1-labotatoriya ishi yog’ va moylarni qotish va erish haroratini aniqlash

---

1-LABOTATORIYA ISHI 
Yog’ va moylarni qotish va erish haroratini aniqlash 
Har qanday moddaga ma’lum burchak ostida tushgan nur modda ichiga 
boshqa bir burchakda kirib boradi. SHu burchaklar sinuslarining nisbati nur sindirish 
ko’rsatkichi deyiladi. Modda haroratining pasayishi va tushayotgan nur to’lqin 
uzunligining kamayishi shu modda nur sindirish ko’rsatkichini oshiradi. SHuning 
uchun turli moddalarning, mana shu ikki ko’rsatkich bo’yicha, bir xil sharoitda 
aniqlangan nur sindirish ko’rsatkichlarigina taqqoslanishi mumkin.
To’yingan yog’ kislotalarning nur sindirish ko’rsatkichi yoki koeffitsienti ular 
molekulyar massasiga to’g’ri proportsional. Masalan, 80
0
C haroratda miristin 
kislota uchun n
t
D
═ 1,4236; stearin kislota uchun
n
t
D
═ 1,4299. 
To’yinmagan yog’ kislotaning nur sindirish ko’rsatkichi unga mos to’yingan 
yog’ kislota nur sindirish ko’rsatkichidan katta. To’yinmagan yog’ kislotalar nur 
sindirish ko’rsatkichi qo’bog’lari soniga to’g’ri proportsional. Masalan, 20
0
C 
haroratda olein kislota uchun n
t
D
═1,4585; linol kislota uchun n
t
D
═ 1,4699; linolen 
kislota uchun n
t
D
═ 1,4800. Qo’shni turgan qo’shbog’li qo’p to’yinmagan yog’ 
kislotalar nur sindirish ko’rsatkichi bir-biridan uzoq turgan aynan shuncha 
qo’shbog’li yog’ kislotalar nur sindirish ko’rsatkichidan kattadir.
Qattiq holatdagi yog’ kislotalarning strukturasi. Ko’p xollarda qattiq yog’ 
kislotalar va ularning aralashmalari kristall holatda bo’ladi. Amalda kam 
uchraydigan kislotalarning shishasimon xolati bundan istesno. Ayrim tadqiqotchilar 
yog’ ksilotalarning shishasimon holatini o’ta sovutilgan suyuqlikka qiyos qiladilar. 
Refraktometriya 
Refraktometriya tez aniqlaydigan usul bo’lib, oz miqdordagi moddalarni
tekshirish uchun, yog’larni turlarini identifikatsiyalash uchun keng ko’lamda
qo’llaniladi, shuningdek yog’li urug’larni yog’liligini, shrotdagi benzin miqdorini
aniqlash, paxta moyini demargarinizatsiyalash jarayonini tekshirish, glitserinni
suvli eritmalaridagi miqdorini aniqlash, yod sonini va moylardagi yog’ 
kislotalarin tarkibini tez aniqlash uchun qo’llaniladi. 
Agar yorug’lik nuri 2ta shaffof muhitni chegaralarini kesib o’tsa unda
nur yo’nalishi sindirish qonuni bo’yicha o’zgaradi, bunga muvofiq sinuslar
tushish burchagini (i
2
) vasindirish burchagiga (i
2
) nisbati doimiy kattalik bo’ladi: 
ya’ni
P
o
КОНstant – nisbiy nur sindirish ko’rsatkichi deb ataladi. 

---

To’lqinlanish teoriyasiga asosan sindirish ko’rsatkichi 2ta muxitdagi
yorug’lik to’lqinlarini tarqalish tezligi (V
1
va V
2
)ni nisbatidan iborat. Ya’ni
Agar muxitlarni bittasi havo bo’lsa, unda sindirish ko’rsatkichi havodagi
yorug’lik tezligini analiz, qilinayotgan moddadagi yorug’lik tezligiga nisbatini
ko’rsatadi. 
Sindirish absolyut ko’rsatkichi (P
2
) deb bo’shlikdagi yorug’lik
tezligini moddadagi yorug’lik tezligi nisbatiga aytiladi:
bu yerda: S=3*10
10
sm/s 
Agar nur bo’shliqdan moddaga sindirish ko’rsatkichi (P
1α
) bilan tushsa, 
unda
1
Cindirish ko’rsatkichi P
2α 
modda uchun: 
Matematik o’zgarishlar kiritib:
bo’ladi; 
(1) va (2) iboralarga ko’ra:
Nisbiy sindirish ko’rsatkichi, absolyut sindirish ko’rsatkichini nisbatiga
yoki: P
2α
* sin i
2 
= P
1α 
*sin i
1
= coНСt; 
Sindirish ko’rsatkichini o’lchash mumkin bo’lgan sindirish burchagini
aniqlash yo’li bilan olib borilishi mumkin. Bu printsip ko’p refraktometr
koНСtruktsiyalari asosida yotadi, bunda okulyarda yorug’lik va soya chegarasi
bo’linishini kuzatiladi 2 ta muxitni chegarasida nurli sindirish xodisasini ko’rib
chiqamiz. 
1-xolatda: Nur bitta muxitdan boshqa muxitga tushadi, bunda tushish 
burchagi i
1 
sindirish burchagi i
2
ga teng, ya’ni i
1
=i
2
, unda nur sindirilmaydi
P
0
= sin i
1
/sin i
2 

