir bo'ladigan termoyadro reaktsiyalarining issiqligi, tortishish kuchi ta'sirida Yerning tortishish siqilish issiqligi, kimyoviy reaktsiyalar va kristallanish jarayonlarining issiqligi kiradi. va boshqalar (masalan, to'lqin ishqalanishi). Ichakdagi issiqlik asosan mobil zonalardan keladi. Chuqurlik bilan haroratning oshishi ichki issiqlik manbalari - U, Th, K radioaktiv izotoplarining parchalanishi, moddalarning tortishish differentsiatsiyasi, to'lqin ishqalanishi, ekzotermik oksidlanish-qaytarilish bilan bog'liq.

3. Endogen jarayonlar - Yer qaʼrida yer ichki kuchlarining taʼsir etishidan yuzaga keladigan geologik jarayonlar. Yer poʻstida sodir boʻladigan tektonik harakatlar, seysmik faollik, magmatizm, metamorfizm, gidrotermal jarayonlar va boshqalar Endogen jarayonlarni tashkil etadi. Yerning ichki energiyasi uning chuqur qismida radioaktiv moddalarni parchalanishidan ajralib chiqqan issiqlik, yer qatlamlaridan hosil boʻladigan gravitatsion kuchlar taʼsiri va Yerning aylanishidan yuzaga keladigan kuchlar hisobiga paydo boʻladi.