1. Korxona xavfsizligini taminlashni tashkil etish va boshqarish yollari

Korxonaning tijorat siri. Korxona tijorat sirini himoya qilish samaradorligining korxona iqtisodiga ta’siri.
Korxonaning tijorat sirlari - ishlab chiqarish, texnologik ma’lumotlar, boshqaruv, moliya va shu kabilar bilan bog‘liq bo‘lib, ularni oshkor qilish korxona manfaatlariga zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan ma’lumotlardir.
Mavjud nuqtai nazarlarga ko‘ra, korxonaning tijorat sirlari umumiy holda o‘z ichiga quyidagi ma’lumotlarni qamrab oladi:
* korxonaning savdo aloqalari haqida;
* kapital hajmi va tuzilmasi, investitsiya rejalari haqida;
* ta’minotchi va iste’molchilar, tuzilgan shartnomalar haqida;
* ishlab chiqarish hajmi, aylanma mablag‘lar va foyda hajmi haqida;
* bahoni shakllantirish siyosati va tovarlar bahosining shakllanishi haqida;
* bank opretsiyalar haqida va hokazolar.
Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, tijorat sirlarini muhofaza qilish mexanizmi,
korxonaning moliyaviy va texnik imkoniyatlari bilan aloqada bo‘lganda, shuningdek ma’lumotlarni himoya qilishning ishonchli tizimi mavjud bo‘lgandagina to‘liq kuch bilan ishlaydi.
Bundan tashqari quyidagilarni to‘g‘ri tashkil qilish ham muhim ahamiyat kasb etadi:
* tayyor mahsulot (ayniqsa tajriba namunalari) va materallarning ba’zi turlarini hisobga olish va qo‘riqlash;
* tadbirkorlik sirlari mavjud bo‘lgan hujjatlar bilan ishlash tartibi (ularni hisobga olish, saqlash, yo‘q qilish qoidalari va boshqalar);
* hujjatlarni ko‘paytirish va ulardan nusxa olish vositalarini nazorat qilish;
* aloqa vositalari va hisoblash texnikasida tijorat ma’lumotlarini himoya qilish;
* korxona hududi va uning asosiy bino va inshootlarini qo‘riqlash;
* mazkur korxonaga begona shaxslar tashrif buyurishini nazorat qilish.
Korxonalarning maxfiylik shartlariga rioya qilmaslik natijasida yuzaga keluvchi yo‘qotishlari umumiy ko‘rinishda quyidagalarga olib keladi:
* ilmiy tadqiqotlarga litsenziya sotish imkoniyatlari pasayadi, fan-texnika
taraqqiyoti sohasida erishilgan ustunliklar yo‘qotiladi, ilmiy-tadqiqot bo‘linmalarining yo‘nalishni o‘zgartirishlari uchun xarajatlari o‘sadi;
* ishlab chiqarish faoliyatida zarur bo‘lga xom ashyo, texnologiya va hokazolarni sotib olishda qiyinchiliklar yuzaga keladi (yoki raqobatchilar tomonidan sun’iy ravishda yaratiladi);
* korxonaning tadbirkorlikdagi sheriklar bilan hamkorligi cheklanadi, foydali
shartnomlarni imzolash imkoniyatlari kamayadi, shartnoma majburiyatlarini bajarishda muammolar vujudga keladi;
* korxonaning yangi bozor strategiyasini yaratish, marketing tadqiqotlari tuzilmasini o‘zgartirish va hokazolarga sarflanuvchi xarajatlari o‘sadi;
* tijorat sirlarini oshkor qilganlarga nisbatan iqtisodiy jazo choralari qo‘llash xavfi kuchayadi.
Korxonaning tijorat sirlari ishlab chiqarish, texnologik ma’lumotlar, boshqaruv, moliya va shu kabilar bilan bog’liq bo’lib, ularni oshkor qilish korxona manfaatlariga zarar etkazishi mumkin bo’lgan ma’lumotlardir. Korxona “tijorat sirlari” toifasining qonunchilikda belgilab berilgan tavsifnomasi shunday.
