1 ma’ruza. Gaz ta’minoti tizimlari faniga kirish

Gaz sanoatining rivojlanishi va tarmoq oldida turgan vazifalari.
Tabiiy gaz insoniyatga qadim zamonlardan ma’lum bo’lgan. Xitoy, Xindiston, Eron va boshqa mamlakatlarda erdan chiqayotgan gazning alangasiga ilohiy kuch berib, unga qadimgi odamlar sig’inishgan.
Gazdan foydalanish 1609 yildan boshlangan. Bunda ko’mirni koksga aylantirish jarayonida sun’iy gaz hosil qilindi. 18 asr oxirida Angliyada birinchi marta ko’chalarni gaz fonarlari yordamida yoritish boshlandi. SHuning uchun bu gaz yoritish gazi deb atalar edi. Bu gaz ham ko’mirni havosiz xajmda qizdirishdan hosil bo’lgan sun’iy gaz edi. Rossiyada 1835 yilda Peterburgda birinchi sun’iy gaz zavodi ishga tushirildi. 1901 yilda Boku shaxri yaqinidagi Suraxan gaz koni parmalanib, undan tabiiy gaz olina boshlandi.
Tabiiy gazdan foydalanish, asosan 40-50 yillarda kuchaydi. Birinchi magistral gaz quvuri uzunligi 160 km bo’lib, u 1943 yilda qurib bitqazilib natijada Bug’uruslan gaz konidan Samara shaxriga gaz keltirildi. 1946 yilda esa Saratov-Moskva gaz quvuri ishga tushirildi. Uning diametri 300 mm bo’lib uzunligi 843 km edi. SHundan boshlab tabiiy gazdan foydalanish keng ko’lamda olib borildi. O’zbekistonda ham tabiiy gazdan foydalanish 1943 yildan Xojiobod-Andijon gaz quvuri qurilishi bilan boshlandi. Gaz sanoatining rivojlanishida O’zbekistonda ochilgan Gazli va boshqa gaz konlari katta rolь o’ynadi. Bu gaz konlari asosidan 50-60 yillarda katta diametrdagi (700 mm) Buxoro-Samarqand-Toshkent-Frunze-Olma-ota, Buxoro-Ural va O’rta Osiyo-Markaz Magistral gaz quvurlari qurilib ishga tushirildi. Ular O’rta Osiyo Respublikalari, Ural sanoat markazlari, Moskva, Leningrad shaharlarining tabiiy gaz bilan ta’minladilar. Agarda ilgari tabiiy gaz mamlakat yoqilg’i balansida bor yo’g’i 2,3% -ga to’g’ri kelgan bo’lsa, hozirgi davrda 40%-dan oshgan. Hozirgi davrda gaz yordamida 90%-dan ortiq cho’yan va po’lat eritiladi 60%-dan ko’p sement mahsulotlari gaz yordamida ishlab chiqariladi. Gaz boshqa yoqilg’ilarga qaraganda toza, uzoq masofalarga oson uzatiladi, gaz ishlatiladigan hudud ozoda bo’ladi, zaharli moddalar kam bo’ladi; gaz ishlatilish agregatlarining foydali ish koeffisientlari katta bo’ladi. SHuning uchun gazdan foydalanish tobora oshib bormoqda.
O’zbekiston bo’yicha hozirgi davrda 40 mlrd m³ dan ortiq tabiiy gaz qazib olinadi. Asosiy konlar bo’lib Muborak va SHo’rton hisoblanadi. Bulardan tashqari boshqa kichik konlar ham mavjud.

Nazorat savollari

1. Gaz ta’minotining respublikamizdagi o’rni
2. Gazga bo’lgan etiyoj