1-Маъруза: Aхоli yashash jоylarini оbоdonlashtirish. Obodonlashtirishni tashkil qilish

Fizik-geologik jarayonlar sifatida quyidagilami keltirish mumkin:

• shahar hududini atmosfera yong'inlari va daryolaming toshishi natijasida suv bosishi;

• sizot suvlari ta’sirida shahar hududining yomonlashuvi;

• shahar hududida jarliklaming paydo bo'lishi va ulaming rivojlanishi;

• ko'chkilar, jarliklar;

• shahar tarafga yo'nalgan sel oqimlari;

• shahar hududida karst va cho'kish hodisalari;

• relyefning suv va shamol erozivasi ta’sirida buzilishi va h.k.

Injenerlik tayyorgarlik ishlari tabiiy sharoiti noqulay hududlami qurilish uchun moslashtirish evaziga shahar hududidan samarali foydalanish uchun xizmat qiladi. Bu bilan, ko‘cha-yo‘l tarmog'i, jamoat transporti va yer osti kommunikatsiya tarmoqlari qisqaradi.

Injenerlik tayyorgarligining aniq masalalari hududni tanlashda, shahami loyihalashda texnik-iqtisodiy asosnoma va uning bosh rejasini ishlab chiqishda aniqlanadi.Hududni injenerlik tayyorlashda asosiy qurilish ishlari bo'lib quyidagilami ko'rsatish mumkin:

* yer ishlari;

• tashqi (atmosfera) suvlarini qochirishning ochiq va yopiq suv qochiigichlami qurish;

• sizot suvlarini pasaytirish maqsadida drenaj tizimlarini qurish;

• hudud sirtini muvozanatda saqlash maqsadida quriladigan inshoot (tirgak devor, damba va h.k.) lar;

• jarlik va siljish mavjud bo'lgan hududlarda qiyaliklami vertikal rejalash yordamida kuchaytirish va h.k.

Hududda tabiiy sharoitlaming ta’siri darajasi va injenerlik tayyoqjarligi ishlaming murakkabligidan kelib chiqqan holda loyiha (xarita)larning tarkibi va miqyosi quyidagi chegarada aniqlanadi

1:10000- 1:25000 (kichik shaharlar uchun 1:5000).

Loyiha tarkibiga quyidagilar kiradi:

— hududni suv bosishi mumkin bo'lgan chegaralarini, grunt sharoitlarini, sathi yuqori bo'lgan sizot suvlari mavjud maydonlar, jariiklar, siljish va boshqa tabiiy sharoitlar ko'rsatilgan injenerlik- geologik xarita;

— qurilish uchun noqulay hisoblangan, siljish, karst va boshqa jarayonlar mavjud maydonlar ko'rsatilgan hududlaming sxemasi;

— asosiy bajarilishi lozim bo'lgan, ketma-ketligi ko'rsatilgan shahar hududini injenerlik tayyorlash sxemasi.

Jariiklar joyning tabiiy sharoiti hisoblanib, jarliklarning paydo bo'lishi va rivojlanishi fizik-geologik jarayonlar natijasida bo'lib, hudud sirtini o'zgarishiga va relyefning stabil holatining buzilishiga olib keladi.

Jarliklarning paydo bo'lishi tuproq eroziyasi va yer sirtini yomg'ir-qor suvlari natijasida yuvilishidir. Bu jarayondan so'ng jarlik tubining asta-sekin yuvilishi va chuqurlashuvi hamda qiyaliklarining kengayishi ko'zatiladi.

Jarliklarning paydo bo'lishiga qiyaliklaming nishabi va shakli, iqlim sharoiti, atmosfera yog'inlari, grunt va madaniy qatlamning tafsilotlari, sizot suvlarining mavjudligi va h.k. ta’sir qiladi.

Shahar hududida jarliklarning mavjudligi hududni shaharsozlik maqsadlarida noqulay yoki alohida noqulayligini tavsiflaydi.

Faqatgina jarliklarning chuqurligi 3 m dan oshmaydigan, soni5unchalik ko‘p bo'lmagan va ulaming rivojlanishi ko‘zatiimaydigan holatlarda shahar hayoti va qurilish uchun qulay deb e’tirof etiladi.

Shaharsozlik nuqtayi nazaridan shahar hududida jarliklarning mavjudligi va ulaming rivojlanishi quyidagi sabablarga ko'ra shaharsozlik uchun ziddir:

a) shahar hududini bo'lib qo‘yadi va uning loyihaviy yechimini qiyinlashtiradi;

b) turli funksional zonalaming o ‘zaro aloqasini yomonlashtiradi;

d) turaqoy hududlarida noqulay va yaroqsiz joylaming mavjudligi, loyiha, qurilish va ekspluatatsiya iqtisodiga salbiy ta’sir ko‘rsatmasdan qolmaydi;

e) jarliklardan o'tish uchun ko'prik va boshqa inshootlarga talab;

d) binolar, inshootlar, ko‘cha-yo‘l va yer osti injenerlik tarmoqlarining jariiklar rivojlanishi natijasida buzilishi xavfi;

g) jariiklar rivojlanishini to'xtatish maqsadida maydonlami quritish bilan madaniy qatlamning qurishi va bu narsaning ko‘kalamzorlarga, ayrim hollarda binolar ustuvorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi;

h) daryo va vodiy irmoqlarining jarliklardan chiqayotgan grunt massasi bilan ifloslanishi.