Mavjud nuqtai nazarlarga ko’ra, korxonaning tijorat sirlari umumiy holda o’z ichiga quyidagi ma’lumotlarni qamrab oladi:
* korxonaning savdo aloqalari haqida;
* kapital hajmi va tuzilmasi, investitsiya rejalari haqida;
* ta’minotchi va iste’molchilar, tuzilgan shartnomalar haqida;
* ishlab chiqarish hajmi, aylanma mablag’lar va foyda hajmi haqida;
* bahoni shakllantirish siyosati va tovarlar bahosining shakllanishi haqida;
* bank opretsiyalar haqida va hokazolar.
Ko’pincha “tijorat sirlari” tushunchasidan tashqari orxonaning “ishlab chiqarish sirlari” tushunchasi ham qo’llaniladi. U ishlab chiqarish usullari, texnologiyalar, texnik kashfiyotlar, tadqiqot ishlari, mehnatni tashkil qilish, aloqa tarmog’i va shu kabilar haqidagi ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. Bugungi bozor munosabatlari, ayniqsa raqobatchilik muhiti sharoitlarida korxona tijorat va ishlab chiqarish sirlarining oshkor qilinishi uning ahvoliga salbiy ta’sir ko’rsatishi, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar iste’molchilarini yo’qotishga olib kelishi mumkin.
Mutaxassislarning fikriga ko’ra, tijorat sirlariga mansub ma’lumotlarning to’rtdan bir qismi yo’qotilishi ham raqiblar uchun katta imkoniyat yaratadi hamda bir necha oy ichida ma’lumotlar chetga chiqib ketishiga yo’l qo’ygan firmalarning yarmi bankrotga uchrashiga olib keladi.
Shu sabali hozirgi paytda tijorat sirlarining huquqiy maqomi va toifasini aniq belgilash, ularni oshkor qilish uchun javobgarlik mexanizmini ishlab chiqish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Amaliyot shuni ko’rsatadiki, tijorat sirlarini muhofaza qilish mexanizmi, korxonaning moliyaviy va texnik imkoniyatlari bilan aloqada bo’lganda, shuningdek ma’lumotlarni himoya qilishning ishonchli tizimi mavjud bo’lgandagina to’liq kuch bilan ishlaydi.
Bundan tashqari quyidagilarni to’g’ri tashkil qilish ham muhim ahamiyat kasb etadi:
* tayyor mahsulot (ayniqsa tajriba namunalari) va materallarning ba’zi turlarini hisobga olish va qo’riqlash;
* tadbirkorlik sirlari mavjud bo’lgan hujjatlar bilan ishlash tartibi (ularni hisobga olish, saqlash, yo’q qilish qoidalari va boshqalar);
* hujjatlarni ko’paytirish va ulardan nusxa olish vositalarini nazorat qilish;
* aloqa vositalari va hisoblash texnikasida tijorat ma’lumotlarini himoya qilish;
* korxona hududi va uning asosiy bino va inshootlarini qo’riqlash;
* mazkur korxonaga begona shaxslar tashrif buyurishini nazorat qilish.
Yuqorida sanab o’tilgan barcha vazifalarni samarali bajarish boshqaruv apparatida tijorat sirlarini muhofaza qilish bilan shug’ullanuvchi maxsus xizmatlarni yaratishni ko’zda tutadi. Xorij mamlakatlarida mazkur faoliyat bilan firmalarning maxsus bo’linmalari shug’ullanadi. Ular raqobatchilar to’g’risidagi ma’lumotlarni izlash va to’plash bilan ham shug’ullanadi. Shu bilan bir vaqtning o’zida ular savdo hamkorlarining tijorat sirlarini birgalikda himoya qilish imkoniyatini ham rad qilmaydilar.
Masalan, ba’zi firmalar faoliyatida tadbirkorlik aloqalari davomida hamkorlarga berilgan ma’lumotlarni birgalikda himoya qilish bo’yicha maxsus shartnomalar tuzish tartibi ko’zda tutilgan. Sanoati rivojlangan mamlakatlarning (masalan, AQShning) davlat organlarida maxsus vositachilik xizmatlari mavjud bo’lib, u mijozlarni ularni qiziqtirayotgan korxona va tashkilotlar haqidagi ma’lumotlar bilan ta’minlaydi. Mamlakatimizda korxonalar davlatga soliqqa tortish va iqtisodiy ma’lumotlarni yig’ish va ular bilan ishlash tizimi uchun zarur bo’lgan ma’lumotlarni taqdim etishi qonun hujjatlarida belgilab qo’yilgan. Shuningdek, korxonalar o’z faoliyatlari to’g’risidagi ma’lumotlarni, jumladan, yillik balansni nashr qiladilar. Shu bilan bir paytda korxonalar tijorat sirlariga oid ma’lumotlarni bermaslik huquqiga ega. Tijorat sirlari davlat boshqaruv va nazorat idoralari xodimlari orqali chetga chiqib ketishining oldini olish maqsadida korxona rahbari ularning vakolatlarini bilishi hamda ular talab qilgan istalgan ma’lumotni emas, balki faqat xizmat vakolatiga doir ma’lumotlarni taqdim etishi zarur. Birinchi o’rinda bu statistika xizmati, monopoliyaga qarshi kurash qo’mitasi, militsiya, moliya, soliq, sanitariya, yong’inga qarshi kurash va boshqa xizmat vakillariga tegishli. Korxona rahbari shuningdek, davlat idoralari xodimlarining noqonuniy xattiharakatlari ustidan arz qilish tartibi, ular tufayli korxonaga etkazilgan moddiy va ma’naviy zararni qoplash mexanizmini bilishi va unga amal qilishi zarur. Ilmiy-texnik, ishlab chiqarish, iqtisodiy va boshqa xizmatlar mutaxassislari o’zi ishlayotgan korxonaning tijorat sirlariga oid ma’lumotlar chetga chiqib ketishi oqibatida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan va real yo’qotishlarni to’g’ri va aniq (qiymat shaklida) baholashni o’rganib olishlari zarur.
Korxonalarning maxfiylik shartlariga rioya qilmaslik natijasida yuzaga keluvchi yo’qotishlari umumiy ko’rinishda quyidagalarga olib keladi:
* ilmiy tadqiqotlarga litsenziya sotish imkoniyatlari pasayadi, fan-texnika taraqqiyoti sohasida erishilgan ustunliklar yo’qotiladi, ilmiy-tadqiqot bo’linmalarining yo’nalishni o’zgartirishlari uchun xarajatlari o’sadi;
* ishlab chiqarish faoliyatida zarur bo’lga xom ashyo, texnologiya va hokazolarni sotib olishda qiyinchiliklar yuzaga keladi (yoki raqobatchilar tomonidan sun’iy ravishda yaratiladi);
* korxonaning tadbirkorlikdagi sheriklar bilan hamkorligi cheklanadi, foydali shartnomlarni imzolash imkoniyatlari kamayadi, shartnoma majburiyatlarini bajarishda muammolar vujudga keladi;
* korxonaning yangi bozor strategiyasini yaratish, marketing tadqiqotlari tuzilmasini o’zgartirish va hokazolarga sarflanuvchi xarajatlari o’sadi;
* tijorat sirlarini oshkor qilganlarga nisbatan iqtisodiy jazo choralari qo’llash xavfi kuchayadi. Barcha yo’qotishlarning umumiy miqori qiymatini aniq hisoblash juda murakkab va ko’p mehnat talab qiluvchi jarayon bo’lib, ba’zida ishonchi ma’lumotlar yo’qligi sababli ularni hisoblashning imkoni ham bo’lmaydi. Shu sababli ko’p hollarda korxonalarning ma’lumotlarni himoya qilishga rioya etmaslik bilan bog’liq bo’lgan yo’qotishlarini yiriklashtirilgan ekspert baholash kifoya qiladi.

