1. ma’ruza arab ommaviy axborot vositalari tili faniga kirish. Arab ommaviy axborot vositalarinin(oav) shakillanishi tarixi. (oav)ning xususiyatlari va uslublari

partiyalarning mustaqil bosma ommaviy axborot vositalari va Yevropa hukumati 
tomonidan moliyalashtiriladigan nashrlar paydo bo'ldi.
Ko’pgina arab olimlari va yozuvchilari o’rta asrlarda ham faol jamoat 
ishlarini olib borganliklarini, siyosiy sohada o’zlarini ko’rsatganliklarini inkor etib 
bo’lmaydi. Ikki jahon urushi oraligʻida arab matbuotida quyidagi masalalar keng 
muhokama qilindi: “Partiyalar oʻrtasidagi gʻoyaviy-siyosiy toʻqnashuvlar, qarama-
qarshilik va hokimiyatni qoʻllab-quvvatlash, chet elliklarning mavjudligiga qarshi 
kurash va yangi shakllanayotgan jamiyatdagi muhit.”
4
Bu masalalar arab 
mamlakatlaridagi murakkablik va ko'p qirrali o'zgarishlarni aks ettirdi. Ikkinchi 
jahon urushi tugaganidan keyin ham matbuot mustaqillik uchun kurashda va 
millatchilik tuzumlarini oʻrnatishda muhim vosita boʻlib qoldi, lekin ikkinchisi 
oʻzini mustahkamlab, bosma ommaviy axborot vositalarining rivojlanishiga ham 
cheklovlar qoʻydi. Qoidadan yagona istisno Livan bo'lib, u erda 70-yillarning 
3
http://www.idmedina.ru/books/materials/turkology/1/vostok-anderson.htm 

---

o'rtalarida fuqarolar urushi boshlanishigacha hukumatning ijtimoiy-iqtisodiy 
siyosatining o'ziga xos xususiyatlari tufayli "jurnalistlar mintaqada misli 
ko'rilmagan so'z erkinligiga ega edilar"
5
. 80-yillarda arab mamlakatlari (ayniqsa 
Saudiya Arabistoni, Liviya va Iroq) hukumatlari oʻz davlatlarining xorijiy 
hamkorlar bilan ijobiy munosabat yaratish maqsadida oʻz tomoniga bosma 
jurnalistlarni jalb qilishga koʻproq eʼtibor bera boshladilar. 1990-yillarda asosiy 
eʼtibor sunʼiy yoʻldosh telekanallari va internetga oʻtgan boʻlsa-da, bosma 
ommaviy axborot vositalari hali ham keng auditoriyaga ega va mintaqadagi siyosiy 
jarayonlarga sezilarli taʼsir koʻrsatishda davom etmoqda. 
Ba’zilar, arab mamlakatlarida matbuot, badiiy adabiyotdan keyin ammo, 
boshqa janrlar paydo bo’lishidan ancha oldin shakllangan va rivojlangan deb 
ta’kidlaydilar. Hamma matbuot matnlari e’tiborni jalb qilish maqsadida yaratilgan 
bo’lsa-da, ya’ni apellativ vazifani bajarsa-da, bir xil turdagi matn hosil qilmasligi 
mumkin. OAV o’z maqsadiga erishish uchun barcha turdagi lingvistik vositalardan 
foydalanmoqda. Bundan tashqari, matbuotda matnlarning har xil turlari mavjud, 
masalan, hikoya, maqola, xat, hisobot va bular ma’lum bir maqsaddagi auditoriya 
uchun tanlanadi. Arab matbuoti uslubi o’ziga xos xususiyatga ega. Bu xususiyatlar 
matnning obrazliligida, ifodaliligida, emotsionalligida namoyon bo’ladi, 
shuningdek, bu xususiyatlar turli uslubiy va lingvistik vositalardan foydalanishda 
o’z aksini topadi. Murojaat, savol, metafora, taqqoslash, epitetlar shu vositalardan 
hisoblanadi. Ijtimoiy-siyosiy so’zlar, frazeologik birliklar, o’zlashtirma so’zlar va 
atamalardan foydalanish ham shu stilistik vositalardan hisoblanadi.
Arab tilida publisistik uslubda his-tuyg’u va fikrlarni ifodalash uchun 
masdarlardan keng foydalaniladi, bu esa o’z navbatida nafaqat hosil bo’lgan fe’lga, 
balki bir o’zakli kesimga ham ta’sir ko’rsatadi. Publisistik uslubning badiiy uslub 
bilan o’xshash tomonlari bor. Buni biz jurnalistika va badiiy adabiyotda 
uchratishimiz mumkin. Arab publisistik adabiyotida ko’proq badiiy uslubning 
ta’siri va muallif individualligining namoyon bo’lishini ko’rish mumkin, bu 
birinchi navbatda arab mamlakatlarida jurnalistika keyinchalik paydo bo’lganligi 

---

va uni amalga oshirganlar bilan bog’liq, ya’ni bu janrda faoliyat olib borganlar 
jurnalistlar emas, yozuvchilardir. Bundan kelib chiqadiki, arab gazetalari va bosma 
nashrlarda bu janr uslubiy va umumiy tilshunoslik nuqtai nazaridan o’ziga xos 
xususiyatlarga ega. Arab jurnalistikasining rivojlanishi tarixi arablarning iqtisodiy, 
ijtimoiy, madaniy hayoti rivoji, adabiy faoliyatining shiddati bilan chambarchas 
bog’liq. Yangi arab uyg’onish davrida matbuot yangi so’z va ma’nolarni tanlash, 
yaratish, o’zlashtirish va mustahkamlashda katta rol o’ynaydi. Matbuot paydo 
bo’lishi bilan arabcha lug’at yangilana boshladi. Arab tili publisistikasida chetdan 
kirib kelgan xorijiy so’zlar keng qatlamni tashkil qildi. Bugungi kunda arabcha 
lug’atlarda juda ko’p o’zlashtirma so’zlar mavjud. Arab tili publisistikasida 
chetdan kirib kelgan xorijiy so’zlar mavjud
6
. Arab tili publisistikasida o’quvchi 
yoki tinglovchiga hissiy ta’sir ko’rsatish uchun turli til uslublari, jumladan, 
so’zlashuv va xalq tili elementlaridan foydalanish kuzatiladi
7
. Arab jurnalistikasida 
e’tiborni jalb qilish va ma’lumotni qabul qiluvchiga yetkazish uchun ko’pincha 
chet-tilidagi iboralar qo’llaniladi. Biroq boshqa tillardagi so’zlardan foydalanish 
adabiy til me’yorlarini buzmaydi. Publisistik matnni ko’rib chiqishda, avvalo, 
uning maqsadi, xarakteri, matnning lingvistik xususiyatlari, shuningdek, tilning 
ham madaniy, ham individual imkoniyatlarini hisobga olishimiz kerak. Bizga faqat 
arab publisistikasi uslubi va xususiyatlarini o’rganishgina emas, balki arab 
publisistik matnidagi yot so’zlarni ham o’rganish kerak. Arab publisistik 
matnlarining o’ziga xos xususiyati qabul qilingan va mustahkamlangan 
me’yorlardan chetga chiqishda namoyon bo’ladi. Keraksiz, murakkablashtiruvchi 
kirish so’zlardan foydalanish ham kuzatiladi va bu qo’shimcha izohni talab qiladi. 
Bu arab adabiy tili elementlarini dialektal elementlar bilan almashtirishda namoyon 
bo’ladi. Asosiy fanlarda yagona atamashunoslikning yetishmasligi va ijtimoiy- 
siyosiy atamalardan foydalanishdagi beqarorlik, hatto turli mamlakat arablari 
tomonidan ham ularni boshqa ma’noda tushunib qolishlariga sabab bo’lishi 
mumkin. Ayrim so’zlarni noo’rin qo’llash ham mavjud ya’ni matn mazmuniga 
6
Магомедова, 2010, С. 45 
7
Магомедов, 2004, С. 6 

---

mos kelmaydigan so’zlar yoki neologizmlardan foydalanish qo’shimcha izohni 
talab qiladi. Ommaviy axborot vositalari sohasi o’ziga xos arab “jonli” tiliga ega 
bo’lib, arab mamlakatlarida ham xorijda ham tilshunoslarning katta e’tibori va 
qiziqish obyekti bo’lib xizmat qiladi. Arab publisistikasi tilini, uning 
xususiyatlarini , axborot va publisistik materialni taqdim etishning qabul qilingan 
shakllarini o’rganish tilning rivojlanishini, uning leksik va grammatik tarkibini 
chuqurroq tushunish imkonini beradi.