---

2- xolatda: nur zichligi kamroq muxitdan zichligi ko’proq muxitga tushadi. 
Bunda tushish burchagi i
1
sindirish burchagi i
2
dan katta bo’ladi, ya’ni i
1
2
. 
Muxitni chegarasida tushgan ko’p nurlardan bittasi 1 ta muxitdan 2chi
muxitga 90
0
burchak bilan tushadi. 2chi muxitga sindirilib, u oxirgi burchag 
i
pr
ni beradi, bu refraktometr okulyarini to’q va och zonalarga bo’ladi. Unda
nisbiy sindirish ko’rsatkichi quyidagiga teng: 
P
0
= 
𝑆𝑖𝑛90˚
𝑆𝑖𝑛 𝑖пр
=
1
𝑆𝑖𝑛 𝑖пр
, ya’ni P
0
>1 
3chi xolatda: zichligi ko’proq muxitdan nur zichligi kamroq muxitga
o’tadi. Bunda tushish burchagi i
1
, sindirish < i
2
dan kichik, ya’ni i
1
2
bo’ladi. 
Muxitlarni bo’linish chegaralariga tushgan ko’p nurlardan bittasi i
pr
2chi
muxitga ta’sir qilmaydi, balki 90
0
vertikalda ketadi. 
i
1 
i
1
i
2 

---

i
pr
i
3 
i
2
Tushish burchagini keyingi kattalashishi kichik zichlik muxitga tushmaydi,
unda tushish burchagi i
3
, ta’sir burchagi i
4
ga teng. Kuzatilayotgan xodisa,
to’liq ichki aksi deyiladi. Bunda nisbiy sindirish ko’rsatkichi quyidagiga teng
bo’ladi. 
P
0 
= 
𝑆𝑖𝑛 𝑖пр
𝑆𝑖𝑛 90˚
= sin i
pr
ya’ni P
0
<1 
Qattiq va suyuq jismlarni sindirish ko’rsatkichi o’zgarsa nisbiy sindirish
ko’rsatkichini laboratoriya havosiga nisbatan aniqlaydi. Absolyut sindirish
ko’rsatkichini aniqlash uchun moddaning nisbiy sindirish ko’rsatkichini,
havoning absolyut sindirish ko’rsatkichiga ko’pvytirish kerak, u atmosfera
bosimda va xona haroratida quyidagiga teng: n
α
=1,0002. Bu taxminiy
kaeffitsient bosim, harorat va namlikga bog’liq. Tashqi sharoitlarni o’zgarishi
moddaning zichligini va sindirish kaeffitsientini ham o’zgarishiga olib keladi.
Odatda bu kaeffitsient zichlik kattalashishi bilan o’sadi va harorat ko’payishi
bilan pasayadi. Yog’larni va yog’ kislotalarni to’yinmaslik darajasi ortishi bilan
sindirish ko’rsatkichi ko’payadi. Sindirish ko’rsatkichi to’lqin uzunligiga
bog’liqdir. Hamma shaffof va rangsiz moddalar spektrda to’lqin uzunligi ortishi
bilan sindirish kaeffitsientlarini kamayishi bilan xarakterlanadi. Intensiv
bo’yalgan moddalarni yaqin joylashgan chiziqlarida yutilishi ularni to’lqin
uzunligi ko’payishi bilan ortadi. Bunday dispersiya bog’lanish deb ataladi. 
Aniq to’lqin uzunligiga ega bo’lgan sindirish ko’rsatkichi o’zini harorati
va ko’rsatkichi bilan keltiriladi. Masalan n
480
<5 
bu 450 mm (4800 A
0
) tebranish
uzunlikga ega bo’lgan chizig’i uchun 25
0
haroratdagi sindirish ko’rsatkichini
bildiradi. 
Yog’ va moylarni texnologik qayta ishlaganda sindirish ko’rsatkichi
o’zgarish yog’larni sifatini o’zgarishini ko’rsatadi.