XULOSA
Korxona sirlari va xavfsizligi bir qarashda oddiy tushunchalar bo’lib, ularning mazmuni mutaxassis bo’lmaganlarga ham tushunarlidir. Biroq amaliyotda korxona, shuningdek, turli xo’jalik sub’ektlarining tijorat sirlari va xavfsizligini ta’minlash etarlicha murakkab faoliyat sohasi hisoblanadi. Korxona xavfsizligiga ichki ishlab chiqarish muhitidan tashqari tashqi muhit ham ba’zida bevosita, ba’zida esa bilvosita ta’sir ko’rsatadi. Ichki va tashqi muhitlarning ishlab chiqarish faoliyatiga salbiy ta’sirini bartaraf qilish har bir korxona oldida turgan muhim vazifa hisoblanadi. Tijorat sirlari korxona faoliyati to’g’risidagi ma’lumotlar bo’lib, ularning chetga chiqib ketishi yoki begona shaxslarga tarqatilishi korxona manfaatlariga zarar etkazishi mumkin. Shu sababli tijorat sirlariga korxona tomonidan amal qilinibgina qolmay, unga rioya etish shartlari qonunchilik tomonidan belgilab ham qo’yilgan.
Tadbirkorlik deganda yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan mahsulot ishlab chiqarish (xizmatlar ko`rsatish) yo`li bilan tavakkal qilib, o`z mulkiy javobgarligi asosida amalga oshiriladigan tashabbuskorlik faoliyati tushuniladi.
Tadbirkorlikning shakllanishi va rivojlanishi uchun iqtiso-diy, siyosiy, ijtimoiy va huquqiy shart-sharoitlar yaratilgan bo`lishi lozim.
Tadbirkorlik ijtimoiy munosabatlar namoyon bo`lishining shakllaridan biri sifatida faqat jamiyatning salohiyatini oshi-rishga ko`maklashib qolmay, balki har qanday insonning qobi-liyati va mahoratini namoyon qilish uchun qulay zamin yaratadi, milliy boyliklarning ko`paytirishga va jahon integrastiyalashuvi jarayonida milliy ruhni saqlab qolishga yordam beradi. Shuning uchun tadbirkorlikni rivojlantirishga va uning huquqiy bazasi-ni mustahkamlashga davlat tomonidan katta e`tibor berilmoqda.
O`zbekistonda tadbirkorlik faoliyatining ishlab chiqarish, tijorat, moliya va maslahat tadbirkorligi kabi turlari keng rivoj topmoqda. Mamlakatimizda tadbirkorlikning yakka tar-tibdagi, xususiy, jamoa va aralash shakllari faoliyat ko`rsatadi. Jamoa tadbirkorligi firmalar faoliyatida o`z ifodasini topadi.
Tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanuvchi korxonalar kichik biznes sub`ektlari bo`lib hisoblanadilar. Ulardagi xodimlarning o`rtacha soni qonun tomonidan belgilangan chegaraviy darajadan oshib ketmasligi kerak.
Kichik korxonalar fuqarolar, oila a`zolari va boshqa shaxslar tomonidan, davlat, ijara, jamoa, qo`shma korxonalar, hissadorlik jamiyatlari, xo`jalik uyushmalari, jamoat tashkilotlari tomonidan yoki mulk egasining roziligi bilan jamoa tashabbusi asosida amaldagi korxonalar tarkibidan ajralib chiqish natijasida tashkil etiladi.
Xorijiy mamlakatlarda kichik korxonalarni belgilovchi mezonlar bo`lib, xodimlar soni, ishlab chiqariladigan mahsulot miqdori, sotish hajmi va asosiy kapitalning balans qiymati hisoblanadi.
O`zbekistonda esa kichik biznesni belgilovchi mezon bo`lib, unda ishlovchi xodimlarning o`rtacha soni hisoblanadi.
O’zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning hozirgi bosqichi kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, unga keng iqtisodiy erkinlik berish bilan tavsiflanadi. Shu jihatdan, hozirgi kunda respublikamizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishga alohida e`tibor berilmoqda.