Shahami loyihalashda, jarliklarning mavjudligi va ulardan foydalanish. loyihalash va qurilish masalalarini yechish jarayonida bir necha variantda o'rganiladi:

a) jariiklar! mavjud qurilish va boshqa maqsadlar uchun yaroqsiz maydonlami jarliklami tabiiy holda saqlash bilan shahaming umumiy maydonidan ajratish;

b) jarliklami shaharsozlik maqsadlarida foydalanish uchun yaroqsizligini e’tirof etgan holda, ulaming shahar infrastrukturasiga ko‘rsatuvchi xavfini cheklovchi injenerlik tadbirlami qo'llash bilan bu maydonlami shahaming umumiy maydonidan chiqarish;

d) jarliklardan shaharsozlikda maxsus injenerlik tadbirlarini bajargan holda foydalanish mumkinligini;

e) jarliklardan shaharsozlikda maxsus injenerlik tadbirlarini bajarmagan holda, odatdagi obodonlashtirish ishlari orqali foydalanish mumkinligini ta’minlash.

Tabiiyki, qurilish uchun noqulay yerlar shahaming yoki turar joyning umumiy maydoniga kirib, undan shaharsozlik maqsadlarida unumli foydalanish uchun bu hududlarda injenerlik tayyoigarligi bo'yicha maxsus tadbirlar o'tkazilishi ko'zda tutiladi.

Jariiklar va ularning.rivojlanishi bilan kurashish tadbirlari ikkita maqsadni ko'zlaydi: shahar bino va inshootlarini shikastlanishdan saqlash va jarliklardan shaharsozlik maqsadlarida noqulay yerdan qulav yeiga aylantirish evaziga foydalanish.

Birinchi masala, jariiklar paydo bo'lishi va rivojlanishini bartaraf etish bilan yechiladi.

Ikkinchi masala jarliklardan shaharsozlikda aniq maqsadlarda foydalanish uchun injenerlik tadbirlarini qo‘llash orqali yechiladi.

Jariiklar mavjud hududlarda injenerlik tayyorgarligining umumiy vazifalari quyidagilardir:

a) shahar hududi va uning zaxiraviy yerlarida jariiklar rivojlanishini oldini olish;

b) shahardagi bino va inshootlar faolyatiga xavf tug'diradigan, rejaviy yechimlami amalga oshirishni qiyinlashtiradigan jarliklami yo‘qotish;

d) mavjud relyef holatini (shakli va o'lchamlari, qiyaliklaming stabilligi va h.k.) saqlash maqsadida rivojlanayotgan jariiklar bilan kurashish;

e) shaharsozlik maqsadlarida foydalanish uchun jarlikli hududlarda injenerlik tayyorgarligi ishlarini amalga oshirish.

Bajariladigan ishlarning turi va hajmi jarliklami sharhaming qaysi hududida joylashgan!igiga bog'liq. Shahaming shakllangan qismlarida jarliklami yo‘qotish bajariladigan ishlaming texnik- iqtisodiy ko'rsatkichlaridan kelib chiqib, ulami tabiiyligini saqlagan holda, shaharsozlikda foydalanish mumkin bo'lgan variantlardan kelib chiqiladi va bu yerlarda injenerlik tayyorgarligi hamda obodonlashtirish ishlari amalga oshiriladi.

Yangi o'zlashtirilayotgan hududlarda bunday tadbirlar shahar hududini rejalash bosqichida, ya’ni bosh rejada ko'zda tutiladi.

Jarlik mavjud hududdan foydalanish vazifasidan kelib chiqqan holda uni injenerlik tayyorlash ishlari masalalari hal qilinadi.

Jariiklar ko‘p tarqalgan joylarda, har bitta jarlik o'zining tafsilotlari bilan ko'rsatilgan holda shahaming maxsus xaritasini tuzish maqsadga muvofiqdir. Ushbu xaritada injenerlik tayyorgarligi

ishlari va har bitta jarlikdan shaharsozlik maqsadlarida foydalanish bo'yicha tadbirlar ko'rsatilishi lozim.

Jarliklardan shaharsozlikda foydalanishShahar hududida jarliklardan quyidagi maqsadlarda foydalanish mumkin:

a) jarliklarda turar joy maskanlarini, kommunal-xo'jalik korxona (garaj va h.k.) larini joylashtirish;

7b) shahar ko‘chalarini joylashtirish (magistrallar, tezyurar yo'llar);

d) shahaming yer osti kommunikatsiyalarini joylashtirish (kanalizatsiya, suv tarmog‘i, drenaj...);

e) shahar yoki tuman miqyosidagi bog* lar va istirohat bog'larini joylashtirish (madaniyat inshootlari bilan birgalikda yoki ularsiz);

f) sun’iy suv havzalarini yaratish (suzish yoki dekorativ ko'rinishda);

g) sport arenasi ko‘rinishidagi inshootlari yoki boshqa turdagi sport binolari, maydonlari va h.k.

Jarliklarda binolarni qurish, faqatgina ular holatining bir maromda ekanidan va qiyalik ko'rsatkichi 20 % gacha bolganda mumkin. Bunday joylarda qiyalik pog‘onama-pog‘ona shaklida to‘g‘rilanib, so‘ng binolar quriladi.

Jarlikli hududlami injenerlik tayyoqiarligi bo'yicha tadbirlar quyidagi ishlardan iborat:

• hududni vertikal rejalashtirish;

• tashqi (atmosfera) suvlami qochirish uchun yer osti va yer usti suv qochirish tarmoqlarini qurish;

• sizot suvlari sathini pasaytirish uchun drenaj tizimlarini qurish;

• jarliklarning qiyalikJarini mustahkamlash maqsadida daraxtlar ekish.

Respublikamlzning ko‘pgina hududlarida siljish hodisasi qayd etiladi. Siljish — vodiylarda, tog‘ yon bag'irlarida va umuman, nishabligi sezilarli joylarda zilzila yoki boshqa turdagi dinamik ta’sirlar natijasida yer massasining o'pirilishidir.

Siljish jarayonini hosil qiluvchi sabablar ikkiga bo'linadi: